Tekstwaardering. De logische structuur van tekst

Transcriptie

1 VORMGEVEN In de hoofdstukken hiervoor hebben we laten zien hoe je de vlakverdeling van een pagina kunt ontwerpen, en welke letters je kunt kiezen. In dit hoofdstuk willen we uitleggen hoe je stramien en typografie kunt gebruiken om een beter toegankelijk te maken voor een lezer.... Laten we nog eens terugkijken naar het voorbeeld uit de inleiding, de advertentie. De van de advertentie werd in stukjes verdeeld. Elk stukje bevatte over een bepaald onderwerp. Deze onderwerpjes werden van elkaar onderscheiden doordat ze 1) apart van elkaar werden geplaatst -stramien- en 2) een in een andere lettertype kregen -typografie- ::.:.. ' structuur van de Met andere woorden: met behulp van stramien en typografie hebben we de structuur van de op papier duidelijk zichtbaar en toegankelijk gemaakt. Deze methode kun je toepassen voor elke. Je moet dan wel van tevoren goed nagedacht hebben over de structuur van de. Daar staan we nu even bij stil. Voordat je aan het schrijven van een begint moet je een aantal keuzes maken over de structuur ervan. Hoe maakje de onderverdeling van de? Hoe hangen de verschillende delen met elkaar samen? Wat vertel je met woorden, wat leg je uit met een plaatje? Wij raden je aan om voor het schrijven van een een structuur te ontwerpen. In dit boek zijn we uitgegaan van het werkschema dat mevr. Prof. Dr. H.S. Verduin-Muller daarvoor ontwikkeld heeft. Wij hebben dat schema op een aantal plaatsen aangevuld met onze ideeen over vormgeving van drukwerk. De logische structuur van Voordat je begint met het bedenken en schrijven van de moet je een paar dingen op een rij zetten. Aan de ene kant moet je het programma van eisen vaststellen. aan de andere kant moet jeje inlezen in het onderwerp waarover je gaat schrijven. (3.1) In het programma van eisen leg je vast: de doelgroep, de inhoud van het verhaal, de vorm waarin het verschijnt, de tijd die je eraan kunt 39...

2 Funktioneel "or/llgeven voor schrijvers besteden en de datum wanneer het af moet zijn, de financiele middelen, etc. program van eisen program van eisen.. ::::koncepten " struktuur bronnenstudie.bronnenstudie. 3.2 programma van eisen en bronnenslrudie 3.1 hel model voor curriculum-ontwikkeling ltypoiraf~uktrhniekj ~ ",geleding 1~ stramien materialen 3.3 een conceptenstructuur 3.4 een informatiestructuur rangorde onderscheid Je moet je in deze fase ook afvragen wat de omvang van het werkstuk gaat worden. Vaak is die omvang beperkt. Dat kan zijn omdat het budget beperkt is, of omdat het werkstuk deel gaat uitmaken van een bestaande serie.(3.2) Wanneer het programma van eisen vast ligt, begin je je in te lezen in het onderwerp. Probeer ook met mensen te praten die wat over het onderwerp weten. Zo kom je erachter welke thema's binnen het onderwerp belangrijk zijn, en hoe deze thema's onderling met elkaar samenhangen. Daar teken je een plaatje van: de concepten-structuur. (3.3) Misschien moet je hierna nog wat extra gegevens zoeken om gaten in je kennis op te vullen. Alsje zeker weet welke thema's in de aan bod moeten komen, kun je de definitieve concepten-structuur vaststellen. Een concepten-structuur laat een kluwen van trefwoorden zien. De trefwoorden staan voor de verschillende thema's die belangrijk zijn. De lijnen die de trefwoorden verbinden laten zien wat de relaties zijn tussen de verschillende thema's. Om de te kunnen schrijven, moetje bepalen in welke volgorde je de verschillende thema's en relaties gaat beschrijven. (3.4) In de globale informatie-structuur legje de vertel-volgorde vast. In de verfijnde informatie-structuur leg je vast hoe je vertelt: met, met illustraties of met foto's. Je moet beoordelen wat belangrijk is en wat minder belangrijk. Je moet bedenken watje met 'lopende ' gaat vertellen, en wat met plaatjes, citaten, vragen en opdrachten. Kortom je moet rangorde en onderscheid aanbrengen tussen de onderdelen van je verhaal. 40

