Mooie erkenning voor onze duurzame aanpak

Transcriptie

1 Jaarverslag I 2016

2 Inhoud Voorwoord Artsen Zonder Vakantie in één oogopslag Werking in 2016 Zuidwerking Duurzaamheid Veiligheid op het terrein Communicatie en Fondsenwerving Balans en resultatenrekening 2016 Blik vooruit Algemeen beheer Sponsors Schema Capaciteitsversterking op 3 niveaus Alle foto s werden genomen tijdens zendingen van Artsen Zonder Vakantie en verschijnen in willekeurige volgorde in dit Jaarverslag Griet Hendrickx Mooie erkenning voor onze duurzame aanpak Betere gezondheidszorg via duurzame uitwisseling van kennis, dat is waar Artsen Zonder Vakantie voor gaat. De voorbije jaren zetten we sterk in op duurzaamheid en dat wierp in 2016 bijzonder mooie vruchten af. Eerst en vooral is er onze erkenning als ngo: die is voor tien jaar verlengd door de Directie-Generaal Ontwikkelingssamenwerking en Humanitaire Hulp (DGD). Samen met meer dan 120 andere organisaties werden we grondig doorgelicht door een onafhankelijk auditbureau. We mogen er trots op zijn dat onze organisatie aan de strenge kwaliteitseisen voldoet. Bijgevolg kunnen we blijven rekenen op subsidies van de Belgische Ontwikkelingssamenwerking. Bovendien werd onze vernieuwde aanpak positief geëvalueerd door onze partnerziekenhuizen. In 2016 bevroegen we hen over onze aanpak, die start met een behoefteanalyse en het samen opstellen van een driejarig traject om hun capaciteiten te versterken. Ze zijn zeer te spreken over die werkwijze, niet in het minst omdat we luisteren naar hun noden die we als vertrekpunt nemen voor het traject. In het kader van diezelfde evaluatie hielden wij ook een enquête onder onze vrijwillige artsen, verpleegkundigen en technici. Enkele weken per jaar werken ze immers zij aan zij met de lokale zorgverleners, nog altijd een van de belangrijkste pijlers van onze samenwerking. De terreinvrijwilligers bleken tevreden tot zeer tevreden over de huidige manier van werken: negen op de tien zou een engagement bij Artsen Zonder Vakantie aan collega s aanbevelen. Voor ons plan van aanpak om onze CO2-uitstoot te doen dalen, kregen we in juni 2016 een mooie erkenning in de vorm van de Lean and Green award. Tegen 2019 moet onze aanpak leiden tot 20 procent minder CO2-uitstoot. Cruciaal is ook het duurzame beleid met betrekking tot biomedisch materiaal waarin het vormingsproject Jenga Maarifa, een praktijkgerichte meerjarenopleiding voor onderhoudstechnici van ziekenhuizen, een belangrijke schakel is. Op al deze resultaten bouwen we verder in ons nieuwe meerjarenplan voor En dat doen we niet alleen: we stelden dit plan op samen met de ngo Memisa. Op het terrein werken we met hen al een aantal jaren samen in Benin, Burundi en D.R. Congo. Binnen een gedeelde visie op duurzame ontwikkeling vullen we elkaar goed aan. Artsen Zonder Vakantie versterkt de capaciteiten van het ziekenhuis(personeel) en voorziet het nodige materiaal. Memisa zet in op het versterken van de gezondheidszones en de toegang tot zorg, en weegt samen met zijn partners op het gezondheidsbeleid. Last but not least is ook onze fondsenwerving er in 2016 duurzamer op geworden. Onder meer dankzij een succesvolle straatwervingscampagne hebben we nu meer permanente schenkers die maandelijks een vast bedrag storten. Hun aandeel in de mix van inkomstenbronnen is gegroeid ten opzichte van bijvoorbeeld éénmalige giften. Dit verstevigt onze basis om onze partners duurzaam bij te staan. Elk van deze realisaties draagt bij aan een betere gezondheidszorg in de regio s waar we actief zijn. En allemaal zijn ze te danken aan de inzet van onze kantoor- en terreinvrijwilligers, onze partners en iedereen die ons steunt. Hartelijk bedankt! Inge Weber Directeur Hugo Prims Voorzitter AZV-Jaarverslag 2016 I 3

3 Artsen Zonder Vakantie in één oogopslag VISIE Kennis geneest! Artsen Zonder Vakantie versterkt de capaciteiten van zijn partners in Sub-Sahara-Afrika om actief bij te dragen tot een toegankelijke en kwaliteitsvolle gezondheidszorg voor de lokale bevolking. MISSIE Artsen Zonder Vakantie gelooft dat de lokale medische partners in hun eigen gemeenschap zelf duurzaam gestalte kunnen geven aan een toegankelijke en kwalitatieve gezondheidszorg. Door uitwisseling van (para)medische expertise en ondersteuning op organisatorisch, technisch en materieel vlak kunnen onze partners in Sub-Sahara-Afrika beter hun rol opnemen in het gezondheidssysteem. Dit realiseren wij mede dankzij de inzet van onze vrijwilligers en in samenwerking met lokale en andere actoren. Onze partnerschappen steunen op een respectvolle dialoog, kennisuitwisseling met oog voor de lokale context en langetermijnrelaties. CAPACITEITSVERSTERKING EN KENNISUITWISSELING CENTRAAL IN SAMENWERKING De capaciteiten van het lokale gezondheidspersoneel versterken, door middel van (para)medische zendingen vertegenwoordigt het grootste deel van de werking. Daarnaast gaat meer aandacht naar capaciteitsversterking bij de ondersteunende diensten (techniek, medische beeldvorming, labo, ) en naar capaciteitsversterking op het organisatorische vlak (ziekenhuismanagement, stockbeheer, ziekenhuishygiëne, ). Dat realiseert Artsen Zonder Vakantie door middel van zowel zendingen als regionale vormingen. De capaciteitsversterking heeft dus betrekking op een integrale ondersteuning van het lokale partnerziekenhuis. AZV-Jaarverslag 2016 I 5

4 Werking in 2016 Artsen Zonder Vakantie beknopt 5 Afrikaanse landen met een lage score op de Human Development Index Benin 24 Burkina Faso 10 Burundi 19 D.R. Congo 73 Rwanda lokale personeelsleden die via on-the-job trainingen en theoretische vormingen opgeleid worden 40 Alle vrijwillig gewerkte uren komen overeen met ongeveer 8 fulltime equivalenten kantoorvrijwilligers 39 partnerziekenhuizen waarmee wordt samengewerkt 10 Burkina Faso Benin zendingen D.R. Congo Rwanda Burundi terreinvrijwilligers lokale experten 27 Alle terreinvrijwilligers en lokale experten werken mee aan een betere gezondheidszorg in Sub-Sahara-Afrika. Hun voornaamste opdracht: lokale collega s vormen door bedside teaching en on-the-job training, samen ingrepen en onderzoeken uitvoeren en protocollen implementeren. lopende capaciteitsversterkende trajecten 55% van de terreinvrijwilligers zijn paramedici en technici: verpleegkundigen, vroedvrouwen, laboranten, kinesisten, ergotherapeuten en technici 45% van de terreinvrijwilligers zijn artsen-specialisten, voornamelijk met een chirurgische discipline (gynaecologen, algemene chirurgen, orthopedisten, ) maar verder ook pediaters, radiologen, anesthesisten, psychiaters,. AZV-Jaarverslag 2016 I 7

5 Zuidwerking Reflectie en actie 2016 was bij uitstek een jaar van reflectie voor Artsen Zonder Vakantie. Het was het laatste jaar van het Meerjarenprogramma , waarin we, voortbouwend op de fundamenten van de voorbije jaren, onze nieuwe aanpak verder introduceerden bij partners en terreinvrijwilligers. Een uitgelezen moment dus om te evalueren of die nieuwe aanpak vruchten afwerpt. Met het Meerjarenprogramma zet Artsen Zonder Vakantie in op de integrale capaciteitsversterking van onze partnerziekenhuizen. De nieuwe aanpak bestaat erin om samen met elk van onze partnerziekenhuizen, een op maat gemaakt traject op te stellen en uit te voeren om zo hun medische en organisatorische capaciteiten doelgericht te versterken. Hoe die nieuwe aanpak wordt onthaald en wat eraan nog te verbeteren? Om daarop te antwoorden, schakelden we een onafhankelijk studie- en adviesbureau in voor een bevraging bij onze partners en terreinvrijwilligers. Uit de resultaten bleek dat het een goede keuze was om met capaciteitsversterkende trajecten - TRC s te werken. Participatie is de sleutel Wat de partnerziekenhuizen in het bijzonder weten te appreciëren is dat we naar hun noden luisteren en hun keuzes respecteren. De capaciteitsversterkende trajecten komen immers op een participatieve manier tot stand. Zowel de directie als de artsen en paramedici van de verschillende diensten nemen deel aan dat proces, maken de analyse en bepalen samen de prioriteiten. Dit draagt bij tot een breed gedragen traject en een gevoel van eigenaarschap, twee absolute voorwaarden tot succes. Uit de externe evaluatie is gebleken dat naast de partnerziekenhuizen, ook de terreinvrijwilligers en de projectcoördinatoren van Artsen Zonder Vakantie de nieuwe aanpak van capaciteitsversterkende trajecten als een duidelijke meerwaarde ervaren. Terreinvrijwilligers zijn ervan overtuigd dat deze werkwijze motiverend en responsabiliserend werkt voor de partner, doelgerichter tot resultaten leidt en een duidelijker kader biedt voor de bijdrage van terreinvrijwilligers tijdens hun zendingen. Zo worden de zendingsdoelstellingen sinds de start van de capaciteitsversterkende trajecten steeds duidelijker geformuleerd door de partnerziekenhuizen en weten terreinvrijwilligers beter wat er van hen ter plaatse wordt verwacht. Het actieplan moet een werkinstrument zijn voor alle betrokken partijen om de voortgang of het eventuele gebrek daaraan te bespreken en verdere activiteiten te plannen. Uit de externe evaluatie bleek evenwel dat de betrokken diensten in de partnerziekenhuizen en de terreinvrijwilligers zich dit instrument nog onvoldoende eigen hadden gemaakt. Artsen Zonder Vakantie bracht daarom tijdens het eerste semester van 2016 directies en diensthoofden van de partnerziekenhuizen samen om hen verder vertrouwd te maken met het gebruik. Tijdens thematische vormingen, eveneens in het eerste trimester van 2016, werd het actieplan ook uitvoerig besproken met terreinvrijwilligers. Rol van de lokaal medisch adviseur blijkt essentieel Om de werking van Artsen Zonder Vakantie nog sterker te verankeren, de partners van dichtbij op te volgen en de strategie optimaal af te stemmen op de nationale gezondheidspolitiek, werd bij de aanvang van het Meerjarenprogramma in 2014 de belangrijke nieuwe functie van lokaal medisch adviseur in het leven geroepen. Dr. Marcellin Kash Karubara werd aangesteld als lokaal medisch adviseur voor de regio van de Grote Meren. Met Bujumbura (Burundi) als uitvalsbasis staat dr. Kash in voor het opvolgen van het capaciteitsversterkend traject binnen de partnerziekenhuizen en het ter plaatse coördineren van de samenwerking met andere organisaties. Hij werkt niet alleen nauw samen met de partnerziekenhuizen in Burundi, Rwanda en Oost-Congo, maar onderhoudt ook uitstekende relaties met de lokale overheden. De rol van lokaal medisch adviseur werd dit jaar grondig geëvalueerd door een expert. Tijdens deze evaluatie werd duidelijk dat deze functie van essentieel belang is en de werking van Artsen Zonder Vakantie in de regio van de Grote Meren versterkt. Vooral de partnerziekenhuizen en de lokale overheden bevestigen dat de aanwezigheid van een lokaal medisch adviseur de continuïteit en de relevantie van onze activiteiten vergroot. Tevreden terreinvrijwilligers Ook bij de terreinvrijwilligers peilden we naar hun bevindingen, meer bepaald over de interne werking van Artsen Zonder Vakantie. Om onze dienstverlening nog vlotter te laten verlopen hebben we in de afgelopen jaren een aantal nieuwe systemen en procedures ingevoerd. Via een enquête peilden we hoe onze huidige werking door onze terreinvrijwilligers wordt ervaren. Zij gaven hun mening over vier grote thema s: zendingen, vormingen, werkgroepen en algemene dienstverlening. Ruim acht op de tien terreinvrijwilligers bleek tevreden over de manier waarop de zendingen worden ingepland en voorbereid. Ook over de vormingen die terreinvrijwilligers kunnen volgen, is de grote meerderheid zeer tevreden: drie kwart vindt ze nuttig in het kader van hun zendingen. Ongeveer evenveel mensen zijn ervan overtuigd dat de werkgroepen output leveren die helpt om de aanpak op het terrein te uniformiseren. En maar liefst 90 procent van de terreinvrijwilligers is tevreden tot zeer tevreden over de communicatie met Artsen Zonder Vakantie in het algemeen, en specifiek met de projectcoördinatoren en de reisdienst. Ten slotte blijkt uit het onderzoek dat negen op de tien terreinvrijwilligers een engagement bij Artsen Zonder Vakantie zou aanraden aan collega s! Uiteraard zijn dat zeer bemoedigende bevindingen. De vrijwilligers reikten gelukkig ook enkele verbeterpunten aan, die we in een actieplan opnamen. Zo zal het planningsproces verder worden verbeterd en zullen onze terreinvrijwilligers nog extra informatie ontvangen ter voorbereiding van een zending. Ook het vormingsplan zal worden uitgebreid en geformaliseerd. De opvolging van de werkgroepen zal ook nog extra aandacht krijgen. De waardevolle input van onze terreinvrijwilligers stimuleert ons om onze werking verder te optimaliseren en om zo Artsen Zonder Vakantie te helpen groeien naar een steeds performantere organisatie. AZV-Jaarverslag 2016 I 9

