Niet op barcode schrijven!! Gemeente Bergen op Zoom Reg. Datum: 15/07/2008 Eenheid: GRIFF Juri Heise DOORKIESNUMMER

Transcriptie

1 Kamer van Koophandel Zuidwest- Gemeenteraad Gemeente Bergen op Zoom de heer F. de Vos Griffier Postbus AA BERGEN OP ZOOM Niet op barcode schrijven!! Gemeente Bergen op Zoom Reg. Datum: 15/07/2008 Eenheid: GRIFF 1.58 Kantoor Breda Mozartlaan 7 " ostbus 3182, 4800 DD Breda (076) F (076) vw.kvk.nl KENMERK 2008/Jhe/avd ONDERWERP Sociaal-economische Altas BEHANDELD Juri Heise DOOR DOORKIESNUMMER juni2008 EUAILADRES juri.heise@kvk.nl Geachte heer De Vos, Met gepaste trots bieden wij u hierbij de Sociaal Economische Atlas van de Kamer van Koophandel Zuidwest- aan. De regio Zuidwest- is net nieuwe werkgebied van de gefuseerde Kamers van Koophandel voor West-Brabant en Zeeland. Deze Atlas is een van de instrumenten waarmee de Kamer van Koophandel de regio Zuidwest- op de kaart wil zetten. Niet alleen figuurlijk, maar ook letterlijk. U zult er namelijk tal van kaarten aantreffen over sociaal-economische onderwerpen. Daarmee bieden wij u snel inzicht in de structuur en in de actuele ontwikkelingen van het bedrijfsleven in Zuidwest-. De cijfers in de Atlas zijn uitgesplitst naar gemeente. Diverse partijen kunnen er dan ook hun voordeel mee doen. Als Kamer van Koophandel zijn wij en ieder geval van overtuigd dat de cijfers een belangrijke bouwsteen vormen voor discussies tussen ondernemersverenigingen en beleidsmakers! Bedrijven, ondernemersverenigingen, instellingen, studenten en overheden weten de Kamer van Koophandel steeds vaker te vinden als het informatiecentrum over de regionale economie. Naast de informatie in de Atlas heeft de KvK nog veel meer gegevens in huis. Voor deze aanvullende lokale en regionale informatie verwijzen wij u graag naarwww.zuidwestnederlandinciifers.nl. Natuurlijk kunt u ook altijd contact opnemen met een van onze medewerkers. Met vriendelijke groet, Kamer varrkooptrajidel Zuidwest- dr.ir. RnTvan Renterghem algemeen directeur Thr.G.J. Rutten voorzitter BUREAU VERITAS Certification Kantoren in Breda, Middelburg en Terneuzen Pagina 1 van 1

2 Sociaal-Economische 2008 m Goes *(**#- ; amm Relmerswaal Tcmeufw Mi t*t ^m De economie in Zuidwest- iwest- 0PHANDEL

3 Sociaal-Economische Atlas Zuidwest Colofon Redact ie: Kamer van Koophandel Zuidwest- Contactpersonen: Juri Heise (Breda) en Rob Lucas (Middelburg) Vormgeving en druk: Kamer van Koophandel Zuidwest- Contactgegevens Kamer van Koophandel Zuidwest-: Kantoor Breda Kantoor Middelburg Mozartlaan 7 Postbus DD Breda T (076) F (076) E juri.heise@kvk.nl Buitenruststraat 225 Postbus LA Middelburg T (0118) F (0118) E rob.lucas@kvk.nl Bronvermelding verplicht Bij het samenstellen van het rapport is de grootst mogelijke zorgvuldigheid betracht, voor eventuele onjuistheden of onvolledigheden wordt door de uitgever echter geen aansprakelijkheid aanvaard. De rapportage is ook te downloaden via: Prijs: 15,-

4 Voorwoord Vanaf 1 januari 2008 is de fusie van de Kamers van Koophandel van West-Brabant en Zeeland een feit. De nieuwe Kamer van Koophandel Zuidwest- bestrijkt net gebied dat gevormd wordt door de provincie Zeeland en het westelijk deel van de provincie Noord-Brabant. Het werkgebied van de Kamer van Koophandel telt 1 miljoen inwoners verspreid over 28 gemeenten. Voor veel mensen is Zuidwest- een nog onbekende regio. Daarom heeft de Kamer van Koophandel besloten om een 'Sociaal-Economische Atlas Zuidwest-' op te stellen. Hiermee willen we deze regio letterlijk en figuurlijk op de kaart zetten. De Atlas bevat een schat aan gegevens over uiteenlopende onderwerpen op sociaal-economisch terrein. Daarmee is het mogelijk om snel inzicht te krijgen in de structuur en de actuele ontwikkelingen van het bedrijfsleven in Zuidwest-. Zuidwest- is een regio met een breed scala aan economische activiteiten. In de Nota 'Pieken in de Delta' ziet de minister van Economische Zaken vooral de sectoren industrie, logistiek en toerisme als kansrijk en kenmerkend voor deze regio. In de zeehavengebieden van Moerdijk, Terneuzen en Vlissingen zijn tal van vooraanstaande ondernemingen op het gebied van de procesindustrie en de logistiek gevestigd. De Noordzeekust is de belangrijkste toeristische trekker van de regio, maar ook elders in Zuidwest- zijn er volop toeristische mogelijkheden, zoals de watersportvoorzieningen en de historische binnensteden. De gunstige ligging ten opzichte van de havengebieden van Rotterdam en Antwerpen zorgt voor een extra impuls voor de economische ontwikkeling in Zuidwest-. Niet alleen op economisch terrein, maar ook op het gebied van wonen heeft Zuidwest- veel te bieden. Enerzijds boeiende steden met een hoog voorzieningenniveau op het gebied van onderwijs, zorg en cultuur, anderzijds ook uitgestrekte plattelandsgebieden met veel rust en ruimte en met veel nog authentieke dorpen. Kortom: Zuidwest- heeft geweldige potenties op het gebied van wonen, werken en recreeren! Deze Atlas geeft invulling aan de (regionale) kennis- en informatiefunctie van de Kamer van Koophandel. Bedrijven, ondememersverenigingen, instellingen, studenten en overheden weten de Kamer van Koophandel steeds vaker te vinden als het informatiecentrum over de regionale economie. De Atlas bevat slechts een bloemlezing van de gegevens die wij in huis hebben. Voor meer lokale en regionale informatie verwijzen we u graag naarwww.zuidwestnederlandinciifers.nl. Daarnaast kunt u natuurlijk altijd contact opnemen met een van onze medewerkers vooanvullende informatie en gegevens. Rest ons u veel leesplezier toe te wensen, Met vriendelijke groet, KamefvarTRoisphandel Zuidwest- dxjl-rrdr^tan Renterghem mrtjhro.j. Rutten 'algemeen directeur - voorzitter

5 Inhoudsopgave Voorwoord Samenvatting I 1. Inleiding 1 2. Bevolking en woningvoorraad Bodemgebruik Bevolkingsontwikkeling Leeftijdsopbouw Huishoudens Inkomen Woningvoorraad Economische structuur en dynamiek Productiestructuur Economische ontwikkeling Werkgelegenheidsstructuur Startende ondememingen Internationale orientatie Innovatie Sectoren nader onder de loep Procesindustrie Logistiek Detailhandel Toerisme en recreatie Arbeidsmarkt Aanbodkant arbeidsmarkt Beroepsbevolking Werkloosheid Uitkeringen Vraagkant arbeidsmarkt Bedrijventerreinen Voorraad bedrijventerreinen Aanbod bedrijventerreinen Uitgifte bedrijventerreinen 64 Bijlage Bijlage 1: Kengetallen Zuidwest-se gemeenten

6 1 Samenvatting Bevolking en woningvoorraad Zuidwest- goed voor 11 van nationale oppervlak Zuidwest- beslaat een oppervlakte van km2 (10,6 van heel ). Ongeveer tweederde heeft betrekking op Zeeland. Driekwart heeft een agrarische bestemming. Zuidwest- meer dan een miljoen inwoners Zuidwest- telt ruim inwoners. Circa personen wonen in West- Brabant, personen in Zeeland. Breda (bijna inwoners) is de grootste gemeente. Bevolkingsgroei Zuidwest- vertraagt Sinds 2000 is het inwonertal van de regio met bijna personen gegroeid, een toename van 2,9 (landelijk: +3,4). De laatste jaren is de groei afgevlakt, in Zeeland zelfs bijna stilgevallen. In veel gemeenten daalt het inwonertal In een kwart van de gemeenten is de bevolking sinds 2000 gedaald, in 2007 zelfs in 40. Bevolkingsomvang Zuidwest- stabiliseert de komende jaren De komende jaren zal de bevolkingsomvang van Zuidwest- vrijwel gelijk blijven. De Zeeuwse bevolking zal tot 2020 zelfs met 2,5 afnemen (West-Brabant: +1,7). Zuidwest- telt relatief veel ouderen en weinig jongeren De aandelen 50- tot 64-jarigen en 65-plussers liggen in Zuidwest- hoger dan landelijk. De vergrijzing zal hierdoor de komende jaren extra sterk toenemen. Vooral Zeeland kent daarnaast relatief weinig jongeren. Ontgroening en vergrijzing gaan de komende jaren door. Door toenemende individualisering groeit aantal huishoudens sneller dan totale bevolking Tussen 2000 en 2006 groeide het aantal huishoudens in Zuidwest- met 5,7 (bevolking: +2,6). Door toenemende individualisering (vooral vergrijzing) worden huishoudens steeds kleiner. Bij een stagnerende bevolking is dan toch behoefte aan extra woningen. Inkomensniveau Zuidwest- op landelijk niveau Het gemiddeld inkomen ligt in Zuidwest- op het landelijke niveau. De 'rijkste' gemeenten zijn Alphen-Chaam en Kapelle. Onderaan staan Vlissingen en Noord-Beveland. Groei woningvoorraad Zuidwest- blijft iets achter Zuidwest- telt in totaal ruim woningen. Tussen 2000 en 2007 zijn er bijna woningen bijgekomen. De groei (+4,9) ligt lager dan het landelijke niveau (+6,4). Het aandeel koopwoningen ligt in Zuidwest- (64) hoger dan landelijk (58). Economische structuur en dynamiek Zuidwest- goed voor 6 van landelijke economie De Zuidwest-se economie vertegenwoordigt een waarde (bruto toegevoegde waarde) van ruim 27 miljard euro, zo'n 6 van het landelijke totaal. Binnen de economie van Zuidwest- speelt de industrie met circa 30 van de toegevoegde waarde een belangrijke rol. Zuidwest- kent bovengemiddelde economische groei De prestaties van de Zuidwest-se economie zijn goed. De gemiddelde jaarlijkse groei lag de laatste jaren hoger dan gemiddeld in. Dit geldt ook voor de omzetontwikkeling. Bijna de helft van alle vestigingen in zakelijke dienstverlening, detailhandel en landbouw Zuidwest- telt in totaal ruim vestigingen, 7,4 van heel. De zakelijke dienstverlening, detailhandel en de landbouw tellen de meeste vestigingen. Sterke krimp aantal Jandbouwbedrijven Het aantal vestigingen is sinds 2000 met ongeveer toegenomen, een groei van 14,1 (landelijk: +14,8). Vooral het aantal bouwbedrijven is sterk gegroeid, de landbouw is gekrompen.

