DE ROL VAN EEN BANK IN DE WERELD VAN VANDAAG

Transcriptie

1 DE ROL VAN EEN BANK IN DE WERELD VAN VANDAAG ACHTERGROND EEN COMPLEXE SITUATIE ACTUALITEIT EEN NIEUW REGLEMENTERING ENGAGEMENT EEN VERANTWOORDELIJKE BANK

2 VOORWOORD DE ROL VAN EEN BANK IN DE WERELD VAN VANDAAG 2011 was een jaar waarin het bankenlandschap grondig werd hertekend. We willen in dit speciale dossier terugblikken op de grote gebeurtenissen van 2011: de staatsschuldencrisis, die Europa onverwacht overviel; de rol van de ratingkantoren en de nervositeit op de markten, die door hun wantrouwen de bankwaarden een fikse slag toedienden; de nieuwe bankreglementering die in volle crisis werd ingevoerd door het Bazels Comité. Daarnaast willen we ook graag onze visie delen op het beroep van bankier, dat vandaag de dag, en vaak onterecht, door de publieke opinie met de vinger wordt gewezen. We willen ook graag opnieuw ons engagement bevestigen als bank die haar verantwoordelijkheid opneemt tegenover haar medewerkers, klanten en aandeelhouders. 02 BNP Paribas wist ook in 2011 de crisis goed te doorstaan, maar dit neemt niet weg dat we grondig moeten nadenken over ons vak en dat we ons moeten aanpassen aan de nieuwe realiteit waarmee we geconfronteerd worden. Met dit dossier willen we de lezer ook deelgenoot maken van de belangrijkste uitdagingen van deze ontwikkelingen. Baudouin PROT Voorzitter van BNP Paribas Jean-Laurent BONNAFÉ Chief Executive Officer van BNP Paribas

3 ACHTERGROND EVOLUTIE VAN DE ECONOMISCHE EN FINANCIËLE TOESTAND Na een relatief herstel in 2010, flakkerde de economische en financiële crisis in 2011 weer in alle hevigheid op, vooral door het wantrouwen van de markten als gevolg van de staatsschulden in de Europese landen, en in Griekenland in het bijzonder. De banksector had sterk te lijden onder dit wantrouwen en zag zijn beurskoersen flink dalen tijdens de zomermaanden, waarna de toestand zich opnieuw stabiliseerde tegen het einde van het jaar. 03