6 Drie niveaus van capaciteitsversterking 1. Kennis en competenties van (para)medisch personeel 2. Biomedisch materiaal, technische competenties 3. Ziekenhuismanagement en ondersteunende diensten en interne organisatie Er zijn drie hoofddomeinen waarin Artsen Zonder Vakantie zijn partners helpt groeien: het versterken van de kennis en de competenties bij het (para)- medisch personeel, het verstevigen van de ondersteunende en technische diensten en de verbetering van de interne organisatie van het ziekenhuis. Stelt de partner vast dat de kennis en kunde van zijn (para)- medisch personeel om versterking vragen, dan werken we daar met hen aan door on-the-job training, coaching en theoretische vormingen. Veel van die activiteiten vinden plaats tijdens zendingen van terreinvrijwilligers, maar de jongste jaren winnen ook regionale vormingen aan belang. Tijdens deze regionale vormingen komen medewerkers van verschillende ziekenhuizen samen en wonen zij zowel theoretische als praktische workshops bij. Dankzij deze manier van werken bereiken we meerdere partners en hebben zij de gelegenheid om onderling ervaringen en kennis uit te wisselen. Bij veel van onze partners ontbreekt er binnen diensten zoals labo, techniek of medische beeldvorming, vaak voldoende aangepast materiaal. Nochtans is degelijk en goed onderhouden materiaal een voorwaarde voor goede zorg. Om de partners daarin te versterken analyseren we, in nauw overleg, waar de grootste noden aan structureel materiaal bestaan. Verder leiden we lokale technici op zodat zij het materiaal kunnen onderhouden. Ook hier zetten we naast de klassieke zendingen, vaak regionale vormingen in. Een goede organisatie van medische- en ondersteunende diensten en een degelijke ziekenhuishygiëne zijn essentieel voor een verbetering van de kwaliteit van de zorg. Daarom ondersteunen we onze partners bij het versterken van hun organisatorische capaciteiten. Dat doen we door middel van workshops over management en hygiëne, maar ook via zendingen van vrijwilligers. We ondersteunen hen eveneens bij het uitwerken van protocollen en procedures. Ook de systemen voor stockbeheer en archief voor medische dossiers behoren tot het domein van het ziekenhuismanagement. Aandeel capaciteitsversterkende zendingen per niveau in van de zendingen die in 2016 werden gerealiseerd door onze terreinvrijwilligers hadden tot doel om de capaciteiten van de lokale homologen te versterken. 21 van de zendingen die in 2016 werden gerealiseerd door onze terreinvrijwilligers hadden tot doel om de technische capaciteiten van onze partners te versterken. 26 van de zendingen die in 2016 werden gerealiseerd door onze terreinvrijwilligers hadden tot doel om de organisatorische capaciteiten van onze partners te versterken. 69% 14% 17% (para)medische capaciteitsversterking capaciteitsversterking ondersteunende diensten organisatorische capaciteitsversterking In Burundi deden we hiervoor een beroep op dertien lokale (para)medische experten. In Benin organiseerden we een regionale vorming over de niet-operatieve behandeling van fracturen. In de regio Haut-Katanga (D.R. Congo) bouwden we het klompvoetproject verder uit. Naast de operatieve ingrepen en de nazorg van de patiënten, was er ook aandacht voor de verdere vorming in de Ponseti-methode. In Lubumbashi (D.R. Congo) organiseerden we een regionale vorming over de toepassing van de externe fixator bij de behandeling van open beenbreuken. In de provincie Zuid-Kivu (D.R. Congo) werkten we in 2015 samen met de Division Provinciale de Santé protocollen uit voor pediatrische spoedgevallen. De ontwikkelde protocollen zijn op provinciaal niveau goedgekeurd en in 2016 werden alle ziekenhuizen in de provincie gevormd in het gebruik ervan. In Rwanda wordt reeds enkele jaren de medicatie en het verbruiksmateriaal voor onze (para)medische zendingen lokaal aangekocht. We zijn gestart met de voorbereidingen van eenzelfde aanpak in Burundi. In Burundi deden we hiervoor een beroep op een lokale technische expert. In Benin organiseerden we een regionale vorming voor artsen rond verloskundige en gynaecologische echografie. In de regio Grote Meren organiseerden we een regionale vorming Organisatie van een labo en Kwaliteitscontrole, bijgewoond door de hoofdlaboranten van onze Burundese, Congolese en Rwandese partnerziekenhuizen. In Oost-Congo startten we, in samenwerking met de provincie Vlaams-Brabant, met een praktijkgerichte meerjarenopleiding voor onderhoudstechnici, onder de naam JENGA MAARIFA. Om hoognodige infrastructuurwerken uit te voeren in ons partnerziekenhuis in Gungu (D.R. Congo) deden we een beroep op de bevriende ngo Électriciens Sans Frontières. In totaal werden 102 (bio)medische toestellen aangekocht en geïnstalleerd in onze partnerziekenhuizen, als integraal onderdeel van een capaciteitsversterkend traject. In Oost-Congo en Benin werden lokale experten ingezet om onze partnerziekenhuizen te helpen om hun actieplannen te implementeren en verdere vorming te geven. In Oost-Congo sloegen partnerziekenhuizen de handen ineen om elkaar te ondersteunen bij het opzetten van een uniek patiëntendossiersysteem. Personeelsleden van vier van onze partnerziekenhuizen (Boko, Papané, Kalembe Lembe en IME Kimpese) namen deel aan een vorming over ziekenhuishygiëne in Gasthuisberg Leuven waaraan Artsen Zonder Vakantie zijn expertise en medewerking verleende. Deze vorming werd georganiseerd door de Katholieke Universiteit Leuven met financiering van VLIR-UOS en LUMOS. AZV-Jaarverslag 2016 I 11

7 Een capaciteitsversterkend traject - TRC Een capaciteitsversterkend traject (TRC) opmaken verloopt in verschillende stappen en begint met een zelfevaluatie door de partner, onder begeleiding van Artsen Zonder Vakantie. De reeds aanwezige expertise en ervaring worden daarbij in kaart gebracht, alsook de noden. Uit die zelfevaluatie komen de domeinen en diensten naar voor waarop de partner nog ondersteuning kan gebruiken. In samenspraak leggen we vervolgens de prioriteiten voor de komende drie jaar samenwerking vast. Verder onderzoeken we samen met de partners hoe ze hun capaciteiten in de gekozen domeinen nog verder kunnen ontwikkelen met onze ondersteuning. Dat alles vertalen we in een concreet actieplan waarin zendingen door terreinvrijwilligers of lokale experten, de organisatie van regionale vormingen en de aankoop en installatie van biomedische apparatuur zijn opgenomen. Deze werkwijze maakt het mogelijk om beter te plannen, uit te voeren én te meten. Ook bieden de trajecten en actieplannen de ziekenhuizen een uitgelezen basis om met andere partners of schenkers aan de slag te gaan UITWERKEN ZELFEVALUATIE PRIORITEITEN OPERATIONEEL PLAN Vanuit beschikbare expertise de noodzakelijke verbeteringen definiëren PLANNEN ~ operationeel plan ACTIES IDENTIFICEREN Acties van AZV, partners of andere actoren, nodig voor een geslaagd TRC UITVOEREN op 3 niveaus Geschoold (para)medisch personeel Biomedische uitrusting, kennis van gebruik en onderhoud Interne organisatie van het ziekenhuis OPVOLGEN ZENDINGSVERSLAG EN SAMENVATTENDE TABEL Samenvatting van de beoogde doelstellingen, bereikte personen en resultaten, aanbevelingen 2 weken na iedere zending TRC EVALUEREN 1 1/2 maand Prioritaire domeinen voor de capaciteitsversterking vastleggen ACTIES PLANNEN Wie doet wat wanneer om de resultaten te optimaliseren? De belangrijkste conclusies formuleren en het operationeel plan aanpassen Beschrijving van de acties voor de komende 3 jaar, per prioritair domein en per doelgroep Specifieke doelstellingen per actie vastleggen ZENDINGEN MATERIAAL LOKALE ACTIES on-the-job training coaching theoretische opleidingen regionale workshops gedurende 3 jaar gedurende 3 jaar SYNTHESE EN FOLLOW-UP 6 weken na iedere zending gedurende 3 jaar ondersteuning met geneesmiddelen en verbruiksgoederen aankoop van biomedisch materiaal + opleiding in gebruik en onderhoud aan het eind van de 3 jaar REFERENTIEKADER BEPALEN omkadering door lokale deskundigen uitwisseling tussen partnerziekenhuizen vulgariseren van de protocollen JAARVERSLAG TRC Beoordeling van de bereikte resultaten, van niet doorgevoerde veranderingen en te vervullen noden 1 maal per jaar Sinds het begin van deze vernieuwde aanpak (in 2014) is er al met 27 partnerziekenhuizen een capaciteitsversterkend traject opgesteld. TRC opmaak Domein 1 Domein 2 Domein 3 BENIN Hôpital de Zone Sounon Séro de Nikki mei/15 Moeder en KInd Chirurgie met focus op Urologie en Traumatologie Hôpital de Zone de Bassila dec/15 Algemene chirurgie Pediatrische- en volwassen spoedgevallen Uitvoering actieplannen, opgesteld tijdens regionale vorming (o.a. Ziekenhuishygiëne) Uitvoering actieplannen, opgesteld tijdens regionale vorming (o.a. Ziekenhuishygiëne) Hôpital Saint Jean de Dieu de Boko nov/16 Algemene chirurgie Gynaecologie-Verloskunde Ziekenhuishygiëne Hôpital Saint Martin de Papané jun/16 Pediatrie Ziekenhuisbeheer Ziekenhuishygiëne BURUNDI Centre Akamuri dec/13 Orthopedagogie Kinesitherapie Hôpital d Ijenda dec/13 Basischirurgie Verloskundige urgenties Hôpital de Muramvya apr/14 Basischirurgie Verloskundige urgenties Centre Neuropsychiatrique de Kamenge apr/14 Psychiatrie met focus op verslavingszorg en kinderpsychiatrie Neurologie RWANDA Centre des Handicapés de Gatagara sep/14 Orthopedie Kinesitherapie (neuro) Centre Ste. Marie de Rilima jan/14 Labo Hôpital de district de Kabgayi aug/15 Chirurgie Verloskundige urgenties Hôpital de district de Mibilizi sep/14 Traumatologie-Orthopedie Moeder en Kind Hôpital de Ruhengeri aug/15 Traumatologie-Orthopedie Spoedgevallen D.R. CONGO / OOST-CONGO Hôpital Général de Référence de Nyantende mei/15 Chirurgie Intensieve zorgen Ziekenhuismanagement Hôpital Général de Référence F.S.Ki Walungu dec/13 Labo Traumatologie-Orthopedie Datacollectie en Analyse Hôpital Général de Référence de Monvu nov/15 Pediatrische urgenties Chirurgie Hôpital Général de Référence de Mubumbano mrt/14 Pediatrische urgenties Verloskundige urgenties Hôpital Général de Référence dr. Rau de Ciriri mei/15 Urgenties Traumatologie-Orthopedie Hôpital Général de Référence Fomulac de Katana nov/15 Pediatrische urgenties Verloskundige urgenties Hôpital Général de Référence St. Martin de Kamina/Nyangezi mei/16 Pediatrie Materniteit Centre Neuropsychiatrique de Sosame nov/15 Neurologie Psychiatrie D.R. CONGO / WEST-CONGO Hôpital Saint Joseph mrt/15 Urgenties NKO-Chirurgie en Fistelchirurgie (VVF) Hôpital Pédiatrique Kalembe Lembe mei/16 Pediatrische chirurgie Pediatrische intensieve zorgen IME Kimpese jun/15 Orthopedische en Algemene chirurgie Hôpital Général de Référence de Djuma mrt/15 Verloskundige urgenties Hôpital Général de Référence de Mosango dec/13 Orthopedie Traumatologie Verloskundige en neonatale urgenties Chirurgie Intensieve zorgen Hôpital Général de Référence de Katako Kombe jul/14 Algemene chirurgie Gynaecologie-Verloskunde Basisverpleegkunde en Ziekenhuishygiëne Laboratorium Ziekenhuismanagement Didactisch materiaal Ziekenhuismanagement AZV-Jaarverslag 2016 I 13