7 Industrie belangrijkste werkgever van Zuidwest- Zuidwest- is goed voor werkzame personen, 6,1 van heel. De belangrijkste sectoren zijn de industrie (15,8), zorg (14,6) en detailhandel (11,9). Sterke groei starters in West-Brabant, Zeeland blijft achter In 2007 werden en Zuidwest- ruim starters geregistreerd, een sterke stijging van +11,9 (+594 starters) ten opzichte van 2006, maar wel minder hard dan landelijk. Bedrijfsleven Zuidwest- relatief sterk internationaal georienteerd In totaal haalde in 2007 bijna 16 van het bedrijfsleven een deel van zijn omzet uit het buitenland (landelijk: 14). De export is goed voor een kwart van de totale omzet in Zuidwest-. Belgie is belangrijkste import- en export/and Zowel bij de import als export staan Belgie en Duitsland bovenaan als belangrijkste handelslanden. Bijna 13 van de importerende bedrijven doet zaken met China. Innovatief vermogen sterk in de lift, achterstand blijft In 2007 was 66,5 van de bedrijven in Zuidwest- innovatief, een verbetering ten opzichte van 2004 (56,9). De achterstand ten opzichte van Oost-Brabant is kleiner geworden. Meeste innovaties hebben betrekking op de organisatie en op nieuwe producten/diensten. Sectoren nader onder de loep Procesindustie Procesindustrie is zeer grootschalig De procesindustrie is goed voor arbeidsplaatsen, 6,6 van de totale werkgelegenheid in Zuidwest- (landelijk: 3,9). De procesindustrie is zeer grootschalig. Sterke daling werkgelegenheid in procesindustrie, toename aantal vestigingen Tussen 2000 en 2007 is het aantal vestigingen in de procesindustrie met 41 toegenomen (+5,0). De werkgelegenheid is met bijna arbeidsplaatsen afgenomen (-11,4). Terneuzen grootste werkgever procesindustrie Terneuzen is de grootste werkgever binnen de procesindustrie. Andere gemeenten met veel procesbanen zijn Bergen op Zoom, Breda, Oosterhout en Moerdijk. Prima bedrijfsresultaten Zuidwest-se procesindustrie In 2007 realiseerde de procesindustrie een nominale omzetgroei van 4,1. Van alle bedrijven was 92 winstgevend en 72 was tevreden over het behaalde rendement. Prima resultaten. Loqistiek Zuidwest- heeft gunstige randvoorwaarden voor logistieke activiteiten Door de strategisch ligging, goede infrastructurele verbindingen en de aanwezigheid van 3 zeehavengebieden heeft Zuidwest- goede randvoorwaarden voor logistieke activiteiten. Zeehavens zijn vooral importhavens In de havens van Zeeland Seaports werd in miljoen ton aangevoerd en ruim 8 miljoen ton via zee afgevoerd. Voor Moerdijk gaat het om 4 miljoen ton aanvoer en 1,3 miljoen ton afvoer. Ten opzichte van 2000 is in alle drie de havens een toename van de aan- en afvoer zichtbaar. Belang binnenvaart relatief groot De binnenvaart naar en van de havens is bijna even groot als de overslag per zeeschip. In Moerdijk is de rol van binnenvaart naar verhouding nog wat sterker. Logistieke secton regio groteandeel dan landelijk De logistiek is in Zuidwest- goed voor zo'n vestigingen waar ruim personen werkzaam zijn, 5,3 van het totaal aantal banen. Het merendeel is 'goederenlogistiek'. Bovengemiddelde groei logistieke werkgelegenheid De werkgelegenheid in de logistiek is tussen 2000 en 2007 met zo'n 10 toegenomen (totaal bedrijfsleven: +2,5). Het gaat om bijna banen. De grootste groei is te zien bij de op- en overslagbedrijven. Het wegvervoes maar beperkt gegroeid. Winkelaerelateerde detailhandel Driekwart detailhandel heeft betrekking op winkels In totaal telt Zuidwest- zo'n winkels. Binnen de totale economie hebben de winkels een aandeel van 10,6 in het aantal vestigingen en 9,2 in de totale werkgelegenheid. Aantal winkels en gerelateerde werkgelegenheid afgenomen Sinds 2000 is het aantal winkels in Zuidwest- met 411 afgenomen, een afname met 5,1 (landelijk: -2,2). De aan winkels gerelateerde werkgelegenheid is eveneens gekrompen. Prima omzetresultaat detailhandel, maar wel kleine achterstand In 2007 groeide de omzet van de detailhandel in Zuidwest- met (landelijk: +3,3). Van alle bedrijven in de detailhandel was in 2007 zo'n 88 winstgevend. Breda telt veruit de meeste winkels Breda is goed voor 16 van het winkelaanbod in Zuidwest-. Middelburg heeft het hoogste winkelaandeel binnen het totaal aantal vestigingen, Baarle-Nassau kent het hoogste werkgelegenheidsaandeel. Bijna 2 miljoen vierkante meter winkelvloeroppervlak Zuidwest- is goed voor winkelvloeroppervlakte (wvo), 6,6 van het landelijk totaal. 81 heeft betrekking op niet-dagelijkse goederen. Sinds 2000 is het aantal wvo met 27,1 gegroeid. Bij een daling van het aantal winkels duidt dit op een sterke schaalvergrating. Baarle-Nassau heeft relatief gezien meeste winkelvloeroppervlak De gemeente Breda heeft met bijna m2 wvo meer dan 2 keer zoveel wvo als de nummer twee Roosendaal. Gerelateerd aan het aantal inwoners staat Baarle-Nassau op nummer een. Toerisme & recreatie Toerisme & Recreatie: een derde piek in de Delta Zuidwest- trekt veel toeristen aan door de combinatie van de Zeeuwse kust en de Deltawateren, ruimte en natuur met de nabijheid van historische steden. Toerisme & recreatie belangrijke economische pijler Met name in Zeeland zorgt de toerist voor werkgelegenheid en extra omzet. Niet alleen op de campings en in de hotels, maar ook andere sectoren profiteren (direct of indirect). Veere grootste werkgever toerisme In directe zin zorgt het toerisme voor zo'n banen in Zuidwest-. De gemeente Veere is met ruim arbeidsplaatsen de grootste werkgever binnen toerisme. Omvang toeristische markt Het aantal vakanties en overnachtingen in Zuidwest- laat een neerwaartse ontwikkeling zien. Zo'n een miljoen buitenlandse toeristen kiezen Zuidwest- als vakantiebestewlming. Het marktaandeel binnen het aantal buitenlandse overnachtingen in bedraagt 15. Bestedingen laten opgaande lijn zien De gemiddelde besteding van de se toerist komt uit op zo'n 27 euro per dag. De bestedingen laten een opgaande lijn zien, maar liggen wel onder het se gemiddelde. Sector onder druk door toenemende concurrentie De daling van de toeristenstroom heeft vooral te maken met toenemende concurrentie (goedkope charterbestemmingen) en hogere kwaliteitseisen. Het innovatief vermogen is vrij laag. Arbeidsmarkt Groei beroepsbevolking hoger dan van totale bevolking De beroepsbevolking telde in 2007 zo'n personen. Hiervan was 43 vrouw en 57 man. Tussen 2000 en 2007 groeide de beroepsbevolking met 4,9 (bevolkingsgroei: +2,7). Arbeidsparticipatie laat stijgende lijn zien In 2007 kende Zuidwest- een bruto arbeidsparticipatie van bijna 69, vergelijkbaar met het landelijk niveau. De participatiegraad van Zeeland blijft wat achter bij West-Brabant.