4 ACHTERGROND INTERVIEW MET Baudouin PROT, Voorzitter et Jean-Laurent BONNAFÉ, Chief Executive Officer Wat was de oorzaak van de crisis van 2011? Ook al is de crisis die zich aftekent sinds de zomer van 2011 in zekere mate het verlengstuk van de crisis van 2008, die risicoaversie en wantrouwen deed ontstaan tegenover het hele financiële systeem, toch is de oorzaak van de huidige crisis van een heel andere aard. In 2011 waren de beleggers van oordeel dat de schuldenlast van de staten de grens van het aanvaardbare had overschreden. Het Griekse probleem en de aarzelende houding van Europa om deze snel op te lossen, hebben ertoe bijgedragen dat het specifieke thema van de schulden uitgroeide tot algemene ongerustheid over het Europese financiële systeem en over de eenheidsmunt. Binnen een dergelijke context wordt ieder slecht functioneren van het systeem onmiddellijk bestraft en neemt dit enorme proporties aan. Tegelijk vereisten de regelgevende instanties ook dat het banksysteem, net op het ogenblik waarop het gedestabiliseerd werd door het wantrouwen en door de schuldencrisis, zich zou aanpassen aan de nieuwe en bijzonder dwingende maatregelen van Bazel III. De markten maakten zich ongerust over het feit of de banken wel stand zouden houden in dit tumult en deden afstand van hun bankwaarden, waardoor de financiële instellingen zich nog sneller dan verwacht moesten aanpassen aan de nieuwe reglementering als blijk van goede wil en betrouwbaarheid. Hoe heeft de crisis dergelijke proporties kunnen aannemen? Heel wat waarnemers trokken al jaren aan de alarmbel voor de overvloedige schuldenlast van sommige Europese landen. De crisis van 2011 zal er ten minste voor gezorgd hebben dat voortaan iedereen zich bewust is van dit probleem. En Griekenland kampt bovendien met een heel specifiek probleem: de boekhouding van dit land strookte namelijk niet met de realiteit en Europa had ook besloten om de Griekse schulden niet te waarborgen, terwijl beleggers er lang van overtuigd waren dat dit wel het geval zou zijn. Nadat ze in vol vertrouwen leningen hadden toegestaan, ontdekten de markten plots dat een land van de Europese Unie en lid van de eurozone mogelijk failliet zou gaan. Het is van essentieel belang dat Griekenland de grote uitzondering blijft. Daarom moeten alle andere lidstaten duurzame maatregelen treffen om hun financiën terug in evenwicht te brengen en om hun concurrentievermogen te verbeteren. Daarnaast moet Europa ook blijk geven van heel wat discipline en teamgeest om een oplossing te vinden voor de vele structurele uitdagingen waarmee het geconfronteerd wordt. Zelfs in de Verenigde Staten, waar de conjunctuur beter is, is iedereen het eens over de onmogelijkheid om te ontsnappen aan de noodzakelijke structurele hervormingen om de tekorten terug te dringen. In welke mate hebben de ratingbureaus bijgedragen tot het wantrouwen op de markten? Dankzij de fameuze Triple A-ratings maakte dit jaar ook het grote publiek kennis met de ratingbureaus, waarmee wij al jaren werken. Net als de markten vonden ook een aantal van deze instanties dat het tijd werd om de staten op hun verantwoordelijkheid te wijzen door in hun kredietwaardering de risico s te weerspiegelen waaraan hun economie werd blootgesteld door het niveau van hun schulden en tekorten. Wat is de toestand op dit ogenblik? Er zullen nog geruime tijd heel wat inspanningen moeten worden geleverd. De Europese lidstaten zijn bezig met de sanering van hun overheidsfinanciën, de Europese Unie heeft besloten om haar governance aanzienlijk te verbeteren en is uiteindelijk gekomen tot een realistisch akkoord over Griekenland, ook al vergt dit ongekende inspanningen van alle private schuldeisers. De ECB speelt een zeer belangrijke rol om het banksysteem draaiende te houden. De prioriteit is nu de groei en de economische ontwikkeling opnieuw te stimuleren en de overheidstekorten weg te nemen. BNP Paribas heeft deze nieuwe crisisperiode doorstaan doordat we er dankzij onze aanhoudend hoge winstcapaciteit in geslaagd zijn om ons eigen vermogen te verstevigen. Allemaal troeven die ons in staat zullen stellen om te voldoen aan de behoeften van de klant die zijn vertrouwen stelt in ons en om, naar we hopen, opnieuw te komen tot een beurskoers die meer in overeenstemming is met onze stevige fundamenten. 04

5 ACTUALITEIT EEN NIEUW REGLEMENTAIR KADER Om een nieuwe crisis met de omvang van de crisis van 2008 zo goed mogelijk trachten te voorkomen, heeft het Bazels Comité, dat bestaat uit de toezichthouders van 27 landen, nieuwe bankregels vooropgesteld onder de naam Bazel III. Deze hervorming houdt voor de banken aanzienlijk strengere kapitaal- en liquiditeitsvereisten in en leidt tot heel wat beperkingen voor hun activiteiten. Ondanks het aanhoudend moeilijke economische klimaat voorziet de Europese Unie in de invoering van Bazel III tussen 2013 en