8 D.R. Congo partnerziekenhuizen zendingen 891 lokale collega s opgeleid PARTNERZIEKENHUIZEN REGIO WEST-CONGO Hôpital Saint Joseph Directeur: Dr. Dolores Nembunzu Prioritaire domeinen TRC: 1. Urgenties 2. NKO - chirurgie en fistelchirurgie (VVF) 3. Basisverpleegkunde en ziekenhuishygiëne Zendingen 2016: 10: Spoedgevallen (2), NKO-Chirurgie (2), Fistelchirurgie (2), Basisverpleegkunde (1), Ziekenhuishygiëne- Ziekenhuismanagement (3) Samenwerking met Fistul-Aid Hôpital Pédiatrique Kalembe Lembe Directeur: Dr. Catherine Akele TRC opgemaakt in 2016 Prioritaire domeinen TRC: 1. Algemene pediatrische chirurgie 2. Pediatrische intensieve zorgen 3. Laboratorium Zendingen 2016: 4: Orthopedie (1), Pediatrie (1), Techniek (1), TRC-uitwerking (1) Anesthesietoestel, monitor, zuurstofconcentrator IME Kimpese Directeur: Dr. Roger Mahema Prioritaire domeinen TRC: 1. Orthopedische- en algemene chirurgie 2. Verloskundige- en neonatale urgenties, 3. Ziekenhuismanagement Zendingen 2016: 7: Orthopedie (2), Algemene chirurgie, Gynaecologie- Verloskunde (2), Ziekenhuishygiëne (2), Techniek (1) Aspirator, monitor, zuurstofconcentrator Fondation Pédiatrique Kimbondo Directeur: Père Hugo Rios TRC opgemaakt in 2016 Zendingen 2016: 1: Pediatrie CAPACITEITSVERSTERKENDE TRAJECTEN In D.R. Congo werkte Artsen Zonder Vakantie in 2016 een capaciteitsversterkend traject uit met twee partners: het pediatrisch referentieziekenhuis Kalembe Lembe in Kinshasa en het referentieziekenhuis St. Martin de Kamina/Nyangezi in Oost-Congo. In Nyangezi werden de twee meest bezochte diensten van het ziekenhuis als prioriteiten gekozen: de pediatrie, die ook het hoogste sterftecijfer van het ziekenhuis kent, en de materniteit. Het ziekenhuis van Kalembe Lembe blijft voornamelijk kampen met een hoog sterftecijfer in de dienst intensieve zorgen. Een tekort aan bloed voor transfusies speelt daarin een belangrijke rol. Met de steun van Artsen Zonder Vakantie wil Kalembe Lembe een bloedbank opzetten, die volledig in de eigen noden kan voorzien. Daarnaast zal nauw worden samengewerkt om de kwaliteit van de zorg in de dienst intensieve zorgen verder te verbeteren. Als derde prioriteit koos het ziekenhuis algemene chirurgie. Dankzij onze jarenlange samenwerking is het ziekenhuis intussen in staat om klompvoetjes zelf te behandelen. Voor abdominale en urologische problemen is een versterking van hun capaciteiten echter nog meer dan welkom. PARTNERMEETING In april 2016 kwamen de partnerziekenhuizen uit Oost-Congo en Burundi samen voor een partnermeeting in Bukavu. Van elke partner waren er drie deelnemers: de (medisch) directeur en de verantwoordelijken van de diensten die zijn opgenomen in het capaciteitsversterkend traject. Er werd gezorgd voor een evenwicht tussen het aantal deelnemende artsen en verpleegkundigen en gewaakt over een 1/3 vertegenwoordiging van vrouwen. Het moet gezegd dat alleen de Burundese partners in dat laatste geslaagd zijn. In de afgelopen twee jaar werden er acht capaciteitsversterkende trajecten opgemaakt met de partnerziekenhuizen in Oost-Congo en vier in Burundi. De partnermeeting was het uitgelezen moment om de partners verder te sensibiliseren over het belang van de capaciteitsversterkende trajecten en het goede gebruik van de verschillende instrumenten voor opvolging. Dat deden we ook tijdens soortgelijke sessies voor de terreinvrijwilligers in Mechelen. In groepjes werden er oefeningen gemaakt over het opstellen van zendingsdoelstellingen en de bijhorende rapportage in het zendingsverslag. Om de uitwisseling tussen de partners uit de twee landen te stimuleren, stelde elke partner zijn ziekenhuis of centrum voor en deelde een voorbeeld van een goede praktijk met de collega s. Samen brainstormden we ook over andere activiteiten die Artsen Zonder Vakantie naast de zendingen van terreinvrijwilligers zou kunnen ontwikkelen in deze regio s om de doelstellingen te behalen. Daarnaast deden de partners ook suggesties over de samenwerking met lokale actoren en andere organisaties, het inzetten van lokale competenties en de verbetering van opvolging tussen de zendingen door. Ten slotte werden de resultaten van de werking van Artsen Zonder Vakantie in 2015 voorgesteld. ANDERE ACTIVITEITEN Artsen Zonder Vakantie organiseerde in 2016 ook een aantal activiteiten die niet tot de klassieke zendingen horen. Het was de bedoeling om slechts zendingen te organiseren in de eerste helft van het jaar, om de periode met mogelijke verkiezingen (of het uitstel ervan) in het najaar te vermijden. Uiteindelijk konden we in het najaar van 2016 toch nog een aantal zendingen met terreinvrijwilligers laten plaatsvinden. Dit belette ons niet om al een aantal alternatieve activiteiten te organiseren: Samenwerking met BDOM Het merendeel van onze partnerziekenhuizen behoren tot het netwerk van het Bureau Diocésain des Œuvres Médicales - BDOM. Zij beschikken over een team dat instaat voor de opvolging en Hôpital Général de Référence de Djuma Directeur: Dr. Joseph Tshileu Prioritaire domeinen TRC: 1. Verloskundige urgenties 2. Chirurgie 3. Didactisch materiaal Zendingen 2016: 3: Gynaecologie-Verloskunde (2), Algemene chirurgie (1) Echografietoestel, elektrische bistouri, monitor, zuurstofconcentrator Samenwerking met Memisa Hôpital Général de Référence de Gungu Directeur: Dr. Henry Gubonga Zendingen 2016: 1: Techniek Aspirator, elektrische generator, zuurstofconcentrator Samenwerking met Électriciens Sans Frontières Hôptal Général de Référence de Mosango Directeur: Dr. Luigi Minikulu, opgevolgd door dr. Alung Diana Anderson TRC opgemaakt in 2013 Prioritaire domeinen TRC: 1. Orthopedie-Traumatologie 2. Intensieve zorgen 3. Ziekenhuismanagement Zendingen 2016: 2: Orthopedie-Traumatologie (1), Pediatrische intensieve zorgen (1) Autoclaaf Samenwerking met Memisa, Électriciens Sans Frontières Hôpital Général de Référence de Katako Kombe Directeur: Dr. Lucien Ndungi, opgevolgd door dr. Marie-Hélène Ndjeka TRC opgemaakt in 2014 Prioritaire domeinen TRC: 1. Algemene chirurgie 2. Gynaecologie-Verloskunde Zendingen 2016: 3: Algemene chirurgie-gynaecologie-verloskunde (1), Labo (1), Techniek (1) Aspirator, monitor, zuurstofconcentrator Samenwerking met Memisa, Électriciens Sans Frontières AZV-Jaarverslag 2016 I 15

9 REGIO HAUT-KATANGA Centre pour handicapés Wote Pamoja Directeur: Salomon Kayumba Zendingen 2016: 2: Gespecialiseerde orthopedie (vnl. klompvoet) Ponseti-methode (1), Wondzorg (1) Zuurstofconcentrator Hôpital Général de Référence dr. Rau de Ciriri Directeur: Dr. Gisèle Fatuma Mayele Prioritaire domeinen TRC: 1. Spoedgevallen 2. Traumatologie-Orthopedie Zendingen 2016: 5: Orthopedie-Traumatologie (2), Kinesitherapie (1), Ziekenhuishygiëne (1), Spoedgevallen (1) Centre pour handicapés physiques Kilima Directeur: Soeur Justine Mwange Zendingen 2016: 2: Gespecialiseerde orthopedie (vnl. klompvoet) Aspirator, monitor, elektrische bistouri, orthopedische boor, zuurstofconcentrator Samenwerking met BDOM Ponseti-methode (1), Wondzorg (1) Zuurstofconcentrator, aspirator, laryngoscoop Hôpital Général de Référence F.S. Ki Walungu Centre pour handicapés physiques Kilwa Directeur: Fidèle Kantanta Zendingen 2016: 2: Gespecialiseerde orthopedie (vnl. klompvoet) Ponseti-methode (1), Wondzorg (1) Radiografie ontwikkelset Samenwerking met Caritas Oostenrijk Directeur: Dr. René Nkemba Bahati TRC opgemaakt in 2013 Prioritaire domeinen TRC: 1. Labo 2. Traumatologie-Orthopedie 3. Dataverzameling en analyse Zendingen 2016: 4: Labo (1), Algemene geneeskunde (1), Orthopedie (1), Kinesitherapie (1) Victron Samenwerking met Louvain coopération REGIO OOST-CONGO Hôpital Général de Référence de Monvu Directeur: Dr. Bienvenue Bahati, opgevolgd door dr. Désiré Masirika Prioritaire domeinen TRC: 1. Pediatrie, 2. Chirurgie Zendingen 2016: 5: Algemene chirurgie (2), Pediatrie (1), Labo (1), Ziekenhuisbeheer (1) Pediatrisch instrumentarium Samenwerking met BDOM Hôpital Général de Référence de Mubumbano Directeur: Dr. Jean-Paul Karumba, opgevolgd door dr. Georges Rudahaba TRC opgemaakt in 2014 Prioritaire domeinen TRC: 1. Pediatrische urgenties 2. Verloskundige urgenties Zendingen 2016: 6: Techniek-Materniteit (2), Pediatrie (2), Ziekenhuishygiëne (2) Elektrische generator, monitor, zuurstofconcentrator Samenwerking met BDOM Hôpital Général de Référence de Nyantende Directeur: Dr. Aimé Balagizi Prioritaire domeinen TRC: 1. Chirurgie 2. Intensieve zorgen 3. Management Zendingen 2016: 4: Algemene chirurgie (2), Pediatrische spoedgevallen (1), Intensieve zorgen (1) Bedden intensieve zorgen, instrumentendozen, laryngoscoop Samenwerking met BDOM supervisie van de ziekenhuizen en gezondheidscentra van het netwerk. Artsen Zonder Vakantie werkt samen met drie leden van dit team, om tussen de zendingen door de partnerziekenhuizen bij te staan op het vlak van ziekenhuishygiëne, labo en moederen kindzorg. Deze superviseurs werden gevormd om de kwaliteit van hun controles te verbeteren en er een constructief, opleidend karakter aan te geven. Op die manier kunnen we tussen de zendingen door verder blijven werken aan de verbetering van de kwaliteit van de zorg. Ook de aanbevelingen van de terreinvrijwilligers kunnen zo beter worden opgevolgd. Tevredenheidsenquête In de gezondheidszones van Nyantende en Walungu werd een tevredenheidsenquête georganiseerd. Een tweehonderdtal mensen werd ondervraagd en nam deel aan groepsdiscussies over de gezondheidszorg in hun omgeving. Dit geeft onze partners een beeld over hoe hun ziekenhuis, de kwaliteit van de zorg, het onthaal, de tarieven worden ervaren door de (mogelijke) patiënten. Genoeg stof om te verwerken in een actieplan dat in 2017 ten uitvoer wordt gebracht. Technische ondersteuning voor de uitwerking van protocols pediatrische spoedgevallen Al enkele jaren werkt Artsen Zonder Vakantie samen met de Division Provinciale de la Santé (DPS) du Sud-Kivu rond de uitwerking en invoering van protocollen voor pediatrische spoedgevallen. De ontwikkelde protocollen werden eind 2015 goedgekeurd op provinciaal niveau en alle ziekenhuizen in deze provincie werden in de loop van 2016 gevormd in het gebruik ervan. Artsen Zonder Vakantie voorzag in de technische ondersteuning van dit project en verzorgde de coaching van de provinciale werkgroep. De leden van de werkgroep zullen in 2017 ter plaatse gaan om het personeel van de ziekenhuizen te ondersteunen in het toepassen van deze protocols. Dit project loopt in samenwerking met Unicef, Louvain Coopération en BDOM. Voor de ondersteuning op technisch vlak werkt Artsen Zonder Vakantie samen met verschillende organisaties met expertise in dit domein. In het westen van D.R. Congo deden we beroep op Sofoco, de Personeelsvereniging AZ Sint-Jan Brugge-Oostende en OCMW-Brugge, om de watervoorziening van het ziekenhuis van Djuma te verbeteren. In het ziekenhuis van Gungu ging een team van ngo Électriciens Sans Frontières aan de slag. Binnen het vormingsproject Jenga Maarifa in Oost-Congo wordt nauw samengewerkt met ngo Humatem en met de Congolese en Burundese associatie van biomedische ingenieurs en technici. Uitwerking klompvoetproject In de regio Haut-Katanga bouwde Artsen Zonder Vakantie in 2016 het klompvoetproject verder uit. Terreinvrijwilligers stonden samen met de lokale teams in voor de operatieve ingrepen en nazorg van de patiënten. Daarnaast was er ook aandacht voor de verdere vorming van de drie partnercentra voor de conservatieve behandeling van pasgeborenen volgens de Ponseti-methode. Eén van de terreinvrijwilligers vormde ook een dertigtal artsen uit de regio in het gebruik van een externe fixator bij de behandeling van open beenbreuken. In 2017 draagt Artsen Zonder Vakantie het klompvoetproject integraal over aan een andere Belgische organisatie, die internationaal werkt; vzw Chaîne de l Espoir. Zij heeft expertise in de organisatie van zendingen voor gespecialiseerde kinderchirurgie en -orthopedie. Met de hulp van terreinvrijwilligers van Artsen Zonder Vakantie zullen zij de ondersteuning van de drie partnercentra voortzetten. Zullen daarbij aan bod komen: de chirurgische en de conservatieve behandeling van klompvoeten. Daarnaast zal Chaîne de l Espoir de partners ook voorzien van het nodige materiaal. Hôpital Général de Référence Fomulac de Katana Directeur: Dr. Paul Makali, opgevolgd door dr. Christophe Kyembwa Munyumbi Prioritaire domeinen TRC: 1. Pediatrie 2. Materniteit Zendingen 2016: 3:Materniteit (1), Pediatrie (1), Ziekenhuishygiëne (1) Doptone, aspirator, instrumentenkits echografietoestel, zuurstofconcentrator Samenwerking met Louvain Coopération Centre Neuropsychiatrique de Sosame Directeur: Frère Moïse Murhima Prioritaire domeinen TRC: 1. Neurologie 2. Psychiatrie Zendingen 2016: 2: Psychiatrie Bloedanalysetoestel Samenwerking met Fracarita Belgium Hôpital Général de Référence St. Martin de Kamina / Nyangezi Directeur: Dr. Jefferson Mboboci TRC opgemaakt in 2016 Prioritaire domeinen TRC: 1. Pediatrie 2. Materniteit Zendingen 2016: 2: Gynaecologie-Materniteit (2) Instrumentenkits Samenwerking met BDOM Hôpital Provincial Général de Référence de Bukavu Directeur: Dr. Guy Mulinganya Zendingen 2016: 5: Neus-Keel-Oor (2), Ziekenhuisbeheer (3) NKO-instrumenten AZV-Jaarverslag 2016 I 17