8 Sterke 'vergrijzing' beroepsbevolking Het aantal 45- tot 54-jarigen en vooral net aantal 55-plussers binnen de beroepsbevolking zijn de afgelopen jaren fors toegenomen. Dit leidt op de arbeidsmarkt tot een grote vervangingsvraag. Ontwikkeling beroepsbevolking vertraagt komende jaren Volgens prognoses zal de beroepsbevolking in Zuidwest- de komende jaren maar zeer bescheiden toenemen. In Zeeland komt de groei bijna helemaal tot stilstand. Beroepsbevolking Zuidwest- iets lager opgeleid Vergeleken met het landelijke beeld kent Zuidwest- relatief meer lager en middelbaar opgeleiden en minder hoger opgeleiden. Sterke dating werkloosheid in Zuidwest- Januari 2008 telde Zuidwest- bijna niet-werkende werkzoekenden. Ten opzichte van 1 januari 2005 is de werkloosheid met 38 gedaald, iets sneller dan landelijk. Werkloosheid Zuidwest- onder landelijk gemiddelde In Zuidwest- is 5,2 van de totale beroepsbevolking werkloos, landelijk is dat 6,0. In West-Brabant (5,3) ligt de werkloosheid een fractie hoger dan in Zeeland (5,0). Bijna helft van werklozen staat reeds langer dan 2jaanschreven Het werkloosheidspercentage van vrouwen ligt hoger dan van mannen (6,4 versus 4,2). Bijna 44 van de werklozen is 50 jaar of ouder en het opleidingsniveau is over het algemeen niet hoog. Verder blijkt dat bijna de helft reeds langer dan 2 jaar staat ingeschreven. Aandeel uitkeringsgerechtigden in Zuidwest- onder landelijk gemiddelde In het tweede kwartaal van 2007 telde Zuidwest- ruim personen met een uitkering. Dat is 11,1 van de potentiele beroepsbevolking (landelijk: 12,4). Het aantal personen met een uitkering is in een jaar tijd met bijna fors gedaald (-10,5). Na aantal zwakke jaren begint de banenmachine weer op stoom te komen In de periode zijn en Zuidwest- ongeveer banen bijgekomen, een groei van 2,5 (landelijk: +5,8). Zeeland kende in deze periode nauwelijks groei (+0,8). Zorgsector compenseert werkgelegenheidsverlies landbouw en 'Industrie In de industrie zijn sinds 2000 bijna banen verloren gegaan, in de landbouw banen. Grote 'winnaar' is de gezondheidszorg ( banen). KI tl II (1 mm i: 1 : 1 il HI II n mm n tl :! 1. Inleiding Op 1 januari 2008 zijn de Kamers van Koophandel West-Brabant en Zeeland gefuseerd tot de Kamer van Koophandel Zuidwest-. Om de nieuwe Kamer letterlijk en figuur op de kaart te zetten is een Sociaal-economische Atlas Zuidwest- samengesteld. De term 'atlas' wordt gebruikt, aangezien de gemeentelijke resultaten vooral in kaartvorm ('hittekaarten') worden gepresenteerd. Voorliggende rapportage geeft een analyserende beschrijving van de sociaal-economische situatie van de regio Zuidwest-. De volgende thema's zijn o.a. in de rapportage terug te vinden: Bevolking en wonen Economische structuur en dynamiek Speerpuntsectoren (logistiek, procesindustrie, recreatie/toerisme en detailhandel) Arbeidsmarkt (vraag en aanbod) Bedrijventerreinen Elk thema wordt aan de hand van verschillende indicatoren statistisch in beeld gebracht en beschreven. De resultaten worden zoveel mogelijk opgesplitst in West-Brabant en Zeeland en ook de gemeentelijke resultaten worden onder de loep genomen. De bijlage bevat een overzicht met de belangrijkste indicatoren op gemeenteniveau. De informatie is afkomstig uit diverse bronnen. In verband met de uniformiteit en vergelijkbaarheid van de gegevens is alleen gebruik gemaakt van bronnen/bestanden die voolle gemeenten beschikbaar zijn. Werkgebied Kamer van Koophandel Zuidwest- Bedrijventerreinen Bedrijventerreinen goed voor4 van totale grondoppervlak Zuidwest- kent een bruto voorraad bedrijventerreinen van hectare (netto hectare). Dit beslaat 4 van het totale grondoppervlak van Zuidwest-. Grote herstructureringsopgave Zuidwest-se bedrijventerreinen Tussen de 25 en 30 van het totale bruto oppervlak kan als verouderd worden bestempeld. In totaal gaat het om ruim hectare. Hier ligt de komende jaren voor de regio een grote opgave. Meer dan driekwart aanbod bedrijventerrein ligt in Zeeland Zuidwest- kende begin 2007 een bedrijventerreinenaanbod van hectare. Hiervan is meer dan 77 te vinden in Zeeland. Van het aanbod is tweederde terstond uitgeefbaar. Veel aanbod zeehaventerreinen in Zuidwest- Het aanbod in Zuidwest- heeft vooral betrekking op zeehaventerreinen (39), gemengde terreinen (34) en zware industrieterreinen (22). Uitgifte laatste jaren stabiel op relatief laag niveau De afgelopen jaren kende Zuidwest- een gemiddelde uitgifte van 85 a 90 hectare, lager dan het meerjarengemiddelde. De ongunstige conjunctuur en discrepanties tussen vraag en aanbod spelen hier een rol. In 25 van de gemeenten is in 2006 geen bedrijventerrein verkocht. Ml * tl t* ta ta bi IV fca

9 X 2. Bevolking en woningvoorraad 2.1 Bodemgebruik Zuidwest- goed voor11 van nationals oppervlak Zuidwest- beslaat een oppervlakte van in totaal km 2. De regio is daarmee goed voor 10,6 van net totale oppervlak van. Wanneelleen naar het grondoppervlak wordt gekeken, dus exclusief water (binnen- en buitenwater), komt het oppervlak uit op km 2. Het aandeel binnen loopt dan iets terug tot 9,4. Ongeveer tweederde van het totale oppervlak heeft betrekking op Zeeland, wanneer water buiten beschouwing wordt gelaten komt het Zeeuwse aandeel uit op 56. Sluis is binnen Zuidwest- de grootste gemeente qua grondoppervlak. Met in totaal 280 km 2 neemt deze gemeente 8,8 van het totale oppervlak voor haar rekening. Na Sluis volgen Terneuzen (251 km 2 ), Schouwen-Duiveland (231 km 2 ), Hulst (201 km 2 ) en Moerdijk (159 km 2 ). Sluis en Terneuzen danken hun grate omvang mede aan de gemeentelijke herindeling die begin 2003 heeft plaatsgevonden. De kleinste gemeenten van Zuidwest- zijn Etten-Leur (55 km 2 ), Middelburg (49 km 2 ), Kapelle (37 km 2 ), Vlissingen (34 km 2 ) en Geertruidenberg (27 km 2 ). Driekwart grondoppervlakte heeft agrarische functie Wanneer naar het bodemgebruik wordt gekeken, blijkt dat bijna driekwart van het grondoppervlak een agrarische bestemming heeft. Vooral in Zeeland (78,5) ligt dit aandeel hoog. Ter referentie, landelijk is iets meer dan tweederde agrarisch grondgebied. Verder heeft bijna 10 betrekking op 'bos en open natuurlijk terrein', 8 is bebouwd (o.a. wonen en bedrijventerreinen), 4 is verkeersterrein en de overige ruimte heeft betrekking op recreatieterrein () en semi-bebouwd terrein 1 (1,8). Tabel2.1 Bodemgebruik in Zuidwest- (2003) Bociemqebruik Brabant Oppervlakte excl. water (km ) - Verkeersterrein () - Bebouwd terrein () ,3 5, ,7 10, ,0 8,0 $3,756 3^ 9,7 - Semi-bebouwd terrein () 1,8 1,8 1,8 1,5 - Recreatieterrein () 2,2 2,8 - Agrarisch terrein () 78,5 68,3 74,1 68,3 - Bos en open natuurlijk terrein () 7,3 13,1 9,8 14,3 Bron: CBS Gemeente Sluis sterk agrarische signatuur, Vlissingen meest 'verstedelijkt' De gemeente Sluis kan met een aandeel van 89 in het bodemgebruik als meest agrarische gemeente worden bestempeld. Andere 'agrarische' gemeenten zijn Steenbergen (87), Tholen (84), Borsele (84) en Baarle-Nassau (84). 1 O.a. stortplaatsen, begraafplaatsen en bouwplaatsen.

10 Figuur 2.1 Aandeel bodemgebruik per gemeente met agrarische bestemming (2003) Bron: CBS; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest- De gemeente Vlissingen kent met een aandeel van 36 net hoogste aandeel 'bebouwd'. Op de tweede plaats volgt Breda met 26, Geertruidenberg bezet de derde plaats met 25. Het minst 'verstedelijkt' zijn Noord-Beveland, Alphen-Chaam en Baarle-Nassau. In deze drie gemeenten vormt het bebouwde gebied maaets meer dan 2 van het totale grondoppervlak. Woendrecht is de meest 'natuurlijke' gemeente van Zuidwest-. Bijna 40 van het oppervlak heeft betrekking op 'bos en open natuurlijk terrein'. Op relatief grote afstand volgen Bergen op Zoom (26) en Alphen-Chaam (22). Zuidwest- kent relatief lage bevolkingsdichtheid De inwoners van Zuidwest- hebben per persoon relatief veel ruimte ter beschikking. De bevolkingsdichtheid (excl. water) van Zuidwest- ligt in 2007 op 316 personen per km 2. Het landelijke cijfer ligt hier ruim boven met 485 personen per vierkante kilometer. De verschillen binnen Zuidwest- zijn relatief groot. West-Brabant ligt met 450 inwoners per vierkante kilometer maaets onder het landelijke cijfer, Zeeland kent met 213 personen per km 2 een duidelijk lagere bevolkingsdichtheid. Op gemeenteniveau noteren Breda, Vlissingen en Middelburg de hoogste bevolkingsdichtheid. Deze gemeenten tellen respectievelijk 1.344, en 974 inwoners per vierkante kilometer. De dichtheid van de gemeenten Noord-Beveland (84), Sluis (87) en Baarle-Nassau (88) vormt een schril contrast. m m m m m m m m m-w ti m * ri til ti HI mm mm : 1 * I * 1 fti :: 2.2 Bevolkingsontwikkeling Breda veruit de grootste gemeente van Zuidwest- Op 1 januari 2008 telde Zuidwest- ruim inwoners. Hiervan wonen ongeveer personen in West-Brabant en personen in Zeeland. In percentages uitgedrukt gaat het om respectievelijk 62,2 en 37,8. Binnen Zuidwest- is Breda qua inwonertal veruit de grootste gemeente. Met bijna inwoners is deze gemeente goed voor 27 van de West- Brabantse bevolking en 17 van heel Zuidwest-. Na Breda volgen Roosendaal (77.340), Bergen op Zoom (65.260), Terneuzen (55.130) en Oosterhout (53.790). De drie kleinste gemeenten zijn Alphen-Chaam (9.460), Noord-Beveland (7.290) en Baarle-Nassau (6.660). Tabel2.2 Aantal inwoners en grondoppervlak in West-Brabant en Zeeland per gemeente (1 januari 2008) Gemeente Breda Roosendaal Bergen op Zoom Oosterhout Etten-Leur Moerdijk Halderberge Drimmelen Steenbergen Rucphen Woensdrecht Zundert Geertruidenberg Alphen-Chaam Baarle-Nassau Totaal West-Brabant Bron: CBS Inwoners abs Oppervlak km 126,8 106,5 80,1 71,5 55,4 159,1 74,6 96,0 146,6 64,4 91,7 120,4 26,9 93,2 76, ,4 Gemeente Terneuzen Middelburg Vlissingen Goes Schouwen-Duiveland Hulst Tholen Sluis Borsele Veere Reimerswaal Kapelle Noord-Beveland Totaal Zeeland Inwoners abs Oppervlak km 251,4 48,6 34,2 92,9 231,1 201,4 147,2 280,2 142,0 133,1 102,0 37,1 86, ,2 Bevolkingsgroei Zuidwest- vertraagt Sinds 2000 is het inwonertal van de regio met bijna personen gegroeid. Dit komt overeen met een toename van 2,9. De groei ligt iets onder het landelijk gemiddelde (+3,4). De bevolkingstoename was in de periode het hoogst. De laatste jaren is de groei duidelijk afgevlakt. De bevolkingsgroei lag in de periode in West-Brabant (+3,2) iets hoger dan in Zeeland (+2,4). De groeivertraging doet zich echten beide regio's voor. In 2007 is de bevolking van Zuidwest- met zo'n personen gegroeid. Dit komt overeen met een groei van 0,1. Landelijk is dat +0,3. De groei lijkt zich in Zuidwest- te stabiliseren op een laag niveau. In Zeeland was en 2007 nauwelijks sprake van groei. In totaal kwamen er slechts 150 personen bij. In West-Brabant was er een plus van inwoners. mm fca