6 ACTUALITEIT VRAGEN VOOR Philippe Bordenave Chief Operating Officer van BNP Paribas Op welke manier brengt Bazel III een ingrijpende verandering in het bankenlandschap teweeg? De banksector is een gereglementeerde sector die moet evolueren volgens de wetgeving... De invoering van de Cooke-ratio in de jaren 1980 (Bazel I) en de risicoweging in de jaren 2000 (Bazel II) brachten al een revolutie teweeg in de banktechnieken. Bazel III gaat nog een stapje verder door in nooit eerder geziene mate het accent te leggen op kapitaal en liquiditeit. Dit zet het bankenlandschap opnieuw op zijn kop. Hoe zal dit concreet vorm krijgen? Globaal genomen zal voor iedere transactie en voor iedere banklening veel meer kapitaal vereist zijn afhankelijk van de activiteiten twee tot vier keer zoveel, en soms zelfs nog meer. Banken zullen uit noodzaak selectiever moeten zijn in de activiteiten die ze uitoefenen vanuit een dubbele doelstelling van sociaal nut en prestaties. En qua liquiditeit? Dit is de grote nieuwigheid van Bazel III, dat twee bijzonder dwingende liquiditeitsratio s vooropstelt voor de banken. De rollen worden bijna omgekeerd: vroeger zorgden de banken voor liquide middelen voor hun klanten. Bazel III wil nu dat de klanten valuta per valuta, en zelfs land per land, instaan voor de liquide middelen van de banken. Banken moeten dus de voorrang geven aan deposito s en ze moeten klanten die hiertoe in staat zijn, dus de grootste klanten, helpen om voor hun financieringen rechtstreeks een beroep op de markten te doen in plaats van op bankleningen. Hebben de financiële markten de impact van Bazel III op de banken geïntegreerd? Niet helemaal. Gezien de omvang van de hervorming en het bijzonder onrustige economische klimaat heeft de markt het moeilijk om een onderscheid te maken tussen banken die in staat zullen zijn om deze belangrijke wijzigingen in de reglementering toe te passen, en banken die hierdoor hun positie zullen zien verzwakken. Momenteel staat de markt wantrouwig en algemeen ongerust tegenover het onbekende post-bazel III -tijdperk. Hoe pakt BNP Paribas de nieuwe Bazel III-reglementering aan? Wat de naleving van de reglementaire verplichtingen betreft, heeft onze groep zich snel en vastberaden aangepast. We hebben zelfs een zekere voorsprong. Zo krijgen we bijvoorbeeld tot 1 januari 2019 de tijd om ons aan te passen aan de nieuwe vereisten voor de solvabiliteitsratio, maar we gaven er de voorkeur aan om deze al toe te passen vanaf begin 2013, zodat we alvast van deze druk verlost zijn en het verschil kunnen maken met onze concurrenten. Door ons ruime aanbod van activiteiten beschikken we over de noodzakelijke kennis van zaken en medewerkers om onze klanten ook in dit nieuwe reglementaire kader de beste dienstverlening te blijven bieden. DEFINITIES De solvabiliteitsratio Common Equity Tier One (of Core Tier One) geeft in de vorm van een percentage de verhouding weer tussen het reglementair vereiste eigen vermogen van een bank en haar risicogewogen activa. Deze ratio houdt enkel rekening met het eigen vermogen samengesteld uit het maatschappelijk kapitaal en premies en reserves, aangepast met voorzichtige minderingen (1). Deze ratio moet 7% bedragen tegen 2019 en zelfs meer dan 9% voor banken die als systemisch (2) worden beschouwd, zoals BNP Paribas. De liquiditeitsratio s: de Liquidity Coverage Ratio (LCR) en de Net Stable Funding Ratio (NSFR). De LCR, die vermoedelijk zal worden ingevoerd in 2015, verplicht de banken tot het aanhouden van voldoende liquide activa van hoogstaande kwaliteit (voornamelijk contanten of overheidseffecten) om financiële crisissituaties gedurende 30 dagen het hoofd te kunnen bieden. De NSFR, die later zal worden ingevoerd (2018), moet ervoor zorgen dat de activiteit van de bank gedurende meer dan een jaar gedekt wordt door beschikbare stabiele financiering (kapitaal, financiering op middellange en lange termijn, stabiele deposito s). (1) Immateriële elementen zoals goodwill, uitgestelde belastingen enz. (2) Een bank waarvan het faillissement door haar omvang een risico inhoudt voor het hele financiële systeem en voor de activiteit van het land waarin ze gevestigd is. 06