10 Benin PARTNERZIEKENHUIZEN Hôpital de Zone Sounon Séro de Nikki 4partnerziekenhuizen 24 zendingen 119 lokale collega s opgeleid Directeur: Dr. René Darate Prioritaire domeinen TRC: 1. Moeder en Kind 2. Chirurgie met focus op urologie en traumatologie 3. Uitvoering van de actieplannen die werden opgesteld tijdens regionale vormingen (rond o.a. ziekenhuishygiëne) Zendingen 2016: 4: Moeder en Kind (2), Traumatologie (1), Urologie (1) Andere activiteiten 2016: Opvolging ziekenhuishygiëne door een lokale expert (3x per jaar) Autoclaaf, zuurstofconcentrator, ventouse, orthopedische instrumenten Samenwerking met AMCES Hôpital de Zone de Bassila Directeur: Lambert Loko Tonoudji, opgevolgd door Frédéric N gnonfè Yefounri Prioritaire domeinen TRC: 1. Algemene chirurgie 2. Pediatrische en volwassen spoedgevallen 3. Uitvoering van de actieplannen die werden opgesteld tijdens regionale vormingen (rond o.a. ziekenhuishygiëne) Zendingen 2016: 3: Algemene chirurgie (2), Pediatrische en volwassen spoedgevallen (1) Andere activiteiten 2016: Opvolging ziekenhuishygiëne door een lokale expert (3x per jaar) 3 zuurstofconcentratoren, laryngoscoop, aspirator Samenwerking met BTC SAMENWERKING MET AMCES In 2014 sloot Artsen Zonder Vakantie in Benin een samenwerkingsovereenkomst met AMCES - Association des Oeuvres Médicales Privées Confessionnelles Associatives et Sociales, een lokale koepel van verschillende private ziekenhuizen zonder winstoogmerk. In 2016 werd die samenwerking nog verder uitgewerkt. AMCES en haar antenne URAMO in Parakou verzekeren zo mee de continuïteit tussen de zendingen en versterken de samenwerking met lokale partners, lokale overheden en andere plaatselijke actoren in Benin. Zij staan ook in voor de coördinatie van de regionale vormingen. REGIONALE VORMINGEN In 2016 organiseerden AMCES en Artsen Zonder Vakantie samen een regionale vorming verloskundige echografie voor artsen van alle partners in Benin en van enkele ziekenhuizen behorende tot het netwerk van AMCES. Deze vorming was een vervolg op een eerste cursus abdominale gynaecologische en verloskundige echografie in Een terreinvrijwilliger van Artsen Zonder Vakantie gaf gedurende een week vorming aan vijf artsen en de daaropvolgende week nogmaals aan vijf andere artsen. Daarnaast organiseerden AMCES en Artsen Zonder Vakantie samen een vorming rond de niet-operatieve behandeling van fracturen. Een terreinvrijwilliger en een lokale expert gaven gedurende een week vorming aan twaalf algemene artsen en chirurgen. De eerste dag van de vorming werd een pre-test georganiseerd. Het gemiddelde resultaat bedroeg 31 procent. Na afloop van de cursus werd dezelfde test opnieuw uitgevoerd, waarbij het gemiddelde resultaat steeg tot 59 procent. Die stijging bewijst dat de verschillende deelnemers heel wat hebben bijgeleerd. Toch zal er nog opvolging nodig zijn zodat alle deelnemers in staat zijn om fracturen juist te diagnosticeren en te behandelen. De deelnemers kregen na afloop van de vorming allen toegang tot een programma op hun smartphone dat hen helpt om de juiste diagnose te stellen en de fractuur correct te behandelen. Via een WhatsApp- forum blijven de beide experten ook na de vorming nog advies verlenen aan de deelnemers bij de behandeling van hun patiënten. OPVOLGING ZIEKENHUISHYGIËNE DOOR EEN LOKALE EXPERT In september 2015 organiseerden AMCES en Artsen Zonder Vakantie samen een regionale vorming ziekenhuishygiëne. Elke deelnemer stelde daarbij een actieplan op voor zijn ziekenhuis. Vanaf 2016 volgt een lokale verpleegkundige met veel ervaring op vlak van ziekenhuishygiëne, deze actieplannen samen met elk ziekenhuis op. In 2016 ging ze driemaal langs bij alle partners in Benin. Tijdens die zendingen verbleef ze telkens een week bij elke partner. Ze vormde en sensibiliseerde er het personeel van de diensten die Artsen Zonder Vakantie ondersteunt, voor handhygiëne en onderhoud van de zalen. Daarnaast gaf ze ook vorming rond sterilisatie in het ziekenhuis van Nikki, waar Artsen Zonder Vakantie recent investeerde in een nieuwe autoclaaf. Bij elke zending begeleidt ze ook het CLIN - Comité de Lutte contre les Infections Nosocomiales - van elke partner. Dit is het orgaan dat verantwoordelijk is voor ziekenhuishygiëne. NIEUWE PARTNERS Sinds 2016 vormt het ziekenhuis Saint Martin in Papané een vierde partnerziekenhuis van Artsen Zonder Vakantie in Benin. Het ziekenhuis met 91 bedden is verantwoordelijk voor zo n inwoners. Na een positieve prospectie- en intakezending organiseerde Artsen Zonder Vakantie begin juni 2016 een intensieve driedaagse workshop om de krijtlijnen voor een capaciteitsversterkend traject uit te tekenen. In samenspraak werden er drie prioritaire domeinen vastgelegd voor de samenwerking met Artsen Zonder Vakantie: ziekenhuishygiëne, ziekenhuismanagement en pediatrie-neonatologie. Daarnaast organiseerde Artsen Zonder Vakantie in het najaar van 2016 een intakezending met twee ervaren terreinvrijwilligers in l Hôpital évangelique de Bembéréké en in l Hôpital de Zone de Klouékanmè. CAPACITEITSVERSTERKEND TRAJECT MET ZIEKENHUIS IN BOKO In november 2016 werkte Artsen Zonder Vakantie een capaciteitsversterkend traject uit met L Hôpital Saint Jean de Dieu de Boko. Gedurende drie dagen zaten we samen met verschillende medewerkers van het ziekenhuis, waarbij directie, artsen en paramedici waren vertegenwoordigd. Tijdens die werksessie evalueerde het ziekenhuis zowel de eerdere samenwerking met Artsen Zonder Vakantie als haar eigen werking. Vervolgens werden de prioriteiten gekozen voor de samenwerking met Artsen Zonder Vakantie: ziekenhuishygiëne, algemene chirurgie en verloskundige urgenties. De volgende drie jaar zal Artsen Zonder Vakantie samen met het ziekenhuis van Boko rond die domeinen werken. Hôpital Saint Jean de Dieu de Boko Directeur: Père Dominique Adje TRC opgemaakt in 2016 Prioritaire domeinen TRC: 1. Algemene chirurgie 2. Gynaecologie-Verloskunde 3. Ziekenhuishygiëne Zendingen 2016: 2: Gynaecologie-Verloskunde (1), Orthopedie (1) Andere activiteiten 2016: Opvolging ziekenhuishygiëne door een lokale expert (3x per jaar) Instrumentenkits, aspirator, ventouse, onderzoekslamp, zuurstofconcentrator Samenwerking met AMCES, Memisa, LUMOS, Stichting Hubi & Vinciane Hôpital Saint Martin de Papané Directeur: Soeur Mireille Aguessi TRC opgemaakt in 2016 Prioritaire domeinen TRC: 1. Pediatrie 2. Ziekenhuisbeheer 3. Ziekenhuishygiëne Zendingen 2016: 1: Pediatrie Andere activiteiten 2016: Opvolging ziekenhuishygiëne door een lokale expert (3x per jaar) Zuurstofconcentrator, otoscoop Samenwerking met AMCES, Memisa, LUMOS, Stichting Hubi & Vinciane AZV-Jaarverslag 2016 I 19