11 1* Figuur2.2 Gefndexeerde bevolkingsontwikkeling in Zuidwest- en sinds 2000 (2000 = 100) 103,5 103,0 102,5 102,0 101,5 101,0 100,5 10 Bron: CBS Zuidwest- Etten-Leur snelst groeiende gemeente van Zuidwest- De gemeente Etten-Leus in de periode van alle gemeenten in Zuidwest- het snelst gegroeid. Het inwonertal is in deze periode met 9,3 toegenomen. Baarle-Nassau (+7,6) en Kapelle (+7,4) staan respectievelijk op de tweede en derde plaats. Absoluut gezien staat Breda met een bevolkingsaanwas van bijna personen op nummer een. Een kwart van alle gemeenten wordt in de periode geconfronteerd met een daling van de bevolking. Opvallende dalers zijn Steenbergen (-0,5), Halderberge (-0,6) en Geertruidenberg (- 1,8). Steeds meer gemeenten hebben moeite om hun inwonertal op peil te houden. In 2007 meldt bijna 40 van alle gemeenten binnen Zuidwest- een krimp van de bevolking. Figuur2.3 Bevolkingsgroei in de periode per gemeente () * i Kl Kl Kl 1»1 tl CI tl I] El US HI Bevolkingsgroei in 2007 vooral dankzij positief geboortesaldo In 2007 is de bevolking van Zuidwest- zoals eerder gemeld met iets meer dan personen gegroeid. Deze groei is voor 78 te danken aan een positief geboortesaldo. Het migratiesaldo (+290 personen) was zeer beperkt. In 2007 werden er per 1000 inwoners 9,9 levendgeborenen geteld en 8,9 sterfgevallen. Landelijk ligt het geboortecijfer op een vergelijkbaar niveau (10,1), het sterftecijfer ligt lager (7,4). 40 van gemeenten heeft negatief geboortesaldo, 50 heeft negatief migratiesaldo Op gemeenteniveau zijn er grote verschillen. Gemeenten als Borsele, Tholen en Reimerswaal kennen een relatief hoog geboortesaldo. Sluis, Baarle-Nassau en Hulst daarentegen zitten duidelijk in de min. In deze gemeenten is het geboortecijfer lager dan het sterftecijfer. Ongeveer40 van alle gemeenten in Zuidwest- had in 2007 een negatief geboortesaldo. Ook de migratie kan veel impact hebben op de ontwikkeling van de bevolking. Ook hier zijn duidelijk 'winnaars' en 'verliezers' aan te wijzen. Verhoudingsgewijs hebben Goes, Woensdrecht en Oosterhout de meeste mensen van buiten weten aan te trekken. Goes en Woensdrecht hebben hiermee hun negatieve geboortesaldo ruimschoots kunnen compenseren. Gemeenten als Etten-Leur, Alphen- Chaam en Vlissingen hebben vooral inwoners zien vertrekken. Zij staan echter niet alleen. Precies de helft van alle gemeenten heeft een negatief migratiesaldo. Figuur2.4 Geboortesaldo per 1000 inwoners per gemeente (2007) : * mm Bron: CBS; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest- Bron: CBS; bewerking Kamervan Koophandel Zuidwest-

12 Bevolkingsomvang Zuidwest- stabiliseert de komendejaren De komende jaren zal de bevolkingsomvang van Zuidwest- vrijwel gelijk blijven. Voor de periode wordt geen noemenswaardige groei verwacht. Tot 2015 groeit het aantal Zuidwest-ers met slechts 0,1. Vervolgens zal dit aantal tot 2020 min of meer stabiel blijven. De stagnatie van de bevolkingsgroei in Zuidwest- heeft vooral te maken met de ontwikkeling in de provincie Zeeland. De Zeeuwse bevolking zal tot 2020 met 2,5 afnemen. De West-Brabantse bevolking zal in dezelfde periode met naar schatting 1,7 toenemen. Tabel 2.3 Leeftijdsopbouw van Zuidwest- en (1 januari 2007) Leeftijd 0 t/m 14 jaar 15 t/m 29 jaar 30 t/m 49 jaar Zuidwest- Abs , , ,2 /o 18,1 18,1 3 Verschil /o -0,5-1,5-0,8 In absolute termen stijgt de Zuidwest-se bevolking tot 2020 met ongeveer 900 personen. Dit is het saldo van een groei van personen in West-Brabant en een krimp van personen in Zeeland. De landelijke groeicijfers liggen een stuk hoger dan die van Zuidwest-. De se bevolking zal tussen 2007 en 2020 met 2,7 toenemen. Zoals laten dit hoofdstuk zal blijken, heeft deze groeiachterstand vooral te maken met de leeftijdsstructuur van de regio. Figuur2.5 Geindexeerde bevolkingsprognose voor Zuidwest- in de periode (2007=100) "Zeeland West-Brabant "Zuidwest warnmr m 50 t/m 64 jaar 65 jaar en ouder Totaal Bron: CBS , , Zuidwest- kent een bovengemiddelde grijze druk Het relatief hoge aandeel ouderen in Zuidwest- komt ook tot uitdrukking in de grijze druk. De grijze druk 2 (de verhouding tussen het aantal 65-plussers en het aantal 'productieve' personen van 20 tot 65 jaar) komt voor Zuidwest- en uit op respectievelijk 26,8 en 23,6. Zeeland scoort met 29,2 duidelijk hoger dan West-Brabant (24,2). De groene druk 3 (de verhouding tussen het aantal personen van 0-19 jaar en het aantal personen van jaar) bedraagt voor Zuidwest- 39,2 en voor heel 39,4. Het verschil is dus minimaal. Binnen Zuidwest- is het verschil wel groot. De groene druk ligt in Zeeland (40,8) namelijk duidelijk hoger dan in West-Brabant (37,6). Tabel 2.4 Groene en grijze druk per gebied (2007) Gebied West-Brabant Zeeland Groene druk () 37,6 40,8 19,4 14,5 10 Grijze druk () 24,4 29,2 +1,4 +1,5 Bron: CBS Zuidwest 39,2 39,4 26,8 23,6 Bron: CBS 2.3 Leeftijdsopbouw Zuidwest- telt relatief veel ouderen De leeftijdsopbouw van de bevolking van Zuidwest- wordt gekenmerkt door een ondervertegenwoordiging van het aantal jongeren en een oververtegenwoordiging van het aantal ouderen. Vooral bij de leeftijdscategorie '15 t/m 29 jaar' is het verschil ten opzichte van het landelijk gemiddelde groot. In Zuidwest- is deze categorie goed voor 16,5 van de totale bevolking, landelijk is dat 18,1. De aandelen 50- tot 64-jarigen en 65-plussers liggen in Zuidwest- duidelijk hoger dan landelijk. Dit betekent niet alleen dat de regio nu al meer vergrijsd is, maar ook dat de vergrijzing de komende jaren extra sterk zal toenemen. Zuidwest- kent immers een vrij omvangrijke groep 50- tot 64-jarigen. Deze groep kan als de voorhoede van de vergrijzing worden gezien. De ondervertegenwoordiging van de 'vruchtbare' leeftijdscategorie in combinatie met het grote aantal ouderen zorgt de komende jaren voor een relatief laag geboortesaldo. Reimerswaal kent hoogste groene druk, Sluis heeft de hoogste grijze druk Van alle gemeenten binnen Zuidwest- kent Reimerswaal (51,4) de hoogste groene druk. Deze gemeente kent dus verhoudingsgewijs de meeste jongeren. Andere gemeenten met een hoge groene druk zijn Tholen (47,9), Kapelle (46,6), Borsele (45,9) en Veere (4). De top 5 zijn allemaal gemeenten uit Zeeland. De gemeenten met de laagste groene druk zijn Noord-Beveland (33,5), Rucphen (33,1) en Baarle-Nassau (32,1). De gemeente Sluis (36,4) heeft de hoogste grijze druk. Deze gemeente is dus relatief gezien het meest vergrijsd. Andere gemeenten met relatief veel ouderen zijn Schouwen-Duiveland (33,1), Veere (32,2), Noord-Beveland (31,6) en Terneuzen (30,8). Ook hier geldt dat de eerste vijf posities worden ingenomen door Zeeuwse gemeenten. Hekkensluiters zijn Drimmelen (22,9), Geertruidenberg (22,2) en Etten-Leur (21,4). De leeftijdsopbouw van West-Brabant en Zeeland hebben duidelijke overeenkomsten. Beide regio's tellen relatief veel ouderen. Kanttekening is wel dat West-Brabant dichter op het landelijk gemiddelde zit dan Zeeland. Het grootst is het verschil bij het aandeel 65-plussers. In Zeeland is deze categorie goed voor 17,3, in West-Brabant voor 15,1. Ook bij het aantal jarigen is het verschil relatief groot (respectievelijk 27,9 en 3). De grijze druk geeft een indruk van het aantal ouderen (in principe niet meer werkend), dat moet worden onderhouden door de productiviteit van het (in potentie) werkende deel van de bevolking. De groene druk geeft een indruk van het aantal kinderen en jongeren (in principe niet werkend), dat moet worden onderhouden door de productiviteit van het (in potentie) werkende deel van de bevolking.