3 r RANGORDE 1 hoofdstukkenl verdelen in steeds kleinere 2 paragrafen onderdelen 3 alinea's ONDERSCHEID lopende opdelen in verschillende citaten maar gelijkwaardige opdrachten onderdelen illustraties foto's logische structuur organiser Een informatie-structuur die op deze manier geordend is, noemen wij de logische structuur van de. Hierin leg je de organisatie van het verhaal vast. Je kunt die organisatie ook later in het boekje in beeld brengen, door een figuurtje waarin je de samenhang tussen de verschillende onderdelen weergeeft. Je kunt datzelfde doen met een je waarin je uitlegt hoe het onderhavige onderdeel samenhangt met de vorige en volgende onderdelen. In beide gevallen heet dat een organiser. De ofhet figuur herinnert de lezer eraan hoe het boekje georganiseerd is. (zie ook de figuurtjes in dit boek aan het begin van ieder hoofdstuk) Een heel belangrijke organiser is de inleiding van een. Daarin moet je de structuur van de uitleggen. Nadat je de logische structuur hebt vastgesteld, ga je de en schrijven en de illustraties en foto's verzamelen. In het model van mevr. Verduin heet dat de realisatiefase. (3.5),bronnenstudie', 3.5 nogmaals het model voor curriculum-ontwikkeling De fysieke structuur van fysieke structuur In de realisatiefase kies je hoe je stramien en typografie gebruikt om de logische structuur zichtbaar te maken. De neerslag van deze keuzes omtrent stramien en typografie levert de fysieke structuur van de. De fysieke structuur omvat praktische zaken zoals papierformaat en letterfamilie. 41

4 - F/lnklioneel I'orll/geven voor schrijvers sub noten 3,6 verschillende soorten waardering cues sub- lekst noten 3.8 het I'erdelen van de volgens ollze leesgewoonte sub noten 3.9 een vertikale verdeling laat een beter gebruik van de ruimte toe De logische structuur betreft rangorde en onderscheid. Stramien en typografie geven vele mogelijkheden om deze zichtbaar te maken. Rangorde tussen onderdelen kun je weergeven met bijvoorbeeld lettergrootte, onderscheid met bijvoorbeeld letterfamilie. Het vaststellen van rangorde en onderscheid tussen de onderdelen van een noemen we waardering. Zelfs binnen een enkele zin kun je een waardering maken. Je kunt bepaalde woorden die door het RITME van de zin de nadruk krijgen visueel versterken. Je moet proberen de fysieke struktuur zo te kiezen dat de logische struktuur zo duidelijk mogelijk voor de lezer zichtbaar is. Als je op deze manier stramien en typografie gebruikt dan spreek je van cues. Cues zijn seintjes aan de lezer, en vertellen iets over de verschillen in rangorde en onderscheid tussen de onderdelen van een. RANGORDE kun je zichtbaar maken door: 1 Plaats op de pagina 2 Plaats op het spread 3 Letterafmeting 4 Lettergewicht ONDERSCHEID kun je zichtbaar maken door: 5 Kolomindeling 6 Regelbreedte 7 Regelafstand 8 Regelval 9 RomeinJkursieffkleinkapitaal 10 Letterfamilie We geven nu een korte toelichting bij de verschillende cues. We nemen als voorbeeld een pagina met vijf verschillende soorten. (3.6) Elke soort heeft een waardering gebaseerd op de logische structuur. We gaan nu proberen deze waardering zichtbaar te maken met behulp van de beschikbare (typo)grafische mogelijkheden. 1 Plaats op de pagina De westerse mens heeft de gewoonte om een pagina eerst van links naar rechts en daarna van boven naar beneden te lezen. (3.7) Wanneer je de vijf onderdelen van fig. (3.6) over een pagina verdeelt en je gaat uit van de leesrichting van links naar rechts, dan moet je de onderdelen dus van links naar rechts invullen en vervolgens de inhoud van elk onderdeel van boven naar beneden. (3.8) Dit is misschien visueel wel een goede methode maar een efficient gebruik van de ruimte is het niet. Een indeling van boven naar beneden (de tweede stap van de leesgewoonte) laat een beter gebruik van de beschikbare ruimte toe. Door tussen de onderdelen wat extra witrruimte te plaatsen kunje toch een duidelijk onderscheid maken tussen de verschillende onderdelen. (3.9) 42 vooriopig8 üitgáve

5 + 3.7 leesbeweging e~rsi van Links naar rechts en dan van boven naar beneden De leesbeweging van het oog over een pagina is dus van linksboven naar rechtsonder. (3. JO) Wanneer je twee onderdelen van gelijke waarde op een pagina wilt plaatsen, dan moet je zorgen dat ze op velden van gelijke waarde terecht komen. (3.11) Minder belangrijke onderdelen verhuizen naar een minder belangrijke plaats. Hoe kleiner de onderdelen, des te meer vrijheid je hebt om hiermee te spelen. 3. JO de blikrichting 2 Plaats op het spread Uit onderzoek is gebleken dat een rechter pagina eerder wordt waargenomen dan een linker pagina. Daarom kun je een nieuw hoofdstuk het best op een rechter pagina laten beginnen. (3.12) sub minder belangrijk 3.11 velden van gelijke waarde I- --.:- 14 I 5 16 I 7 18 I 9 ho J2 eerst bekijken we de rechter pagina nolen 3.13 hoe belangrijker de hoe groter en vetter de Letter sub nolen======== 3.14 vanwege de typografische waarde is een vaste volgorde niet meer noodzakelijk 43