11 Burundi 5 partnerziekenhuizen 19 lokale zendingen 87lokale collega s opgeleid ALTERNATIEVE ACTIVITEITEN WEGENS DE POLITIEKE ONTWIKKELINGEN EN VEILIGHEIDSSITUATIE Door de politieke situatie in Burundi was het in 2016 niet mogelijk om er terreinvrijwilligers op zending te laten vertrekken. Om zijn partners toch te kunnen blijven ondersteunen, besloot Artsen Zonder Vakantie om alternatieve activiteiten te organiseren. Lokale (para)medische zendingen Dertien lokale (para)medische experten werden ingezet tijdens lokale zendingen bij de drie districtsziekenhuizen die Artsen Zonder Vakantie in Burundi steunt. Onder hen onder meer gynaecologen, chirurgen, anesthesisten, een vroedvrouw, een verpleegkundige en een hygiënist. Deze experts werden zorgvuldig geselecteerd door onze lokaal medisch adviseur, dr. Kash, gevestigd in Bujumbura. Ze namen allen deel aan een introductiedag waarop ze kennismaakten met de visie en de strategie van Artsen Zonder Vakantie. Enkele weken vóór een zending organiseert Dr. Kash een briefing met de betrokken lokale experten voor een uitgebreide bespreking van de zendingsdoelstellingen. En na de zending vindt een debriefing plaats. Net zoals bij een Belgische zending, krijgt Artsen Zonder Vakantie na afloop van de zending ook een feedbackverslag van de partner en een zendingsverslag van de lokale experts. De eerste resultaten van deze lokale zendingen zijn alvast veelbelovend. De lokale experts kennen de Burundese context als geen ander. Bovendien kunnen de partners ook een beroep doen op hun expertise tussen de zendingen. Opvolging techniek door een lokale expert Naast de (para)medische experts, werkt Artsen Zonder Vakantie in Burundi ook samen met één technische expert, een lokale technicus uit D.R. Congo. Hij nam deel aan verschillende zendingen van Artsen Zonder Vakantie in Oost-Congo en in 2016 reisde hij drie keer naar Burundi om de verschillende partnerziekenhuizen te ondersteunen inzake techniek. Tijdens deze zendingen verbleef hij telkens een week bij elke partner. Hij begeleidde de technici van de partnerziekenhuizen onder andere bij de opmaak van een inventaris en een preventief onderhoudsplan. Zijn zendingen vielen samen met de aankoop van biomedisch materiaal, zodat hij de partners ook kon begeleiden bij de installatie en de ingebruikname van belangrijke apparatuur, zoals een anesthesietoestel in Muyinga, een generator in Ijenda, een zuurstofconcentrator in Muramvya enz. Verder voerde hij samen met de lokale technici ook enkele herstellingen uit. Deelname aan andere zendingen in de regio Aangezien er in Burundi geen lokale experts zijn die vorming kunnen geven aan de twee referentiecentra die Artsen Zonder Vakantie er ondersteunt, worden de personeelsleden van het neuropsychiatrisch centrum CNPK van Kamenge en het gehandicaptencentrum Centre Akamuri uitgenodigd om deel te nemen aan bepaalde zendingen in Oost-Congo en Rwanda. Artsen Zonder Vakantie betaalt hun verblijfsonkosten en vervoer. Mobiele kliniek Centre Akamuri zag, omwille van de politieke crisis die sinds maart 2015 in Burundi heerst, zijn activiteiten dalen. Het centrum voor kinderen met een mentale en/of fysieke handicap is al sinds 2003 een partner van Artsen Zonder Vakantie. Momenteel bezoekt slechts de helft van de kinderen regelmatig het gehandicaptencentrum. Om continuïteit te kunnen garanderen in de behandeling van de kinderen, besloot Centre Akamuri eind 2015 om zijn mobiele kliniek uit te breiden. Het centrum startte begin oktober 2014 met dit project. De mobiele kliniek wil via Community Based Rehabilitation - CBR, revalidatie dicht bij de kinderen thuis brengen. Revalidatiewerkers worden opgeleid om kinderen thuis of dichtbij huis te bezoeken. Bovendien vormen en begeleiden ze op hun beurt de ouders bij de opvolging van hun kinderen. Een groot deel van dit project wordt gefinancierd door de organisatie Kindermissionswerk, een hulporganisatie van de Katholieke kerk in Duitsland. Aangezien Artsen Zonder Vakantie in 2016 geen terreinvrijwilligers kon zenden naar Burundi en aangezien het project volledig aansluit bij het capaciteitsversterkend traject van Centre Akamuri, financiert Artsen Zonder Vakantie een deel van dit project. Het centrum houdt ons nauwgezet op de hoogte van de resultaten. Zo werden al tien mensen opgeleid volgens het principe train the trainer. Zij vormden op hun beurt al 110 ouders van kinderen met een handicap. PARTNERMEETING In april 2016 kwamen de partnerziekenhuizen uit Oost-Congo en Burundi samen voor een partnermeeting in Bukavu. Van elke partner waren er drie deelnemers: de (medisch) directeur en de verantwoordelijken van de diensten die zijn opgenomen in het capaciteitsversterkend traject. Er werd gezorgd voor een evenwicht tussen het aantal deelnemende artsen en verpleegkundigen, en gewaakt over een 1/3 vertegenwoordiging van vrouwen. Het moet gezegd dat alleen de Burundese partners in dat laatste geslaagd zijn. In de afgelopen twee jaar werden er acht capaciteitsversterkende trajecten opgemaakt met de partnerziekenhuizen in Oost-Congo en vier in Burundi. De partnermeeting was het uitgelezen moment om de partners verder te sensibiliseren over het belang van de capaciteitsversterkende trajecten en het goede gebruik van de verschillende instrumenten voor opvolging. Dat deden we ook tijdens soortgelijke sessies voor de terreinvrijwilligers in PARTNERZIEKENHUIZEN Centre Akamuri Directeur: Soeur Philimine Bafitimana TRC opgemaakt in 2013 Prioritaire domeinen: TRC 1. Orthopedagogie 2. Kinesitherapie Zendingen 2016: geen Andere activiteiten 2016: Deelname aan 2 zendingen kinesitherapie in Gatagara (Rwanda) Deelname aan 1 zending psychologie in Sosame (Oost-Congo) Stage van 1 maand in Saint Martin Center (Kenya) Financiering project Clinique mobile Hôpital d Ijenda Directeur: Soeur Adèle Ntezahorigwa TRC opgemaakt in 2013 Prioritaire domeinen TRC: 1. Basischirurgie 2. Verloskundige urgenties Lokale zendingen 2016: 4: Basischirurgie (2), Verloskunde (2) Andere activiteiten 2016: Opvolging techniek door een lokale expert (3x per jaar) Echografietoestel, microscoop, zuurstofconcentrator Hôpital de Muramvya Directeur: Dr. Oscar Ntihabose TRC opgemaakt in 2014 Prioritaire domeinen TRC: 1. Basischirurgie 2. Verloskundige urgenties Zendingen 2016: 5: Basischirurgie (2), Gynaecologie-Verloskunde (2), Ziekenhuishygiëne (1) Andere activiteiten 2016: Opvolging techniek door een lokale expert (3x per jaar) Poupinel, zuurstofconcentrator Samenwerking met BTC, Memisa AZV-Jaarverslag 2016 I 21

12 Centre Neuropsychiatrique de Kamenge Directeur: Frère Hippolyte Manirakiza TRC opgemaakt in 2014 Prioritaire domeinen TRC: 1. Psychiatrie met focus op verslavingszorg en kinderpsychiatrie 2. Neurologie Zendingen 2016: geen Samenwerking met FraCarita Belgium Hôpital de Muyinga Directeur: Dr. Jean Georges Rukubo Lokale zendingen 2016: 2: Gynaecologie-Verloskunde Andere activiteiten 2016: Opvolging techniek door een lokale expert (2x per jaar) Anesthesietoestel Samenwerking met Memisa Mechelen. In groepjes werden er oefeningen gemaakt over het opstellen van zendingsdoelstellingen en de bijhorende rapportering in het zendingsverslag. Om de uitwisseling tussen de partners uit de twee landen te stimuleren, stelde elke partner zijn ziekenhuis of centrum voor en deelde een voorbeeld van een goede praktijk met de collega s. Samen brainstormden we ook over andere activiteiten die Artsen Zonder Vakantie naast de zendingen van terreinvrijwilligers zou kunnen ontwikkelen in deze regio s, om de doelstellingen te behalen. Daarnaast deden de partners ook suggesties over de samenwerking met lokale actoren en andere organisaties, het inzetten van lokale competenties en de verbetering van opvolging tussen de zendingen door. Ten slotte werden de resultaten van de werking van Artsen Zonder Vakantie in 2015 voorgesteld. LOKALE AANKOOP Eind november 2016 ondertekenden CAMEBU, de aankoopcentrale van medicatie en verbruiksmateriaal in Burundi, en Artsen Zonder Vakantie een samenwerkingsovereenkomst. Hierdoor kan Artsen Zonder Vakantie voortaan medicatie en verbruiksmateriaal lokaal aankopen. Op die manier kunnen we garanderen dat er continuïteit is voor het materiaalgebruik buiten de zendingen en kunnen we onze ecologische voetafdruk verkleinen. Eind 2016 werd al een eerste bestelling geplaatst voor de drie districtsziekenhuizen in Burundi. AZV-Jaarverslag 2016 I 23

13 Rwanda 6 partnerziekenhuizen 25 zendingen 290 lokale collega s opgeleid PARTNERZIEKENHUIZEN Centre des Handicapés de Gatagara Directeur: Frère Kizito Misago TRC opgemaakt in 2014 Prioritaire domeinen TRC: 1. Gespecialiseerde orthopedie 2. Kinesitherapie (neuro) Zendingen 2016: 5: Orthopedie (2), Kinesitherapie (3) Samenwerking met FraCarita Belgium, Les Amis de Gatagara Centre Ste. Marie de Rilima Directeur: Dr. Célestin Ntagungira TRC opgemaakt in 2014 Prioritaire domeinen TRC: 1. Labo Zendingen 2016: 2: Labo Hôpital de district de Kabgayi Directeur: Dr. Espoir Kajibwami Prioritaire domeinen TRC: 1. Chirurgie 2. Verloskundige urgenties Zendingen 2016: 6: Chirugie; Gynaecologie-Verloskunde (2), Ziekenhuishygiëne (2), Moeder en Kind (2) Anesthesietoestel, echografietoestel, poupinel, ventouse, zuurstofconcentrator REGIONALE VORMING In oktober 2016 organiseerde Artsen Zonder Vakantie een regionale vorming met als thema Organisatie van een labo en kwaliteitscontrole. Twaalf partnerziekenhuizen uit de regio van de Grote Meren waren vertegenwoordigd: twee Burundese, vijf Congolese en vijf Rwandese. Deze interactieve vorming beoogde een versterking van de hoofdlaboranten in hun rol als manager en verantwoordelijke voor de kwaliteitscontrole binnen hun labo. Om de inhoud zo goed mogelijk te laten aansluiten op de noden van de partners, vertrokken de lesgevers van de analyse die ze, veelal samen met de hoofdlaborant, gemaakt hadden op basis van een instrument dat werd ontwikkeld door de Wereldgezondheidsorganisatie - WGO. De vorming was opgebouwd rond de twaalf sleutelelementen van de Laboratory Quality Stepwise Implementation tool, eveneens van de WGO. De deelnemers werkten in groepjes rond verschillende activiteiten en bespraken hun antwoorden vervolgens met de volledige groep. De lesgever sloot elk thema af met een korte theoretische uiteenzetting, als antwoord op hun vragen en gedeelde ervaringen. PARTNERMEETING In februari 2016 organiseerde Artsen Zonder Vakantie een partnermeeting voor zijn Rwandese partnerziekenhuizen. Voor elke partner waren er twee tot vier deelnemers, de (medisch) directeur en de verantwoordelijken van de diensten die zijn opgenomen in het capaciteitsversterkend traject. Er werd gezorgd voor een evenwicht tussen het aantal deelnemende artsen en paramedici. opstellen van zendingsdoelstellingen en de bijhorende verslaggeving in het zendingsverslag. Om de uitwisseling tussen de partners te stimuleren, stelde elke partner zijn ziekenhuis of centrum voor en deelde een voorbeeld van een goede praktijk met de collega s. Samen brainstormden we ook over hoe Artsen Zonder Vakantie zijn impact nog kan vergroten. Ten slotte werden de resultaten van de werking van Artsen Zonder Vakantie in 2015 voorgesteld. CPD-PROVIDER (CONTINUING PROFESSIONAL DEVELOPMENT) Sinds september 2014 is Artsen Zonder Vakantie door de Rwandan medical and dental council erkend als CPD-provider (Continuing Professional Development). Rwandese artsen en paramedici die hun vak willen uitoefenen, moeten regelmatig hun beroepscertificaten vernieuwen. Dat doen ze door voldoende scholingen en educatieve activiteiten te volgen. Doordat Artsen Zonder Vakantie een erkende provider is, kunnen de Rwandese artsen nu ook via deze weg CDP-punten verzamelen en hun kennis, vaardigheden en het niveau van hun professionele prestaties behouden en verhogen. In 2016 werden de theoretische vormingen en de on-the-job trainingen tijdens verschillende zendingen goedgekeurd voor accreditering. Dit is een mooie erkenning van de kwaliteit van de vormingen die de terreinvrijwilligers aanbieden. Die accreditering is ook een bijkomende stimulans voor het lokale personeel om aan de zendingen van Artsen Zonder Vakantie deel te nemen. Hôpital de district de Mibilizi Directeur: Charlotte Ntakirutimana TRC opgemaakt in 2014 Prioritaire domeinen TRC: 1. Traumato-Orthopedie 2. Moeder en Kind Zendingen 2016: 4: Chirugie; Moeder en Kind (2), Orthopedie (2) Zuurstofconcentrator, aspirator, dermatoom, ventouse Hôpital de Ruhengeri Directeur: Dr. Violette Ayingeneye Prioritaire domeinen TRC: 1. Traumato-Orthopedie 2. Spoedgevallen Zendingen 2016: 4: Traumatologie (2), Spoedgevallen (2) Orthopedisch materiaal Hôpital Neuropsychiatrique Caraes Ndera Directeur: Frère Charles Nkubili Zendingen 2016: 4: Psychiatrie (3), Neurologie (1) Samenwerking met FraCarita Belgium In de afgelopen jaren werden er vijf capaciteitsversterkende trajecten afgesloten. De partnermeeting was het uitgelezen moment om de partners verder te sensibiliseren over het belang van de capaciteitsversterkende trajecten en het goede gebruik van de verschillende instrumenten voor opvolging, zoals we ook deden tijdens soortgelijke sessies voor de terreinvrijwilligers in Mechelen. In groepjes werden er oefeningen gemaakt over het AZV-Jaarverslag 2016 I 25