13 Figuur2.6 Grijze druk (verhouding 65-plussers op aantal jarigen) pergemeente in 2007 () Bron: CBS; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest- Grijze druk per gemeente {) m a 31 tot tot tot 28 24tot25 Ontgroening en vergrijzing gaat komende jaren onverminderd door Tussen 2007 en 2020 zal het aantal 0- tot 20-jarigen in Zuidwest- met bijna personen afnemen. Het aandeel van deze leeftijdscategorie zakt van 23,6 naar 21,4. De grootste daling wordt tussen 2010 en 2015 verwacht. Ook de leeftijdscategorie '20-65 jaar' zal in omvang kleiner worden. Tussen 2007 en 2020 gaat het om een verlies van zo'n personen. Een schril contrast vormt de ontwikkeling van het aantal 65-plussers. Dit aantal stijgt van personen in 2007 naar personen in Dit is een toename van zo'n personen. Het aandeel 65- plussers in de totale bevolking van Zuidwest- stijgt van 15,8 in 2007 naar 21,0 in Tabel2.5 Leeftijdsopbouw in Zuidwest- in de periode Jaar jaar Abs , , , ,4 Abs jaar , , , ,1 * het gaat hier om een prognosebestand van oktober De omvang van de bevolking ligt volgens dit bestand lager dan de werkelijke bevolkingsomvang per 1 januari De gegevens zijn dan ook vooral richtinggevend. Bron: CBS 0/ /o 60,6 60,2 58,9 57,7 65 jaar en ouder Abs , , , ,0 Abs tot 24 Totaal /o M ri ri ri El EI El II tl El ri EJ EI El El El E:l El El El El E:l El *1 Verschil in vergrijzing tussen West-Brabant en Zeeland wordt kleiner Ook de komende jaren zal Zeeland relatief meer ouderen tellen dan West-Brabant. Wei wordt het verschil kleiner. In 2007 bedraagt het aandeel 65-plussers in West-Brabant en Zeeland respectievelijk 15,0 en 17,1, in 2020 zal dat 20,6 en 21,7 zijn. De ontgroening en vergrijzing zullen veel impact hebben op bijvoorbeeld de arbeidsmarkt, de woningmarkt en het voorzieningenniveau. 2.4 Huishoudens Zuidwest- kent relatief veel meerpersoonshuishoudens met kinderen Zuidwest- telde in 2006 ruim huishoudens. Daarvan heeft ongeveer 31 betrekking op eenpersoonshuishoudens, 33 op meerpersoonshuishoudens met kinderen en bijna 36 op meerpersoonshuishoudens zonder kinderen. Indien de samenstelling wordt vergeleken met het landelijke beeld valt op dat Zuidwest- minder eenpersoonshuishoudens kent en meer meerpersoonshuishoudens en dan vooral met kinderen. De verschillen tussen Zeeland en West- Brabant zijn niet noemenswaardig. Tabel2.6 Aantal huishoudens in Zuidwest- naar type (2006) Huishoudtype Eenpersoonshuishouden Meerpersoonshuishouden met kinderen Meerpersoonshuishouden zonder kinderen Totaal Bron: Zuidwest , , , Door toenemende individualisering groeit aantal huishoudens sneller dan totale bevolking De groei van het aantal huishoudens ligt hoger dan die van de bevolking. Tussen 2000 en 2006 groeide het aantal huishoudens in Zuidwest- met 5,7, de bevolking komt niet verder dan een groei van 2,6. Ook de komende jaren zal het aantal huishoudens bovengemiddeld groeien. Een belangrijke verklarende factor hiervoos de toenemende individualisering, met name als gevolg van de vergrijzing. Figuur 2.7 Geindexeerde ontwikkeling van het aantal huishoudens en de totale bevolking in Zuidwest- (2000=100) H A i l l * 2015* 2020* 35,0 29,6 35,4 10 Huishoudens D Bevolking 10 bi *i 4J * Prognose Bron: CBS 11

14 Daling gemiddeld aantal personen per huishouden De toenemende individualisering is goed zichtbaar wanneer de ontwikkeling van het gemiddeld aantal personen per huishouden wordt bekeken. Deze laat een duidelijke dalende lijn zien. In 2000 bestond een gemiddeld huishouden nog uit 2,40 personen, in 2006 is dat 3 en in 2020 zal dat naar schatting 2,20 zijn. De gemiddelde huishoudgrootte in Zuidwest- ligt iets boven het landelijke gemiddelde (2006: 3 versus 2,29). Vooral de toenemende vergrijzing zal leiden tot steeds meer kleinere (eenpersoons)huishoudens. Dit geeft grote gevolgen voor de woningmarkt. Een en ander betekent dat ook bij een stagnerende bevolking er toch behoefte zal zijn aan extra woningen. Uiteraard heeft de individualisering wel consequenties voor het soort woning. Figuur2.8 Ontwikkeling van het gemiddelde aantal personen per huishouden in Zuidwest- ( ) II II r» ii mm m*n mm n * Figuur2.9 Gemiddelde huishoudgrootte per gemeente (2006) 4* * Prognose Bron: CBS * 2015* 2020* Bron: CBS; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest- Reimerswaal meeste personen per huishouden, Vlissingen de minste Wanneer op gemeenteniveau wordt gekeken naar de gemiddelde huishoudgrootte blijkt dat Reimerswaal en Alphen-Chaam beide met een gemiddelde van 2,62 personen per huishouden bovenaan staan. Tholen (2,61) en Kapelle (2,60) volgen op de voet. Vlissingen heeft van alle gemeenten de kleinste huishoudgrootte. In deze gemeente wonen gemiddeld 2,08 personen in een huishouden. Ook Breda (2,16), Sluis (2,22) en Middelburg (2,23) scoren relatief laag. Over het algemeen geldt dat de gemiddelde huishoudgrootte in de meer stedelijke gemeenten lager ligt dan in de meer landelijke gemeenten. 2.5 Inkomen Inkomensniveau Zuidwest- op landelijk niveau Het gemiddeld inkomen van huishoudens in Zuidwest- ligt op hetzelfde niveau als landelijk. Het gemiddelde inkomen van een huishouden komt volgens de laatste meting van het CBS (2004) zowel voor Zuidwest- als voor uit op Gerekend naar het gemiddeld inkomen penwoner scoort iets hoger ( versus ). Het gemiddelde huishoudinkomen ligt in West-Brabant ( ) hoger dan in Zeeland ( ). label 2.7 Inkomen per huishouden en penwonen 2004 (x 1.000) Gebied West-Brabant Zeeland Zuidwest Bron: CBS Per huishouden Penwoner

15 Daling gemiddeld aantal personen per huishouden De toenemende individualisering is goed zichtbaar wanneer de ontwikkeling van het gemiddeld aantal personen per huishouden wordt bekeken. Deze laat een duidelijke dalende lijn zien. In 2000 bestond een gemiddeld huishouden nog uit 2,40 personen, in 2006 is dat 3 en in 2020 zal dat naar schatting 2,20 zijn. De gemiddelde huishoudgrootte in Zuidwest- ligt iets boven het landelijke gemiddelde (2006: 3 versus 2,29). Vooral de toenemende vergrijzing zal leiden tot steeds meer kleinere (eenpersoons)huishoudens. Dit geeft grote gevolgen voor de woningmarkt. Een en ander betekent dat ook bij een stagnerende bevolking er toch behoefte zal zijn aan extra woningen. Uiteraard heeft de individualisering wel consequenties voor het soort woning. Figuur 2.8 Ontwikkeling van het gemiddelde aantal personen per huishouden in Zuidwest- ( ) r-i i m i ii m i m i m i m * Figuur 2.9 Gemiddelde huishoudgrootte per gemeente (2006) 2000 * Prognose Bron: CBS * 2015* 2020* Reimerswaal meeste personen per huishouden, Vlissingen de minste Wanneer op gemeenteniveau wordt gekeken naar de gemiddelde huishoudgrootte blijkt dat Reimerswaal en Alphen-Chaam beide met een gemiddelde van 2,62 personen per huishouden bovenaan staan. Tholen (2,61) en Kapelle (2,60) volgen op de voet. Vlissingen heeft van alle gemeenten de kleinste huishoudgrootte. In deze gemeente wonen gemiddeld 2,08 personen in een huishouden. Ook Breda (2,16), Sluis (2,22) en Middelburg (2,23) scoren relatief laag. Over het algemeen geldt dat de gemiddelde huishoudgrootte in de meer stedelijke gemeenten lager ligt dan in de meer landelijke gemeenten. r * r * ri K i m 3 * 3 m * Bron: CBS; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest- 2.5 Inkomen Gemiddelde huishoudgrootte pe ge mee nte 2,55 tot 2,65 2,45 tot 2,55 0 tot 2,45 m D 2,25 tot 0 2,00 tot 2,25 Inkomensniveau Zuidwest- op landelijk niveau Het gemiddeld inkomen van huishoudens in Zuidwest- ligt op hetzelfde niveau als landelijk. Het gemiddelde inkomen van een huishouden komt volgens de laatste meting van het CBS (2004) zowel voor Zuidwest- als voor uit op Gerekend naar het gemiddeld inkomen penwoner scoort iets hoger ( versus ). Het gemiddelde huishoudinkomen ligt in West-Brabant ( ) hoger dan in Zeeland ( ). 12 * j ft i ft ft ft ft 31 ft* fta Ta<be/2.7 Inkomen per huishouden en penwonen 2004 (x 1.000) Gebied West-Brabant Zeeland Zuidwest Bron: CBS Per huishouden Penwoner