6 L Funktioneel l'oi"mgeven \'001" schrijvers sub x 1'/3 x1 V3 X1'/3 3/4 Letterafmeting en -gewicht Om de rangorde binnen de zichtbaar te maken gebruik je letters van verschillende grootte en vetheid. Hoe belangrijker de, hoe groter en/of vetter de letter moet worden. (3.13) Hierdoor wordt de gemakkelijker toegankelijk voor de lezer. NB: Het is niet noodzakelijk om een letter zowel groter als vetter te maken. Vaak valt één van de twee al voldoende op. Alleen als je een woord heel nadrukkelijk wilt laten opvallen, gebruik je een kombinatie van groter en vetter. - rlolen X3/ typografische verschillen mogen niet te klein zijn De rangorde van letterafmeting en -gewicht kan een andere zijn dan de rangorde van boven naar beneden. (3.14) Let er op dat je het verschil in grootte tussen de verschillende onderdelen niet te klein maakt. Je kunt aanhouden dat de letters bij elke stap in grootte IV) maal zo groot of% maal zo klein moet zijn. (3.15) 5 Kolomindeling Je kunt onderscheid tussen onderdelen aanbrengen door verschillende soorten een verschillende kolomindeling te geven. B. v. de inleiding in twee kolommen-iiäást elkaar zetten, en de rest van de in één kolom met een brede marge voor trefwoorden. 6 Regelbreedte Je kunt ook de regelbreedte varieren om onderscheid zichtbaar te maken. Een korte zin zal dan opvallen binnen een kolom. B. v. kortere regels voor citaten. 7 Regelafstand/interlinie Regelafstand kunje gebruiken om onderscheid tussen onderdelen aan te brengen. B. v. een inleiding zenen met een kleil}~re regelafstana. Gezt::tt~ gee~ meer mogelijkheden om de regelafstand te vaneren dan getikte. - _.~,- 8 Regelval Ook met een variatie in regelval kun je onderscheid aanbrengen. (3.16) Je kunt b.v. de citaten in blokvorm zetten, en de gewone in vrije regelval. Door de blokvorm zal de kolom een andere indruk geven. 9 Romein/kursieflkleinkapitalen Onderscheid kun je ook aanduiden met romein/kursief Bij het vermelden van namen van personen, steden, instanties e.d. kun je eventueel KLErNKAPITALEN gebruiken. Dit is uiteraard met getikte niet mogelijk. 10 Letterfamilie Tenslotte kun je nog een variatie aanbrengen door een andere letterfamilie te gebruiken. Ook in dat geval krijgt de niet meer waarde. maar is zij wel onderscheiden van andere. 44 voodopigèuitgáiiè

7 alta columnis clara micante superabat opus: nam MuIeiber illic aequora caelarat medias cingentia terras terrarumque orben caelumque, quod imminet orbi. Caerublokvorm alta columnis clara micante superabat opus: nam Muleiber illic aequora caelarat medias cingentia terras terrarumque orben caelumque, quod imminet linkslijnend 3. J6 voorbeelden van regelval: alta columnis c1ara micante superabat opus: nam Muleiber illic aequora caelarat medias cingentia terras terrarumque orben caelumque, quod imminet rechtslijnend alta columnis clara micante superabat opus: nam Muleiber iilic aequora caelarat medias cingentia terras terrarumque orben caelumque, quod imminet gecentreerd Door het weergeven van de met behulp van deze tien variabelen krijg je een bruikbare indeling van de zonder dat je je artistieke gevoel hoeft te raaqplegen. Het onderstaande schema is een hulp om aan de verschillende onderdelen van de een vorm en een grootte toe te kennen. w 0 a:: 0 (:J Z Cl: a:: ONDERSCHEID +4 s +3 subs +2 intro's s + 1 alinea's pjalle illustraties SlIlIImcr'\" IIjsll'n -1 Jfllt'fl. voorbeelden s,r/lln,l{t'fl latlc'licn -2 opf,,\cnct. ill. nummers bljsch1then p.g nummets -3 vrij naar een schema van Paul Mijksenaar 45