14 ZENDING LOKALE AANKOOP MEDICATIE EN MEDISCH MATERIAAL Sinds september 2015 koopt Artsen Zonder Vakantie het verbruiksmateriaal voor zijn zendingen in Rwanda lokaal aan. Rwanda heeft een centraal aankoopbureau, Camerwa, dat op zijn beurt de districtsapotheken bevoorraadt. Artsen Zonder Vakantie bestelt bij Camerwa, en de districtsapotheken leveren aan onze partnerziekenhuizen. De bestelprocedure is dus best omslachtig en de beschikbaarheid en de kwaliteit van de lokale producten zijn vaak lager dan wat we hier in Europa gewoon zijn. Toch kiezen we voor lokale aankoop als een duurzame oplossing, omdat werken met lokale producten en ons inschrijven in een lokale context, de effectiviteit van onze kennisoverdracht bij de partners vergroot. Tevens verkleint onze ecologische voetafdruk (minder luchttransport) en stimuleren we - zij het op een beperkte manier - de lokale markt richting kwaliteitsvolle aankopen en grotere beschikbaarheid. Burkina Faso 4 partnerziekenhuizen 10 zendingen 79 lokale collega s opgeleid PARTNERZIEKENHUIZEN Centre Médical avec Antenne chirurgicale de Dô Directeur: Dr. Ghislain Bouda Zendingen 2016: 3: Gynaecologie-Materniteit (2), Chirurgie (1) Zuurstofconcentrator, monitor Centre Médical avec Antenne chirurgicale de Houndé Directeur: Dr. Saïdou Bagaya Zendingen 2016: 3: Chirurgie (2), Gynaecologie-Materniteit (1) Poupinel, zuurstofconcentrator, monitor RELATIEVE STABILITEIT NA EEN POLITIEK WOELIG JAAR Na een politiek woelig 2015, brak in 2016 een periode van relatieve stabiliteit aan. Artsen Zonder Vakantie kon zo terug aan de slag bij zijn partners. In het westen ondersteunden we de drie partnerziekenhuizen met zendingen gynaecologie en algemene chirurgie. Door de onveiligheid in de grensstreek met Mali, moesten we evenwel één zending in het meest westelijk gelegen ziekenhuis van Orodara annuleren. De chirurgische ploeg kon aan de slag in Oost-Congo, in het kader van het capaciteitsversterkend traject van het ziekenhuis van Monvu. In 2016 vonden uitzonderlijk twee zendingen gespecialiseerde orthopedie (totale heupprothesen) plaats, in het Centre Médical avec Antenne chirurgicale Paul VI. Een zending die in het najaar van 2015 werd afgelast wegens de politieke onlusten, ging begin 2016 door. Centre Médical avec Antenne chirurgicale de Orodara Directeur: Dr. Oumar N Do Zendingen 2016: 2: Gynaecologie-Materniteit (1), Chirurgie (1) Echografietoestel Centre Médical avec Antenne chirurgicale Paul VI Directeur: Abbé Damien Sandwidi Zendingen 2016: 2: Gespecialiseerde orthopedie AZV-Jaarverslag 2016 I 27

15 JENGA MAARIFA: samen bouwen aan meer kennis voor de toekomst Artsen Zonder Vakantie startte in 2016, met de financiële steun van de provincie Vlaams-Brabant, een praktijkgerichte meerjarenopleiding voor onderhoudstechnici van ziekenhuizen in de regio Bukavu in Oost-Congo. Door deze samenwerking willen de provincie Vlaams-Brabant en Artsen Zonder Vakantie bijdragen aan een lokale en duurzame oplossing voor het gebrek aan adequate, goed onderhouden en betrouwbare biomedische uitrusting. Hierdoor zullen de ziekenhuizen uit de regio een aanzienlijke verbetering in de kwaliteit van hun zorg kunnen realiseren. Praktijkgerichte meerjarenopleiding voor onderhoudstechnici van ziekenhuizen Het project JENGA MAARIFA loopt van juli 2016 tot september 2018 en richt zich tot onderhoudstechnici van de ziekenhuizen in de regio Bukavu in Oost-Congo. Deze praktijkgerichte meerjarenopleiding beoogt een betere theoretische kennis over medische apparatuur en energievoorziening. Daarnaast wil ze inzicht doen verwerven in het preventieve onderhoud van medische apparatuur, en vaardigheden aanleren voor herstelling van die apparatuur. Met het oog op een gediversifieerde en praktijkgerichte aanpak vindt de opleiding plaats op vier sites, waaronder drie ziekenhuizen en een technische school. De opleiding bestaat uit flexibele, thematische modules die inspelen op lokale behoeften. Dankzij de modulaire aanpak kunnen onderhoudstechnici de opleiding volgen én aan de slag blijven in hun ziekenhuis. Aan het eind van een module kunnen zij hun nieuwe kennis meteen toepassen in hun eigen ziekenhuis. Met deze opleiding willen wij zowel de technische als de didactische capaciteiten van onderhoudstechnici verbeteren, zodat zij zelf uitgroeien tot een referentie in de regio Bukavu. In onze partnerziekenhuizen in D.R. Congo kampen artsen en verpleegkundigen dagelijks met slecht onderhouden medische toestellen en een gebrekkige infrastructuur, zoals een lege batterij, een aerosoltoestel zonder masker of een operatielamp met maar één gloeilamp. Kwalitatieve zorgverlening is alleen mogelijk met gebruiksklare en goed onderhouden toestellen en een solide randinfrastructuur. De Wereldgezondheidsorganisatie erkent dit probleem en vele medische ngo s die actief zijn in de regio, onderstrepen de behoefte aan goed opgeleide biomedische technici met voldoende praktijkervaring. Alleen zo kunnen zij gepaste ondersteuning bieden. Nauwe samenwerking met de provincie Vlaams-Brabant Vlaams-Brabant profileert zich als één van de belangrijkste lifetechregio s in Europa. Onder meer op het vlak van medische biotechnologie behoort de provincie tot de wereldtop. Het contrast met de regio Bukavu kan niet groter zijn. In de meest penibele omstandigheden trachten de lokale ziekenhuizen een medische dienstverlening aan te bieden aan ca. 6,5 miljoen inwoners. Het ontbreken of het niet-functioneren van medische basisapparatuur is een constante. Het ontbreken van lokale technici die daaraan verandering kunnen brengen, evenzeer. Met dit project investeert de Noord-Zuidwerking van de provincie Vlaams-Brabant structureel in capaciteitsversterking in het Zuiden, met het oog op het correct gebruik en dito onderhoud van medische apparatuur. Voor de uitwerking van dit project doet Vlaams-Brabant een beroep op de expertise van Artsen Zonder Vakantie, die als uitvoerende partner verantwoordelijk is voor de concrete uitvoering en coördinatie ervan. Parallel daaraan brengen we gezamenlijk in het Noorden én in het Zuiden het debat op gang over zin en onzin van het verschepen van medische apparatuur naar het Zuiden. De ontwikkeling van een Standaardlijst voor medische apparatuur helpt ons hierbij. JENGA MAARIFA betekent KENNIS OPBOUWEN in het Swahili Vliegende start De eerste opleidingsmodule van JENGA MAARIFA vond plaats in het Institut Fundi Maendeleo - ITFM - in Bukavu, van 18 juli tot 12 augustus De basisopleiding werd gevolgd door 40 deelnemers, afkomstig uit ziekenhuizen en gezondheidszones van D.R. Congo en Burundi. De opleiding werd gegeven door zowel lokale docenten als een terreinvrijwilliger van Artsen Zonder Vakantie en was een groot succes. Deze module heeft de deelnemers in staat gesteld om hun kennis te consolideren en nieuwe vaardigheden aan te leren. Alle deelnemers hebben zich met hart en ziel ingezet, zowel voor de theorie als voor de praktijkonderdelen. Na afloop van de opleiding werden alle deelnemers geëvalueerd. Meer dan de helft van de deelnemers (22 op 40) behaalden een resultaat van meer dan 60 %, het minimum om geselecteerd te worden voor de volgende modules. Uiteindelijk werden 20 deelnemers aanvaard voor de vervolgopleiding. De tweede opleidingsmodule ging door in het Hôpital de Panzi in Bukavu, van 7 tot 18 november Het thema van deze module was de levenscyclus van biomedische apparatuur. De opleiding werd gegeven door twee docenten biomedisch ingenieur, waarvan één lokale expert en één medewerker van de bevriende Franse organisatie Humatem ( De deelnemers volgden een opleidingsprogramma met zowel theoretische vorming en interactieve workshops als atelierbezoeken en praktische oefeningen. Ook deze opleiding bleek een groot succes, met tevreden en gemotiveerde deelnemers en een uitzonderlijk hoog slaagpercentage. In de komende jaren volgen nog vijf thematische opleidingsmodules. De deelnemers zullen zich kunnen verdiepen in onderwerpen als: apparatuur en instrumenten aan en rond het ziekenhuisbed; apparatuur in de operatiezaal en voor sterilisatie; elektriciteit en watertoevoer; laboratoriumapparatuur en apparatuur voor radiografie en echografie. AZV-Jaarverslag 2016 I 29