16 Daling gemiddeld aantal personen per huishouden De toenemende individualisering is goed zichtbaar wanneer de ontwikkeling van het gemiddeld aantal personen per huishouden wordt bekeken. Deze laat een duidelijke dalende lijn zien. In 2000 bestond een gemiddeld huishouden nog uit 2,40 personen, in 2006 is dat 3 en in 2020 zal dat naar schatting 2,20 zijn. De gemiddelde huishoudgrootte in Zuidwest- ligt iets boven het landelijke gemiddelde (2006: 3 versus 2,29). Vooral de toenemende vergrijzing zal leiden tot steeds meer kleinere (eenpersoons)huishoudens. Dit geeft grote gevolgen voor de woningmarkt. Een en ander betekent dat ook bij een stagnerende bevolking er toch behoefte zal zijn aan extra woningen. Uiteraard heeft de individualisering wel consequenties voor het soort woning. Figuur 2.8 Ontwikkeling van het gemiddelde aantal personen per huishouden in Zuidwest- ( ) r 1 * 1 1 f 1 r 1 r 1 Figuur 2.9 Gemiddelde huishoudgrootte per gemeente (2006) * Prognose Bron: CBS * 2015* 2020* Reimerswaal meeste personen per huishouden, Vlissingen de minste Wanneer op gemeenteniveau wordt gekeken naar de gemiddelde huishoudgrootte blijkt dat Reimerswaal en Alphen-Chaam beide met een gemiddelde van 2,62 personen per huishouden bovenaan staan. Tholen (2,61) en Kapelle (2,60) volgen op de voet. Vlissingen heeft van alle gemeenten de kleinste huishoudgrootte. In deze gemeente wonen gemiddeld 2,08 personen in een huishouden. Ook Breda (2,16), Sluis (2,22) en Middelburg (2,23) scoren relatief laag. Over het algemeen geldt dat de gemiddelde huishoudgrootte in de meer stedelijke gemeenten lager ligt dan in de meer landelijke gemeenten. \ m -i» i m. i m i K :i K I i 3 «: 3 ft * * 3 ft * ft 3 ft J ft J ft 3 ft 3 ft ^ Bron: CBS; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest- 2.5 Inkomen 2 55 tot 2, tot 2,55 _ 0 tot 2,45 Q 2 25 tot tot 2,25 Inkomensniveau Zuidwest- op landelijk niveau Het gemiddeld inkomen van huishoudens in Zuidwest- ligt op hetzelfde niveau als landelijk. Het gemiddelde inkomen van een huishouden komt volgens de laatste meting van het CBS (2004) zowel voor Zuidwest- als voor uit op Gerekend naar het gemiddeld inkomen penwoner scoort iets hoger ( versus ). Het gemiddelde huishoudinkomen ligt in West-Brabant ( ) hoger dan in Zeeland ( ). Tabel2.7 Inkomen per huishouden en penwonen 2004 (x 1.000) Gebied West-Brabant Zeeland Zuidwest Bron: CBS Per huishouden Penwoner

17 J Alphen-Chaam heeft hoogste gemiddelde huishoudinkomen Op gemeenteniveau scoort Alphen-Chaam het hoogst. Deze gemeente had in 2004 een gemiddeld inkomen per huishouden van Kapelle volgt met en op plaats drie staat Drimmelen met Onderaan de lijst staan Vlissingen ( ), Noord-Beveland ( ) en Sluis ( ). Figuur 2.10 Gemiddeld inkomen per huishouden per gemeente in 2004 (x 1.000) Bran: CBS; bewerking Kamervan Koophandel Zuidwest- 2.6 Woningvoorraad Gen niddeld huishoudinkomen (x 1.000) 31 1 tot tot tot 30,3 H 28 0 tol to! 28,0 Groei woningvoorraad blijft in Zuidwest- iets achter Zuidwest- telt in totaal ruim woningen 4. Ongeveer 61 hiervan is te vinden in West-Brabant en 39 in Zeeland. Tussen 2000 en 2007 zijn en Zuidwest- bijna woningen bijgekomen, een groei van 4,9. Deze groei blijft iets achter bij de landelijke ontwikkeling (+6,4). Binnen Zuidwest- lag de groei in West-Brabant (+5,5) hoger dan in Zeeland (+3,8). r 4! S * r J It J t i i: a i: S It 3 I: I I 4 r * fc 3 fc 3 * 3 * 3 * a * 3 Figuur 2.11 Geindexeerde ontwikkeling van de woningvoorraad in Zuidwest- en tussen 2000 en 2007 (2000=100) Bron: VROM Hoogste groei woningvoorraad in Etten-Leur Zuidwest- Absoluut gezien heeft Breda sinds 2000 de grootste groei in de woningvoorraad gerealiseerd. In totaal kwamen en deze gemeente per saldo meer dan woningen bij. Relatief gezien is Etten-Leur koploper. In deze gemeente groeide de woningvoorraad in de periode met 12,6. Breda is nummer twee met +7,2, de derde plaats is voor Roosendaal met +5,7. De hekkensluiters zijn Steenbergen(+2,5), Sluis (+) en Terneuzen (+1,2). Hoog percentage koopwoningen in Zuidwest- Zuidwest- kent binnen de totale woningvoorraad een hoog aandeel koopwoningen. In totaal gaat het om ruim 64. Het landelijke gemiddelde bedraagt ongeveer 58. Het aandeel koopwoningen ligt het hoogst in Zeeland. Hier heeft 68 betrekking op een koopwoning, in West- Brabant is dat 62. Het aandeel koopwoningen zal de komende jaren verder stijgen. Volgens prognoses van het Ministerie van VROM zal het aandeel koopwoningen in Zuidwest- in 2020 boven de 70 uitkomen. Figuur 2.12 Aandeel koopwoningen binnen de totale woningvoorraad in Zuidwest- en (2007) 85 -i 80- Bron: VROM West-Brabant Zeeland Zuidwest- Een woning is een tot bewoning bestemd gebouw dat, vanuit bouwtechnisch oogpunt gezien, bestemd is voor permanente bewoning door een particulier huishouden. Vakantiewoningen blijven dus buiten beschouwing

18 «: *: 1 * Zundert kent het hoogste aandeel koopwoningen Zundert kent binnen Zuidwest- met 81,4 het hoogste aandeel koopwoningen. Veere (81,0) en Alphen-Chaam (79,3) bezetten de tweede en derde plaats. Onderaan staan grotere steden als Breda (56,2), Bergen op Zoom (55,0) en Vlissingen (53,0). Figuur2.13 Aandeel koopwoningen binnen de totale woningvoorraad per gemeente (2007) Bron: VROM; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest- Aandeelko opwoningen per gen leente [) 76 tot tot 76 [j 66 tot 72 [J 60 tot 66 J 52 tot 60 Meeste woningen binnen 'sociale huursector' in Geertruidenberg In Zuidwest- heeft ongeveer 34 van de totale woningvoorraad betrekking op de huursector. Ongeveer 78 van de huurwoningen krijgt het label 'sociale huursector'. Binnen de totale woningvoorraad heeft dit segment een aandeel van ongeveer 28. In West-Brabant (29,8) ligt dit aandeel hoger dan in Zeeland (24,2). Op gemeenteniveau kennen de gemeenten Geertruidenberg (36,0), Oosterhout (34,6) en Bergen op Zoom (33,7) het hoogste aandeel sociale huurwoningen. Vooral in Alphen-Chaam (12,8), Baarle-Nassau (12,8) en Veere (11,2) ligt dit aandeel beduidend lager. 16 t 4 r ^ t- r r r : r i: E * f J 4 -i B: 1 n: K ft K B: E: E M~ 3 E; I: i: 3 * «c i: * i; 3 * c: a *: * 9 fl J 3. Economische structuur en dynamiek 3.1 Productiestructuur Industrie belangrijke pijler onder economie Zuidwest- Zuidwest- heeft een aandeel van zo'n 6 binnen de se economie. Dit vertegenwoordigt een waarde (Bruto Binnenlands Product 5 ) van ruim 31 miljard euro. Dit cijfer dateert van 2005 en zal op dit moment zeker rond de 33 miljard euro liggen. Binnen de economie van Zuidwest- speelt de industrie een belangrijke rol. Circa 30 van de regionale toegevoegde waarde wordt door deze sector gegenereerd. Landelijk is dit nog geen 19. Na de industrie volgen de zakelijke diensten (16) en de handel (13). Op nationaal niveau is de zakelijke dienstverlening met een aandeel van 20 koploper. Figuur 3.1 Bruto toegevoegde waarde (basisprijzen) in Zuidwest- en naar sector (2005) Industrie Zakelijke dienstverlening Bron: CBS Handel Gezondheidszorg Overheid Vervoer/communicatie Bouwnijverheid Onderwijs Financiele instellingen Ov. dienstverlening Landbouw Toerisme ^^ 3.2 Economische ontwikkeling Zuidwest- kent bovengemiddelde economische groei Zuidwest- Wanneer naar de economische groei van Zuidwest- wordt gekeken, blijkt dat de regio prima presteert. In 2004 en 2006 bleef Zuidwest- iets achter, in 2002, 2003 en 2005 had de regio een (duidelijke) voorsprong. De gemiddelde jaarlijkse groei in de periode lag in Zuidwest- (+1,6) net iets hoger dan gemiddeld in (+1,5). Het meest recente cijfer van de economische groei is van Toen was Zuidwest- goed voor een groei van 2,9, landelijk was dat 3,0. Zeeland en West-Brabant realiseerden toen precies dezelfde groei. Het Bruto Regionaal Product (BRP) is de som van alle toegevoegde waarde die gevormd is in de bedrijfstakken van een regio. Het verschil tussen de productiewaarde en de waarde van het intermediair verbruik vormt de bruto toegevoegde waarde tegen marktprijzen. 17