7 VRAGEN VOOR Georges Chodron de Courcel Chief Operating Officer van BNP Paribas Wat zijn de gevolgen van Bazel III voor de activiteiten van BNP Paribas? Door de nieuwe regelgeving geeft de groep de voorkeur aan stabiele klanteninkomsten, wat volledig overeenstemt met ons historisch model van klantgerichte bank. Maar niet alle afdelingen en kernactiviteiten van BNP Paribas ondervinden dezelfde impact. Voor de activiteiten van Investment Solutions bijvoorbeeld (verzekeringen, private banking, vermogensbeheer, effectendiensten en vastgoed) blijft de invloed vrij beperkt en deze activiteiten zijn van doorslaggevend belang voor de netto-inbreng van financiering. Om deze inbreng van liquide middelen te optimaliseren en tegelijk de groei op selectieve wijze voort te zetten, heeft Investment Solutions zijn commerciële organisatie aangepast, zodat het accent meer komt te liggen op adviesverlening. Verder heeft het ook innoverende producten ontwikkeld en gezorgd voor een betere kostenbeheersing. BNP Paribas Personal Finance (consumenten- en vastgoedkrediet) daarentegen zal de consumptie van liquide middelen moeten verminderen, voornamelijk door zijn vastgoedkredietactiviteiten in Europa terug te schroeven, met het oog op de financiering van de - bijzonder winstgevende - consumentenkredietactiviteit. En wat met de activiteiten op het vlak van Corporate and Investment Banking? De nieuwe regelgeving geeft richting aan de toekomst van de kernactiviteit Corporate and Investment Banking (CIB). Ze leidt tot grondige wijzigingen die een blijvende impact zullen hebben op onze CIB-activiteiten, net als op die van alle andere zakenen investeringsbanken. Binnen deze nieuwe context zullen we een nieuw duurzaam en concurrerend model moeten uitwerken. Daarom zal CIB bijvoorbeeld gebruikmaken van de kracht van het Fixed Income-platform om tegemoet te komen aan de financieringsbehoeften van zijn klanten op de markten, en vooral op de obligatiemarkten. Welke lering heeft Corporate and Investment Banking uit de crisis getrokken? Door Bazel III is de herdefinitie van het economisch model onafwendbaar geworden. Om een antwoord te bieden op de crisis had CIB de belangrijkste aspecten hiervan al aangepakt: vermindering van de behoefte aan liquide middelen en van de gewogen gemiddelde activa, strengere kostenbeheersing, andere benadering van de klanten, en investeringen bij voorkeur in regio s met sterke groeimogelijkheden, zoals Azië. CIB had deze aanpassing al goed voorbereid en is nu klaar om de uitdaging aan te nemen binnen deze nieuwe context om zo zijn klanten nog beter van dienst te kunnen zijn. 07

8 ENGAGEMENT EEN VERANTWOORDELIJKE BANK De argwaan tegenover de banken, die ontstond tijdens de crisis van 2008 en die nog verder is toegenomen in 2011, beperkt zich niet tot de markten. Ook de burgermaatschappij, de publieke opinie, en dus een aantal van onze klanten, bekijken financiële instellingen vandaag de dag met wantrouwen, en soms zelfs vijandigheid. Om weer in de gratie te vallen bij de publieke opinie moeten we niet alleen onze economische taak als bankier vervullen, maar ook aantonen dat we tegelijk een winstgevende bank en een ethisch verantwoorde speler kunnen zijn met een sterke zin voor verantwoordelijkheid en voeling met de sociale uitdagingen van het tijdperk waarin we leven. 08