16 Duurzaamheid Reeds enkele jaren profileert Artsen Zonder Vakantie zich als een duurzame organisatie. De aandacht gaat daarbij niet enkel naar de duurzame capaciteitsversterking van de partnerziekenhuizen. Er wordt ook ambitieus gewerkt om een duurzame aanpak in alle onderdelen van onze organisatie te verankeren en te verstevigen. Artsen Zonder Vakantie is Lean and Green Artsen Zonder Vakantie mag zich officieel Lean and Green noemen. Op 16 juni 2016 ontvingen wij uit handen van Wouter Van Besien (Groen) de Lean and Green award van het Vlaams Instituut voor de Logistiek vzw - VIL, voor ons plan van aanpak om minstens twintig procent CO2-uitstoot in transport- en logistieke activiteiten te verminderen tegen Artsen Zonder Vakantie staat voor capaciteitsversterking in de ruime zin. Naast het trainen en coachen van het medisch en paramedisch personeel van onze partnerziekenhuizen, zetten we meer en meer in op ondersteuning op organisatorisch vlak, evenals voor materiaal, techniek en infrastructuur. Voor de ongeveer 150 zendingen die we jaarlijks naar onze partnerziekenhuizen organiseren, is er een aanzienlijk deel materiaal en medicatie nodig. Momenteel kopen we dat materiaal grotendeels aan in België en Europa, waarna het per luchtvracht wordt verstuurd. Deze werkwijze is historisch gegroeid en geeft een mate van zekerheid en voorspelbaarheid. Artsen Zonder Vakantie had echter al enige tijd de intentie om dit proces grondig te herdenken. Door ons in te schrijven in het Lean and Greenprogramma van het VIL (Vlaams Instituut voor de Logistiek), hebben we die intentie nu kunnen omzetten in een concreet plan van aanpak. Het duurzaamheidsplan van Artsen Zonder Vakantie omvat duurzaamheidsambities op zeven domeinen: Duurzame capaciteitsversterking bij de partners in het Zuiden Duurzame aanpak structureel medisch materiaal Veiligheid op het terrein De krachtlijnen van ons plan zijn kort en bondig: 1. Medicatie en medische verbruiksgoederen zo veel mogelijk lokaal aankopen 2. Een wijziging doorvoeren van luchttransport naar maritiem transport Deze aanpak kadert volledig in ons duurzaamheidscharter en sluit ook aan bij onze andere ambitie: het zwaartepunt van onze activiteit naar het zuiden verschuiven. Het plan dat Artsen Zonder Vakantie heeft ingediend bij het VIL is beoordeeld en goedgekeurd door MOBI, het Mobility, Logistics and Automotive Technology Research Centre van de VUB. Het resultaat: een score van 45,5/50 en een bonuspunt voor de lokale aankopen, omdat het door de VUB als niet evident binnen de context, maar zeer waardevol wordt beschouwd. Duurzame aanpak verbruiksmateriaal en medicatie Duurzamer transport Duurzamer fondsenwerven Duurzaamheid bij de partners stimuleren Duurzamer werken op het hoofdkantoor in Mechelen Het spreekt voor zich dat Artsen Zonder Vakantie de veiligheid van zijn terreinvrijwilligers hoog in het vaandel draagt. Het veiligheidsbeleid van Artsen Zonder Vakantie wil de fysieke veiligheid van vaste en vrijwillige medewerkers op het terrein garanderen en de continuïteit van de activiteiten vrijwaren. Met de hulp van een externe expert en onze lokale Médecin- Conseillers volgen wij de situatie in onze partnerlanden op de voet. De verkregen informatie wordt eerst intern grondig geanalyseerd waarna, op basis van de verschillende afwegingen ter zake, wordt besloten of zendingen al of niet afgelast moeten worden. De kernopdracht van Artsen Zonder Vakantie, namelijk uitwisseling van kennis, vereist immers een werkkader waarin dat mogelijk is. Daarom vinden geen zendingen van terreinvrijwilligers plaats in regio s die tijdelijk of permanent in onveiligheid verkeren. Waar mogelijk worden in die regio s lokale experten ingezet, zodat de continuïteit van de zendingen in deze partnerziekenhuizen verzekerd blijft. In 2016 heeft Artsen Zonder Vakantie zijn veiligheidsbeleid verder uitgewerkt door het opstellen van gedetailleerde veiligheidsplannen voor elk van de regio s waarin we werkzaam zijn. Daarnaast worden onze terreinvrijwilligers grondig gebriefd voor hun vertrek op zending. Via een noodgsm-nummer is Artsen Zonder Vakantie 24 u op 24 bereikbaar voor alle terreinvrijwilligers die op zending zijn. Sinds 2016 wordt voor zendingen naar bepaalde regio s een satelliettelefoon voorzien, die gebruikt kan worden in noodsituaties en/of wanneer het mobiele netwerk niet beschikbaar is. Artsen Zonder Vakantie blijft de veiligheidsprocedures voortdurend evalueren en aanpassen waar nodig. AZV-Jaarverslag 2016 I 31

17 Communicatie en Fondsenwerving 2016 was het jaar waarin de nieuwe strategie van Artsen Zonder Vakantie op het vlak van fondsenwerving in praktijk werd gebracht. De fundamenten die in de voorgaande jaren waren gelegd, dienden dit jaar als springplank voor een werkelijk duurzame aanpak. Om de dialoog met onze vrijwilligers en sympathisanten te versterken hebben we verder ingezet op een heldere communicatie via zowel drukwerk als onze website, e-nieuwsbrieven en sociale media. En onze jaarlijkse PR-campagne nodigde de pers uit om Artsen Zonder Vakantie in de kijker te zetten voor een ruimer publiek. Communicatie TERREINVRIJWILLIGERS BLIJVEND ENGAGEREN EN BETREKKEN Artsen Zonder Vakantie telt honderden terreinvrijwilligers die vol overtuiging hun expertise ten dienste stellen van onze partnerziekenhuizen. Het engagement van deze vrijwilligers is enorm en wij willen hen motiveren om een drijvende kracht achter onze organisatie te blijven. Via de tweemaandelijkse online nieuwsbrief De Bijsluiter informeren wij onze terreinvrijwilligers over de nieuwste ontwikkelingen bij Artsen Zonder Vakantie, zowel wat betreft de organisatie in het algemeen, nieuws over onze partnerziekenhuizen als belangrijke projecten en evaluaties. In maart 2016 vond de jaarlijkse Vrijwilligersdag van Artsen Zonder Vakantie plaats. Meer dan 150 sympathisanten namen deel aan interessante workshops, begeleid door een mix van sprekers, waaronder lokale Afrikaanse partners, externe experts en eigen medewerkers van Artsen Zonder Vakantie. Zo werd onder andere het nieuwe veiligheidsbeleid toegelicht en werd er gesproken over het belang van technische ondersteuning en een goede ziekenhuisorganisatie. Het hoogtepunt was de aanwezigheid van dr. Lambert Loko Tonoudji, Directeur van het Hôpital de Zone de Bassila in Benin en van Armand Ekambi van het Belgisch Ontwikkelingsagentschap (BTC) in dat land. Beiden vertelden uit eigen ervaring hoe hun samenwerking met Artsen Zonder Vakantie tot stand kwam en concreet vorm kreeg in een capaciteitsversterkend traject. NIEUWE VRIJWILLIGERS REKRUTEREN In 2016 werd vooral werk gemaakt van het aantrekken van die medische specialismen waaraan een tekort is binnen onze poule van terreinvrijwilligers. Zo werkten we een nieuwe folder uit om ervaren pediaters en gynaecologen aan te trekken en verspreidden we die op conferenties. Daarnaast organiseerden we voor hen ook nog een speciale infosessie. Ook de zoektocht naar technici ging onverminderd voort. In 2016 werden in totaal 40 nieuwe terreinvrijwilligers gerekruteerd, waaronder tien pediaters, twee gynaecologen en zeven technische profielen. NIEUW EN BETER PRESENTATIEMATERIAAL Om Artsen Zonder Vakantie op een heldere en correcte wijze te presenteren, is er behoefte aan degelijk presentatiemateriaal. Daarom hebben we naast de gebruikelijke plooifolder, een nieuwe algemene folder en een poster ontwikkeld. Ook de Powerpointpresentatie waarmee we Artsen Zonder Vakantie vaak voorstellen, werd volledig opgefrist. Al dat materiaal staat ter beschikking van onze vele vrijwilligers, die in 2016 Artsen Zonder Vakantie op tientallen lezingen, acties en infoavonden hebben voorgesteld. Zo kreeg Artsen Zonder Vakantie bekendheid bij honderden nieuwe sympathisanten en donateurs. ARTSEN ZONDER VAKANTIE IN DE PERS De jaarlijks terugkerende PR-campagne tijdens de zomermaanden heeft in 2016 ook weer een groot aantal persvermeldingen opgeleverd. Zo verscheen Artsen Zonder Vakantie uitgebreid in kranten, magazines en online-artikels, evenals op radio en televisie. In het Nederlandstalige landsgedeelte werd het werk van onze terreinvrijwilligers onder de aandacht gebracht in algemene en lifestylemedia, zoals Story, Marie Claire, Het Belang van Limburg, Thema Magazine, de radiozender Studio Brussel, evenals in de meer gespecialiseerde pers, zoals de Artsenkrant en het CM-magazine Maczima. In het Franstalige landsgedeelte kwam Artsen Zonder Vakantie veelvuldig aan bod op de RTBF-radiozenders Première, VivaCité en Pure FM. Daarnaast verschenen er ook interviews met terreinvrijwilligers in het magazine Télépro en in La Dernière Heure. In het Groothertogdom Luxemburg konden we rekenen op de aandacht van zowel de geschreven pers, met artikels in Revue en Télécran, als van de televisiezenders Apart TV en RTL-Luxembourg. RTL- nieuwslezeres en journaliste Nathalie Reuter maakte een prachtige reportage over een orthopediezending van Artsen Zonder Vakantie in Kimpese (Bas Congo) en berichtte over de resultaten die we samen met dr. Dolores al hebben verwezenlijkt in het Hôpital St. Joseph - de Fistula Clinic - in Kinshasa. In september 2016 organiseerden de provincie Vlaams-Brabant samen met Artsen Zonder Vakantie een persmoment in Leuven. De wereldwijd gelauwerde Congolese chirurg en mensenrechtenactivist dr. Denis Mukwege stelde er, samen met ons, het project JENGA MAARIFA voor. Met dat project investeren de provincie Vlaams-Brabant en Artsen Zonder Vakantie in de opleiding van ziekenhuistechnici in de regio Bukavu. De persconferentie was druk bezocht en kreeg de nodige persaandacht van onder meer ROB-TV en het VRT-journaal. Fondsenwerving Artsen Zonder Vakantie heeft in 2016 een aantal moedige beslissingen genomen om de omslag te kunnen maken naar een meer duurzame fondsenwerving. De nieuwe strategie, die al werd voorbereid in de voorgaande jaren, bestaat erin om onze afhankelijkheid van éénmalige giften te verkleinen en meer schenkers aan te trekken die een engagement aangaan voor een lange termijn. Concreet betekent dit dat we in 2016 een derde minder direct mailing-campagnes hebben verstuurd en in plaats daarvan hebben geïnvesteerd in een krachtige deur-aandeurcampagne. Die actie heeft haar vruchten afgeworpen en heeft Artsen Zonder Vakantie duizenden nieuwe permanente schenkers opgeleverd. Op middellange termijn zullen onze investeringen daardoor beter renderen en kunnen zo meer middelen op het terrein worden ingezet. INKOMSTEN OP PEIL De subsidies die Artsen Zonder Vakantie ontvangt van de Directie-Generaal Ontwikkelingssamenwerking en Humanitaire Hulp (DGD) zijn in 2016 stabiel gebleven. Voor het grootste deel van onze werking zijn wij echter afhankelijk van eigen middelen. Die bestaan uit giften van privépersonen, fondsen en serviceclubs, subsidies van lokale overheden en legaten. De verwachte daling van de inkomsten uit direct mailing, vroeger de belangrijkste inkomstenbron van Artsen Zonder Vakantie, werd vrijwel volledig gecompenseerd door de hogere inkomsten via de maandelijkse schenkingen van onze structurele schenkers. Ook het totaal aantal donateurs blijft stijgen. Voor 2016 worden er fiscale attesten uitgereikt. Mede dankzij de steun van onze terreinvrijwilligers, hebben vele provincies, steden en gemeenten ook in 2016 weer een mooi subsidiebedrag toegekend aan Artsen Zonder Vakantie. AZV-Jaarverslag 2016 I 33

18 De uitzonderlijk hoge inkomsten die ons in 2015 te beurt vielen via nalatenschappen, hebben we in 2016 niet kunnen evenaren. Via de groepscampagne van vzw Testament.be blijft Artsen Zonder Vakantie echter veel mensen sensibiliseren om een goed doel op te nemen in hun testament. Die collectieve aanpak, in combinatie met een persoonlijke opvolging, zal in de toekomst zeker resultaten opleveren. SPONSORING EN FONDSEN In 2016 heeft Artsen Zonder Vakantie de steun ontvangen van een aantal belangrijke sponsors. Enkele privépersonen hebben ons een bijzonder gulle bijdrage gegund en ook een aantal fondsen waren overtuigd dat hun steun aan Artsen Zonder Vakantie de juiste keuze was. Zo konden wij onder meer rekenen op steun van de Nationale Loterij, de Fondation Jos et Mimieke, het Fonds JMJS Breugelmans en de vzw Gasthuiszusters. In 2016 mochten wij ook mooie giften ontvangen van Rotary Club Mechelen Opsinjoor, Rotary Kluisbergen- Vlaamse Ardennen, Rotary district 2170 en Kiwanis Club Eisleck Luxembourg, terwijl Rotary Club Luxembourg ervoor koos om hun steun rechtstreeks te verlenen voor een belangrijke investering in één van onze partnerziekenhuizen. Bedrijven die ons al jaren trouw bijstaan zijn Brussels Airlines en Bank J. Van Breda & C, stuk voor stuk onmisbare partners van Artsen Zonder Vakantie. Het duo-legaat, een interessante formule voor mensen zonder erfgenamen in de eerste graad Niemand denkt graag aan het moment dat hij of zij er niet meer zal zijn. Toch is het zinvol om dat wel te doen: door het opstellen van een testament komt de erfenis namelijk terecht bij wie de overledene belangrijk vindt. Sommige sympathisanten laten Artsen Zonder Vakantie hun hele bezit na. Anderen vertrouwen de organisatie een bepaald deel van hun vermogen toe. Zij stellen een legaat op ten voordele van één of meerdere personen uit hun omgeving en daarnaast een tweede legaat ten voordele van Artsen Zonder Vakantie. Dankzij zo n duo-legaat moeten de erfgenamen van de overledene geen successierechten betalen, omdat de ngo die last draagt. Dat is een win-win situatie voor iedereen, want Artsen Zonder Vakantie krijgt extra inkomsten en dankzij het duo-legaat stijgt ook de netto-erfenis van bijvoorbeeld neven, nichten of vrienden. Artsen Zonder Vakantie is lid van de Vereniging voor Ethiek in de Fondsenwerving en verbindt zich er als dusdanig toe een strikte deontologische code te respecteren. Deze code bepaalt dat alle schenkers, medewerkers en personeelsleden recht op informatie hebben in de vorm van transparante en uitgebreide informatie. Meer informatie hierover vindt u op AZV-Jaarverslag 2016 I 35