19 Figuur3.2 Economische groei in Zuidwest- en in de periode ,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 bjj Bron: CBS * 2006* Gemidd Zuidwest- D Omzetontwikkeling in Zuidwest- boven landelijk gemiddelde Volgens gegevens van de Kamer van Koophandel was het bedrijfsleven 6 in Zuidwest- in 2007 goed voor een omzet van meer dan 45 miljard euro. Ook hier geldt dat dit 6 is van het landelijk totaal. Wanneer naar de omzetontwikkeling wordt gekeken, blijkt dat Zuidwest- de afgelopen jaren bovengemiddeld heeft gepresteerd. In de periode kende Zuidwest- een gemiddelde jaariijkse groei van 2,7, op nationaal niveau was dat 2,5. Opvallend is wel dat Zuidwest- in 2007 duidelijk achter blijft. Landelijk groeide de omzetwaarde in 2007 met 5,1, in Zuidwest- 'slechts' met 3,5. Zowel in West-Brabant (+3,4) als in Zeeland (+3,9) blijft de omzetontwikkeling in 2007 achter. Over een langere periode bezien, scoort Zeeland iets beter dan West-Brabant. Zo bedraagt het jaargemiddelde van de periode voor Zeeland +3,3, voor West-Brabant +2,5. Figuur 3.3 Omzetontwikkeling (nominaal) in Zuidwest- en in de periode Bron: ERBO, Kamer van Koophandel Zuidwest- Het gaat hielleen om bedrijven die staan geregistreerd in het Handelsregister van de Kamer van Koophandel. Dit betekent dat grote delen van de landbouw, niet-commerciele diensten en de zogenaamde vrije beroepen (o.a. accountants, notarissen, belastingadviseurs, journalisten, advocaten) nietzijn meegenomen. 18 <: * *: i *: i *: s g: i t a r * r a i: a B. * K "i EL :fl D: 3 D: a I: s K m K i : a : a : a i a i: a t: a : * : 3P : * He:* * : * Winstgevendheid weer duidelijk in de lift In 2007 was 88 van de bedrijven in Zuidwest- winstgevend. Dit is een procentpunt lager dan het landelijk gemiddelde. In de periode daalde de winstgevendheid in Zuidwest- en in ondenvloed van de ongunstige conjunctuun snel tempo. Daarna is er sprake van een duidelijk opgaande lijn. Landelijk werd deze lijn pas een jaar latengezet, echter wel met een hogere groei-intensiteit. De winstgevendheid ligt in Zeeland (92) op een hoger niveau dan in West-Brabant (86). Figuur 3.4 Aandeel winstgevende bedrijven in Zuidwest- en in de periode Bron: ERBO, Kamer van Koophandel Zuidwest- Investeringsuitgaven blijven in Zuidwest- sterk achter Het investeringsniveau in Zuidwest- blijft structureel achter bij het landelijke niveau. Landelijk laat het aandeel investerende bedrijven sinds 2003 weer een stijgende trend zien, in Zuidwest- pas sinds Zowel landelijk als regionaal maakt het investeringsniveau in 2007 een pas op de plaats. Landelijk investeerde 66 van de bedrijven, in Zuidwest- 57. Het investeringsniveau ligt in West-Brabant (58) iets hoger dan in Zeeland (56). Kanttekening bij deze cijfers is dat ze niets zeggen over de ontwikkeling van het investeringsvolume. Kleinere en grotere investeringen wegen dus even zwaar. Figuur 3.5 Aandeel investerende bedrijven in Zuidwest- en in de periode , Bron: ERBO, Kamer van Koophandel "Zuidwest-

20 3.3 Werkgelegenheidsstructuur Bijna de helft van alle vestigingen in zakelijke dienstverlening, detailhandel en landbouw Zuidwest- telt in totaal ruim vestigingen, 7,4 van de totale bedrijvigheid in. Ongeveer 55 van de vestigingen heeft betrekking op West-Brabant. De zakelijke dienstverlening telt de meeste vestigingen. Deze sectos goed voor ruim vestigingen, oftewel 19,8 van het totaal. De detailhandel en landbouw volgen met respectievelijk vestigingen (15,1) en vestigingen (12,6). Deze drie sectoren zijn tezamen goed voor bijna de helft van alle vestigingen. Wanneer de structuur van West-Brabant en Zeeland met elkaar wordt vergeleken, blijkt dat West- Brabant relatief veel vestigingen telt in de bouw, groothandel en zakelijke dienstverlening, Zeeland heeft relatief veel vestigingen in de landbouw, toerisme en financiele dienstverlening. Vergeleken met het landelijke beeld, vallen vooral de oververtegenwoordiging van de landbouw (12,6 versus 8,9) en de ondervertegenwoordiging van de zakelijke diensten in Zuidwest- (19,8 versus 22,8) op. label 3.1 Aantal vestigingen in Zuidwest- naar sector (2007) Vestigingen West-Brabant Zeeland ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^EII^^^^^^H^^^^^^^H^^^^^^^HQ^^^^^^^HQ^^^I Landbouw en visserij Industrie Bouwnijverheid Groothandel Detailhandel Toerisme Vervoer/opslag/communicatie Financiele instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur en overheid Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Overige diensten Totaal Bron: RIBIZ, SES West-Brabant en LISA 12,6 5,6 9,2 7,9 15,1 5,5 4,1 2,6 19,8 0,3 2,5 5,5 9,2 10 Sterke krimp aantal landbouwbedrijven Het aantal vestigingen is tussen 2000 en 2007 met ongeveer toegenomen, een groei van 14,1. Dit is vergelijkbaar metde landelijke ontwikkeling (+14,8). De groei lag in West-Brabant (+14,7) een fractie hogerdan in Zeeland (+13,4). Sectoraal zijn ergrote verschillen in groeiintensiteit. Vooral het aantal bouwbedrijven is in de genoemde periode explosief gegroeid. Zowel in Zuidwest- als landelijk gaat het om een groei van circa 50. Het gaat hier vooral om zogenaamde zzp-ers (zelfstandigen zonder personeel). Andere snelle groeiers zijn de zakelijke dienstverlening (+38,2) en de overige diensten (+30,8). De zakelijke dienstverlening is in absolute termen koploper ( vestigingen). Een minder gunstige beeld laten de overheid (-16,6) en de landbouw (-12,0) zien. Bij de landbouw gaat het om een krimp van meer dan vestigingen. Vergeleken met de landelijke ontwikkeling valt vooral de groei van de financiele dienstverlening in Zuidwest- (+17,3) op, waar landelijk een duidelijke afname zichtbaas (-11,5). 10,8 5,9 10,2 8,5 15,3 4,1 3,6 1,5 21,4 0,3 2,6 6,0 9, ,9 5,2 8,1 7,2 14,8 7,1 4,8 3,8 17,8 0,4 2,4 4,8 8,5 10 8,9 5,7 9,9 7,7 16,1 4,7 3,6 2,0 22,8 0,4 2,8 5,9 9,4 10 r «r M r r s r s t: 3 t- a 3 i: a C: I C: i i: *: * : a ftc Be 3 label 3.2: Ontwikkeling aantal vestigingen in Zuidwest- en per sector ( ) Landbouw en visserij Industrie Bouwnijverheid Groothandel Detailhandel Toerisme Vervoer/opslag/communicatie Financiele instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur en overheid Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Overige diensten Totaal Bron: RIBIZ en SES West-Brabant Zuidwest- West-Brabant Zeeland Abs ,0 11,6 50,1 5,3 3,5 0,2 5,4 17,3 38,2-16,6 21,2 19,8 30,8 14,1 Industrie belangrijkste werkgever van Zuidwest- Zuidwest- is goed voor ongeveer werkzame personen. Dit is 6,1 van de totale werkgelegenheid in. Het regioaandeel bij het aantal vestigingen (7,4) ligt een stuk hoger. Dit betekent dat het bedrijfsleven van Zuidwest- relatief kleinschalig is. Het grote aantal landbouwbedrijven zal hier zeker een rol spelen. De belangrijkste werkgeven Zuidwest- is de industrie. Met ruim arbeidsplaatsen is deze sector goed voor 15,8 van het totaal. Op de tweede plaats staat de gezondheidszorg (14,6) en op de derde plaats volgt de detailhandel (11,9). West-Brabant telt ten opzichte van Zeeland relatief meer werkgelegenheid in de industrie, groothandel en zakelijke dienstverlening. Zeeland heeft verhoudingsgewijs meer landbouw en toerisme. Ten opzichte van het landelijke beeld vallen vooral de hoge aandelen van de industrie en landbouw op. De zakelijke dienstverlening blijft achter. label ,2 6,8 57,5 1,8 4,8-4,3 8,9-13,9 37,3-15,3 27,3 22,8 34,5 14,7-8,9 18,9 40,2 10,9 1,7 3,6 2,5 41,8 39,4-17,9 14,0 15,5 25,9 13,4-15,3 Procentuele verdeling aantal banen in Zuidwest- en per sector (2007) Landbouw en visserij Industrie Bouwnijverheid Groothandel Detailhandel Toerisme Vervoer/opslag/communicatie Financiele instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur en overheid Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Overige diensten Totaal Bron: RIBIZ, SES West-Brabant en LISA 48,3 4,6 5,6 1,3 6,1-11,5 39,5-18,9 15,6 22,9 29,2 14,8 Zuidwest- West-Brabant Zeeland Abs ,4 15,8 6,3 6,4 11,9 5,2 6,2 2,0 11,4 5,5 5,4 14,6 3,9 10 4,2 16,5 6,1 7,2 11,6 4,1 6,2 1,8 12,5 5,6 5,3 14,6 4,2 10 7,2 14,7 6,7 5,1 12,4 6,9 6,1 2,5 9,6 5,3 5,5 14,5 3,5 10 3,4 12,2 6,3 6,5 11,4 4,2 6,3 3,3 14,9 5,7 6,4 14,9 4,