9 INTERVIEW MET Jean-Laurent BONNAFÉ Chief Executive Officer van BNP Paribas Onze ethiek en onze verantwoordelijkheid komen er eenvoudigweg op neer dat we moeten bewijzen dat we het vertrouwen waard zijn. Hoe definieert u vandaag het ethische aspect en de verantwoordelijkheid van een bank? De relatie tussen een bankier en zijn klant is geen doorsnee commerciële relatie. Het toevertrouwen van spaargeld, het financieren van behoeften of van de verdere ontwikkeling van een bedrijf, het gebruik van diensten zoals diverse betaalmiddelen, zijn krachtige handelingen waarvoor vertrouwen van fundamenteel belang is. Onze ethiek en onze verantwoordelijkheid komen er eenvoudigweg op neer dat we moeten bewijzen dat we dit vertrouwen waard zijn. Hebt u de indruk dat dit vertrouwen momenteel in gevaar is? We stellen vast dat sommigen, om heel eigen redenen, dit vertrouwen proberen te schenden en de banken, hun activiteiten, hun diensten en zelfs hun medewerkers in diskrediet trachten te brengen. Dit is volgens mij een ernstige fout. Maar tegelijk zou het ook van onze kant grondig verkeerd zijn als we niet zouden erkennen dat onze klanten er nu, ongetwijfeld meer dan in het verleden, behoefte aan hebben om inzicht te krijgen in wat we precies doen. We moeten dus zorgen voor meer transparantie, meer openheid in ons vak. Onze klanten en het grote publiek zijn beter geïnformeerd en veeleisender. We moeten ons daar goed van bewust zijn. Hoe kunnen we dit vertrouwen versterken? In de eerste plaats moeten we ons werk als bankier op een onberispelijke, ik zou zeggen professionele en ethisch verantwoorde, wijze uitvoeren. Het ethische aspect staat immers niet haaks op ons bankiersmetier, maar vormt er een onderdeel van. Bij BNP Paribas hebben we steeds aandacht besteed aan dit ethische aspect, dat zowel deel uitmaakt van onze bedrijfsprocedures als van onze gedragscode. Maar we moeten nu nog een stap verder gaan en hier een engagement van maken tegenover de buitenwereld: het is de zin van ons verantwoordelijkheidscharter ons vak, onze verantwoordelijkheid, dat we vandaag meedelen aan al onze klanten. We moeten ook een meer pedagogische taak op ons nemen. Door de financiële crisis maakte het grote publiek kennis met een hele reeks metiers en bankproducten die de banksector soms een al te complex en dus verdacht imago gaven. Het is belangrijk dat we onze producten altijd uitvoerig toelichten en dat we ook de voordelen voor de klant benadrukken. Als we deze toelichting niet kunnen geven, dan moeten we bij onszelf te rade gaan. Hoe kan een bank concreet vorm geven aan deze commerciële ethiek? Een bank moet zich te goeder trouw inzetten voor het succes van haar klanten en mag hun geen producten voorstellen waarvan ze weet dat deze hun belangen niet dienen. Ook het risiconiveau is bijzonder belangrijk. Klanten ondersteunen betekent krediet- en marktrisico s nemen voor hen. Maar dit moet gebeuren en dat is precies de kracht van BNP Paribas in het kader van een ver doorgedreven analyse en een voorzichtig beheer, want het is de verantwoordelijkheid van de bank om te voorkomen dat deze risico s de gemeenschap van haar klanten, of zelfs het financiële systeem als geheel, in gevaar brengen. Welke andere verbintenissen kan een bank aangaan tegenover haar klanten? De bank moet haar klanten op een duurzame manier steunen. Ze moet haar klanten, zowel grote als kleine, particulieren als bedrijven, met een bijzondere aandacht terzijde staan wanneer ze met een probleem geconfronteerd worden. In een wereld in verandering moet een bank haar klanten op een duurzame manier bijstaan. 09

10 ENGAGEMENT VRAGEN VOOR François Villeroy de Galhau Chief Operating Officer van BNP Paribas sociale pijler die bestaat uit een geëngageerd en verantwoordelijk HR-beheer. Onze burgerlijke verantwoordelijkheid omvat onze acties tegen sociale uitsluiting en voor educatieen cultuurbevordering. Onze milieuverantwoordelijkheid ten slotte, is gericht op duurzame ontwikkeling en op de strijd tegen de klimaatverandering. Zijn er specifieke kenmerken verbonden aan Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) binnen de banksector? We kunnen niet echt spreken van specifieke kenmerken voor de sector, maar ik denk dat banken alleen al door hun activiteit voorbestemd zijn tot maatschappelijk verantwoord ondernemen. De belangrijkste opdracht voor een bank is haar klanten terzijde staan, hen begeleiden, hun projecten financieren. Met andere woorden: oplossingen zoeken. En vormt dit niet precies de basis van iedere vorm van maatschappelijk handelen? Banken weten hoe ze projecten kunnen doen slagen, ze doen het elke dag, in het hart van de stad. En dat is een sterke troef op het vlak van MVO. Hoe vertaalt zich de verantwoordelijkheid van BNP Paribas? Ons MVO-beleid steunt op vier pijlers. De eerste is van economische aard en omvat het op ethisch verantwoorde wijze financieren van de economie. De tweede is een Wat bedoelt u precies met burgerlijke verantwoordelijkheid? Onze burgerlijke verantwoordelijkheid omvat voornamelijk de strijd tegen sociale uitsluiting en de bevordering van educatie en cultuur. BNP Paribas is sterk betrokken bij projecten die in het verlengde liggen van zijn bankactiviteiten: steun aan moeilijke wijken met het Projet Banlieues, aan het microkrediet dankzij onze samenwerking met de vereniging ADIE (Association pour le Droit à l Initiative Economique), en aan de sociale en solidaire economie. Ons maatschappelijk engagement vertaalt zich ook in het bedrijfsmecenaat van de stichting BNP Paribas Foundation, die zich met een jaarlijks budget van ruim 25 miljoen euro inzet voor solidariteit, educatie, cultuur en gezondheid. Overal ter wereld waakt BNP Paribas ook over de milieu-impact van zowel zijn bankactiviteiten als van zijn eigen werking. Bovendien steunt de groep via haar stichting ook tal van milieu-acties. 10