19 Balans en resultatenrekening 2016 De kerncijfers van de balans en resultatenrekening (op 31/12/2016) De totale opbrengsten voor 2016 bedragen De totale kosten voor 2016 bedragen Artsen Zonder Vakantie sluit het boekjaar 2016 af met een verlies van , of ruim beter dan gebudgetteerd (min ). BALANS ACTIVA Vaste activa Vlottende activa PASSIVA Eigen vermogen Schulden BALANS Het balanstotaal 2016 bedraagt ten opzichte van vorig jaar. ACTIVA De vaste activa zijn verder gestegen tot ten opzichte van vorig jaar door de verdere uitbouw en professionalisering van de IT-infrastructuur en voornamelijk door de investering in een nieuwe straatwervingscampagne. CONCRETE INVESTERINGSPLANNEN VOOR TECHNISCHE EN BIOMEDISCHE UITRUSTING VAN PARTNERZIEKENHUIZEN RESULTATENREKENING BUDGET TOTAAL INKOMSTEN Giften Subsidies Diverse opbrengsten TOTAAL UITGAVEN Zuidwerking Sensibilisering en vrijwilligerswerking Algemene Werkingskosten Fondsenwerving Externe communicatie Afschrijvingen Diverse kosten en opbrengsten Provisie investeringsplan PZKH RESULTAAT PASSIVA Het niet bestemde verlies van het boekjaar bedraagt Dit brengt het eigen vermogen op De post diverse schulden bevat een provisie investeringsplan voor de technische en biomedische uitrusting van de partnerziekenhuizen voor een totaal bedrag van RESULTATENREKENING Het boekjaar sluit af met een verlies van en dit is beter dan gebudgetteerd (min ). De totale kosten voor de Zuidwerking bedragen , of 1 % hoger dan begroot. Samen met de investeringen in biomedische apparatuur in onze partnerziekenhuizen, die mede gefinancierd werden dankzij de hogergenoemde provisie voor het investeringsplan, brengt dit het algemene totaal van de werking van Artsen Zonder Vakantie in het Zuiden op Door duurzamer en kostenefficiënter te werken waren de uitgaven voor zowel fondsenwerving als communicatie lager dan voorzien (resp en minder). Bepaalde acties die gebudgetteerd werden, waren niet langer opportuun, andere kosten vielen lager uit dan begroot. De algemene werkingskosten lagen enigszins hoger dan gebudgetteerd. Dit is hoofdzakelijk te wijten aan een aantal extra inspanningen die nodig waren op het vlak van IT, en de aankoop van een nieuw boekhoudpakket. Artsen Zonder Vakantie heeft meer dan ooit de ambitie om te investeren in duurzame technische en materiële ondersteuning van de partnerziekenhuizen. Bij alle partners met een capaciteitsversterkend traject liggen de inhoudelijke doelstellingen voor meerdere jaren vast. Het is noodzakelijk de middelen die nodig zijn om deze doelstellingen te behalen te garanderen. Voor elk van deze partnerziekenhuizen is daarom een fiche opgemaakt met een overzicht van de vereiste investeringen zowel met betrekking tot structureel medisch materiaal als de randvoorwaarden zoals water en elektriciteit. Dit resulteerde in een concreet investeringsplan duurzame technische ondersteuning waarvoor in 2015 een provisie werd aangelegd. Via deze weg zijn de partnerziekenhuizen verzekerd van het structurele materiaal dat zij de komende jaren nodig zullen hebben om hun capaciteiten te versterken. AZV-Jaarverslag 2016 I 37

20 Blik vooruit MIDDEN 2016 TEKENDEN DE NGO S ARTSEN ZONDER VAKANTIE EN MEMISA, DE KRIJTLIJNEN UIT VOOR HET NIEUWE MEERJARENPROGRAMMA Sinds vele jaren werken Artsen Zonder Vakantie en Memisa goed samen op het terrein. De samenwerking beperkte zich aanvankelijk tot logistieke aspecten, maar evolueerde al snel naar een complementaire werking in bepaalde gezondheidszones. Zo ontwikkelde zich tijdens het Meerjarenprogramma een uitgesproken synergie in Benin en D.R. Congo. Dit versterkte de overtuiging dat een doorgedreven synergie een absolute meerwaarde biedt en tot een grotere impact leidt. De strategische keuze om een gezamenlijk programma voor in te dienen bij de Belgische overheid (DGD), was dan ook voor beide organisaties een logische volgende stap. GEMEENSCHAPPELIJK DGD-PROGRAMMA MET MEMISA IN BURUNDI, BENIN EN D.R. CONGO Memisa wil, net als Artsen Zonder Vakantie, bijdragen aan de verbetering van de kwaliteit van de zorg in perifere gezondheidszones. Tegelijk ondersteunen zij mechanismen die de financiële toegankelijkheid tot die zorg voor de bevolking helpen verbeteren. Daarnaast staan zij de organisatie van het gezondheidssysteem bij en doen ze aan beleidsbeïnvloeding, samen met hun partners van de société civile. Door structureler samen te werken willen we onze gezamenlijke impact op het terrein vergroten. Eén van de randvoorwaarden om dat te doen, is een grotere geografische convergentie van het actieterrein van beide ngo s. Artsen Zonder Vakantie zal daarom zijn partnerschappen in de komende jaren progressief uitbreiden in de drie landen waar Memisa en Artsen Zonder Vakantie samen actief zijn. In D.R. Congo breiden we uit in die regio s waar we beiden al actief zijn, m.n. in de vroegere provincies Bandundu en Bas-Congo, en voorzien we in de tijdspanne van het Meerjarenprogramma, een groei van het aantal partnerziekenhuizen van zeven naar twaalf. Daarbij voorzien we de aanwerving van een Médecin Conseiller in Kinshasa, die de opvolging tussen de zendingen zal verzekeren en andere capaciteitsversterkende activiteiten zal organiseren, zoals lokale zendingen en uitwisseling tussen ziekenhuizen. Daarnaast zal hij een belangrijke rol spelen in de regionale vormingsprogramma s en uiteraard de synergie met Memisa maximaliseren. De groep van partnerziekenhuizen in de regio Bukavu blijft ongewijzigd. In Benin zullen we samenwerken in vier zones van de noordoostelijke provincie Borgou. De samenwerking met de koepelorganisatie van non-profit ziekenhuizen AMCES (Association des Oeuvres Médicales Privées Confessionnelles Associatives et Sociales), zal worden versterkt. AMCES zal o.a. een belangrijke rol spelen in de opvolging tussen de zendingen en de coördinatie van regionale vormingen. In Burundi voorzien we een (positieve) exitstrategie voor het Hôpital d Ijenda over twee jaar, wanneer het capaciteitsverstekend traject aldaar succesvol zal zijn afgerond. Voorts identificeerden we twee nieuwe partnerziekenhuizen, Gitega en Buhiga, beide in een interventiezone van Memisa. En in Gitega voorzien we, op vraag van de Belgische ambassade, een vormingsproject rond fistelchirurgie. Dit project biedt een uitgelezen kans om de expertise opgebouwd in Hôpital Saint Joseph in Kinshasa, in deze regio te delen. RWANDA EN BURKINA FASO OP EIGEN KRACHTEN Het programma van Artsen Zonder Vakantie in Rwanda en Burkina Faso maakt geen deel uit van het subsidiedossier en zal bijgevolg met eigen middelen worden gefinancierd. Voor Burkina Faso voorzien we een (positieve) exitstrategie voor het Centre Médical avec Antenne chirurgicale Paul VI over twee jaar. Voor de huidige drie andere partnerziekenhuizen wordt een capaciteitsversterkend traject opgemaakt. Voor Rwanda is de samenwerking met het Hôpital Neuropsychiatrique Caraes Ndera en het Centre Ste. Marie de Rilima succesvol afgerond. Met de overige partnerziekenhuizen werken we de komende jaren verder in het kader van de capaciteitsversterkende trajecten die werden opgemaakt. SENSIBILISERING EN SOLIDAIRE ZIEKENHUIZEN IN BELGIË Samen met andere ngo s die zich inzetten voor de verbetering van de kwaliteit van de gezondheidszorg in het zuiden, nl. Memisa, Dokters van de Wereld en Geneeskunde voor de Derde Wereld, zal Artsen Zonder Vakantie campagne voeren om het Belgische publiek te informeren en te sensibiliseren rond dit thema. Sinds tientallen jaren bouwt Memisa aan een netwerk van Belgische ziekenhuizen die via een jumelage een ziekenhuis in het zuiden ondersteunen. Vanaf 2017 gaan Artsen Zonder Vakantie en Memisa ook op dat vlak nauw samenwerken. Beide organisaties zullen samen Belgische ziekenhuizen warm maken voor een partnerschap met een Afrikaans ziekenhuis. Memisa organiseert en omkadert de inleefreizen en de werkgroepen en Artsen Zonder Vakantie zal ziekenhuispersoneel dat zich verder wil engageren tijdens medische zendingen, uitnodigen om zich bij Artsen Zonder Vakantie aan te sluiten als vrijwilliger. Wij zullen dan ook verder instaan voor hun rekrutering, vorming en omkadering voor de zendingen binnen het kader van het capaciteitsversterkend traject dat werd uitgewerkt met het betreffende Afrikaanse ziekenhuis. AZV-Jaarverslag 2016 I 39

21 Algemeen beheer Sponsors BESTUURSORGANEN* BEDANKT VOOR UW ONMISBARE STEUN! Raad van Bestuur Hugo Prims Guy Declercq Yves Kluyskens Krista Vandenborre Sabine Custers Christiane Franck Directeur Inge Weber Algemene Vergadering Diederik Blockmans Jean-Victor Blondiau Françoise Castermans Frans De Weer Guy Declercq Christiane Franck Jan Goossens Michel Hoogmartens Yves Kluyskens Aldegonda Martens Werner Mathieu Carole Meersschaert Réginald Moreels Bruno Mortelmans Gustave Nzuzi Patrick Peeters Stijn Peeters Hugo Prims Frans Theeuwes Dirk Van Der Roost Nadine Van Puyvelde Krista Vandenborre Luc Vanderheyden Nele Vangheluwe Nico Verdickt André Vincent Dirk Weets Sabine Custers Frank De Paepe De activiteiten van Artsen Zonder Vakantie zouden onmogelijk zijn zonder de steun van de tienduizenden schenkers die elk jaar gul hun steentje bijdragen. Artsen Zonder Vakantie is iedereen enorm dankbaar voor de steun, hoe klein of groot die ook is. Iedereen persoonlijk bedanken op deze bladzijde gaat niet, daarom een oplijsting van de voornaamste bedrijven en instanties die ons steunden het voorbije jaar. Erevoorzitter Frans De Weer Commissaris-revisor Vyvey & Co bedrijfsrevisor Gasthuiszusters Antwerpen vzw Gemeente Aartselaar Gemeente Avelgem Gemeente Beveren Gemeente Edegem Gemeente Holsbeek Gemeente Hove Gemeente Kampenhout Gemeente Kontich Gemeente Lubbeek Gemeente Meise Gemeente Oud-Turnhout Gemeente Schilde Gemeente Sint-Katelijne-Waver Gemeente Steenokkerzeel Stad Antwerpen Stad Diest Stad Mechelen Stad Ninove Stad Vilvoorde * Samenstelling op 28 april 2017 Naast de steun van deze organisaties kon Artsen Zonder Vakantie nog rekenen op gulle schenkingen van verschillende private fondsen, serviceclubs en collega-artsen. AZV-Jaarverslag 2016 I 41