11 PARTNER VAN ONDERNEMINGEN Wat zijn de uitdagingen waarmee bedrijven in deze tijden van crisis geconfronteerd worden? Bedrijven werden overal ter wereld sterk getroffen door de economische crisis, maar de bedrijfsleiding heeft blijk gegeven van een bijzonder opmerkelijk reactieen aanpassingsvermogen. Daardoor kon het aantal faillissementen beperkt worden. De bedrijven spelen ongetwijfeld een doorslaggevende rol in het economisch herstel. Zij alleen bezitten de sleutel tot het creëren van werkgelegenheid. En het is dankzij de bedrijven dat de economie en de groei opnieuw van start kunnen gaan. Een bank als BNP Paribas is van nature een solidaire partner van zijn omgeving. Bedrijven vormen voor ons dus een prioriteit. Wat verwachten de bedrijven van de banken? Fundamenteel gezien verwachten bedrijven dat banken hun projecten financieren. Een bedrijf moet kunnen investeren om van start te kunnen gaan of om zijn activiteit verder te ontwikkelen. En de verantwoordelijkheid van de bank, haar belangrijkste opdracht, is een project van de nodige financiële middelen te kunnen voorzien. Op die manier financieren we de reële economie. Maar daarnaast ligt in ons vak ook het accent op de kwaliteit van de relatie met een bedrijf, op de dagelijks begeleiding en op de dienstverlening, waarbij steeds meer technologie komt kijken. Hoe is BNP Paribas uitgegroeid tot een bevoorrecht partner van bedrijven in Europa en in de wereld? BNP Paribas is ontstaan uit de fusie van verscheidene banken die zeer dicht bij de bedrijven stonden op onze thuismarkten (Frankrijk, Italië, België en Luxemburg). Bedrijven bijstaan in hun ontwikkeling maakte deel uit van de centrale opdracht van deze banken. Affiniteit met bedrijven en ondernemers zit in ons DNA. We hebben van deze positie aan de zijde van bedrijven gebruikgemaakt om in de loop der jaren een geografische aanwezigheid en een dienstenaanbod te ontwikkelen waardoor we zijn uitgegroeid tot een uitgelezen partner voor exporterende bedrijven in expansie. Ondanks de complexiteit van de nieuwe regelgeving blijven we ons sterk focussen op deze voornaamste klantengroep zodat we hen kunnen blijven bedienen en begeleiden. Alle bedrijven, of het nu gaat om micro-, kleine, middelgrote of grote bedrijven, vinden hun plaats bij BNP Paribas. Op welke manier worden deze bedrijven begeleid? Dankzij ons uitgebreide Europese en internationale netwerk kunnen we voldoen aan de behoeften van klanten in alle werelddelen. In Frankrijk kunnen bedrijven bijvoorbeeld een beroep doen op een uitzonderlijk groot netwerk van kantoren, 46 Maisons des Entrepreneurs (Ondernemershuizen), 28 Business Centres, 7 marktenzalen en 20 Trade Centres en op een specifieke supportafdeling. In Italië worden onze klanten verwelkomd in 33 Maisons des Entrepreneurs en in de 27 nieuwe kantoren die hun deuren openden in Op internationaal vlak stellen ongeveer 100 Trade Centres hun kennis van zaken ter beschikking op vijf continenten, terwijl de Europese bedrijven sinds september 2011 een beroep kunnen doen op One Bank for Corporates in Europe, een uniek concept met 150 Business Centres en relatiebeheerders in 23 landen en een compleet gamma van diensten voor bedrijven. Baudouin PROT Voorzitter van BNP Paribas 11

12 agencedephotographes Gedrukt op FSC-gecertifieerd papier. Ref. B4ARTAP Advies, ontwerp en productie: Fotoverantwoording: COMPANY Pascal Dolémieux, Grégoire Korganow, Jean-Érick Pasquier, Stéphane Remael, Stéphanie Tétu en Gérard Uféras.