21 r i Goes en Bergen op Zoom hebben omvangrijke zorgsector Op gemeenteniveau zijn er grote verschillen in de werkgelegenheidsstructuur. Gemeenten als Zundert (27,6) en Baarle-Nassau (26,5) kennen een zeer hoog werkgelegenheidsaandeel van de landbouw. Ter vergelijking, in de gemeente Vlissingen is dit nog geen 1. Bij de industrie zijn Woensdrecht (26,8), Vlissingen (26,7) en Etten-Leur (25,8) koplopers. De gemeente Veere (3,0) is het minst gelndustrialiseerd. Rucphen (16,5) en Borsele (14,4) kennen een vrij omvangrijke bouwsector, in Veere (29,3) en Noord-Beveland (24,3) ligt de nadruk op toerisme, Woensdrecht (25,1) heefteen prominente overheidssector (in verband met vliegbasis) en in Goes (23,4) en Bergen op Zoom (23,3) is de gezondheidszorg een belangrijke werkgever. Figuur 3.6 Werkgelegenheidsaandeel van de industrie per gemeente (2007) Bron: RIBIZ, SES West-Brabant In hoofdstuk 5 (arbeidsmarkt) komt de werkgelegenheidsontwikkeling aan bod. 3.4 Startende ondernemingen Werkgelegenheidsaandeel ndust rie() 25 tot tot 25 H 12 tot 18 9 tot 12 3 tot 9 Sterke groei West-Brabant, Zeeland blijft achter Sinds 2003 zit het aantal startende ondernemingen in Zuidwest- duidelijk in de lift. Deze groei werd ook in 2007 gecontinueerd. Volgens cijfers van de Kamer van Koophandel werden er vorig jaar bijna starters geregistreerd, dit is een stijging van maar liefst 11,9 (+594 starters) ten opzichte van Het groeitempo lag in 2007 ook iets hogerdan in 2006 (+11,1). Ondanks de sterke groei blijft de groei in Zuidwest- wel iets achter bij de landelijke ontwikkeling (+14,2). 22 t i i i r «t 4 f: 1 p: J t l R 1 1: J 6: 3 E: i B: 1 ft: a It J it a ft J ft J ft ft 3 ft a ft a ft n ft3 Pfta * J Binnen Zuidwest- zien we grote regionale verschillen. In West-Brabant groeide het aantal starters in 2007 explosief (+17,0), terwijl Zeeland slechts een bescheiden groei (+2,5) laatzien. Van alle starters in Zuidwest- heeft 67 betrekking op West-Brabant, 33 op Zeeland. Figuur 3.7 Ontwikkeling van het aantal starters in Zuidwest- tussen 2000 en Bron: Kamer van Koophandel Zuidwest Meeste starters in de bouw Indien de verdeling van het aantal starters over de verschillende sectoren wordt bekeken, blijkt dat de bouw koplopes met starters Dit komt overeen met 18,3 van het totaal. Het gaat hier vooral om zzp-ers. De adviesdiensten 7 (14,9) en de persoonlijke diensten 8 (13,7) completeren de top 3. Tezamen zijn deze drie sectoren goed voor47 van alle starters. Sectoren als het toerisme, de landbouw en de financiele sector tellen aanzienlijk minder starters. Figuur 3.8 Aantal starters in Zuidwest- per sector (2007) Bouw Adviesdiensten Persoonlijke diensten Detailhandel Facilitaire diensten Algemene diensten Groothandel Industrie Vervoer Toerisme Landbouw en visserij Financien Bron: Kamer van Koophandel Zuidwest Het gaat hierbij ondendere om rechtskundige en administratieve diensten, economische diensten (o.a. onderzoeksen adviesbureaus), ingenieursbureaus en reclamebureaus. Ondendere onroerend goed, cultuur/recreatie, wasserij/stomerij, kappers en schoonheidsverzorging. 23

22 r i Relatief veel starters in bouw en algemene diensten Ook wanneer het aantal starters wordt gerelateerd aan de omvang van een bepaalde sector, staat de bouw bovenaan. Per 1000 vestigingen telt de bouw 127 startende ondernemingen. De sector 'Algemene diensten' (vooral zorg en welzijn) kent met 123 starters per 1000 vestigingen ook relatief veel starters. Andere sectoren met relatief veel starters zijn de facilitaire diensten (o.a. ICT, schoonmaakbedrijven, beveiliging), persoonlijke diensten en de adviesdiensten. Het gaat bij deze sectoren over het algemeen om vrij laagdrempelige activiteiten. Sectoren als industrie, horeca, landbouw, groothandel en financiele diensten kennen verhoudingsgewijs weinig starters. Figuur3.9 Aantal starters per 1000 vestigingen in Zuidwest- in 2007 per sector Bouw Algemene diensten Facilitaire diensten Persoonlijke diensten Adviesdiensten Detailhandel Vervoer Industrie Landbouw en visserij Toerisme Groothandel Financien ^^^ Bron: Kamer van Koophandel Zuidwest- H starters per 1000 vestigingen WE: r r r I i i i i r i t: i r s r * r 3 r * r i: 3 i: I I: 3 I: J I: 1 i label 3.4 Top 10 gemeenten met meeste starters in 2007 Gemeente 1 Breda 2 Roosendaal 3 Bergen op Zoom 4 Oosterhout 5 Etten-Leur 6 Schouwen-Duiveland 7 Middelburg 8 Vlissingen 9 Moerdijk Starters Abs binnen regio 22,4 7,6 7,0 5,0 4,0 3,7 3,6 3,5 3,4 10 Goes 186 3,3 Bron: Kamer van Koophandel Zuidwest- Groei Abs ,8 36 9, ,5 16 6, , ,1 11 5, ,4 12 6,9 Bergen op Zoom kent relatief gezien de meeste starters Wanneer het aantal starters gerelateerd wordt aan het aantal bedrijven in de gemeente dan heeft Bergen op Zoom met 89,4 starters per 1000 vestigingen het grootste aandeel starters. De gemeente Vlissingen (89,3) en Breda (88,7) volgen op de voet. De laagste score wordt gehaald door de gemeenten Moerdijk (57,4) en Noord-Beveland (48,3). Voor heel Zuidwest- wordt een waarde van 76,7 berekend (West-Bra bant 77,7, Zeeland 74,1). Figuur3.10 Aantal startende ondernemingen per 1000 vestigingen per gemeente (2007) Breda kent veruit de meeste starters Binnen Zuidwest- telt de gemeente Breda veruit de meeste starters. In 2007 ging het in totaal om bijna nieuwe ondernemingen, 22,4 van de gehele regio Op de tweede plaats volgt Roosendaal (425 starters) en de derde positie wordt ingenomen door Bergen op Zoom (388 starters). De minste starters zijn geregistreerd in Kapelle (55), Alphen-Chaam (53), Baarle-Nassau (48) en Noord-Beveland (31). Vooral Breda heeft met een groei van bijna 26 in 2007 een spectaculaire groei gekend. 1: l «c t : J * J *: «c *: J J* a Bron: Kamer van Koophandel Zuidwest- Aantal starters D LI per 1000 vestigingen 87 tot tot tot tot tot *: IM 25

23 3.5 Internationale orientatie Bedrijfsleven Zuidwest- relatief sterk internationaal georienteerd Zuidwest- is relatief sterk op het buitenland georienteerd. In totaal haalde in 2007 bijna 16 van het totaal aantal bedrijven 9 een deel van zijn omzet uit het buitenland. Het gaat hierbij om ruim bedrijven. Ter vergelijking, voor heel geldt een percentage van zo'n 14. Het aandeel exporterende bedrijven ligt in West-Brabant (17) iets hoger dan in Zeeland (13). Figuur 3.11 Aandeel exporterende bedrijven in Zuidwest- en (2007) West-Brabant Zeeland Zuidwest- Bron: ERBO, Kamer van Koophandel Zuidwest- Hoe groter een bedrijf, hoe groter de kans dat deze zaken doet met het buitenland. Van het Zuidwest- se MKB (bedrijven met minder dan 50 werkzame personen) exporteert circa 15, van de grotere bedrijven is dat 46. Bijna kwart omzet afkomstig uit export Het aandeel van de bedrijven in Zuidwest- dat exporteert is niet alleen hoger, het gaat ook om relatief grotere volumes. In totaal vertegenwoordigt de export door de bedrijven in deze regio in 2007 een waarde van ongeveer 11 miljard euro. Dit betekent dat bijna een kwart van de totale omzet in Zuidwest- tot stand komt via buitenlandse afzet. In is dit nog geen 20. Vooral in Zeeland ligt het exportaandeel in de omzet met 43 erg hoog. De vestiging van enkele grote bedrijven, die vooral op de buitenlandse markt zijn gericht, speelt hier een belangrijke rol. Industrie belangrijkste exporteur Ondememers in de industrie doen veruit het meest zaken over de grens. Zij halen ongeveer 7,2 miljard euro omzet uit het buitenland. Dit is 64 van de totale export van het bedrijfsleven in Zuidwest-. Door de industriele bedrijven in Zeeland wordt gemiddeld bijna 78 van hun omzet in het buitenland afgezet, bij de industriele bedrijven in West-Brabant is dat met 39 duidelijk minder. In Zeeland zijn het vooral de chemie (94), de voedings- en genotmiddelenindustrie (69) en de papier- en grafische-industrie (53) die veel omzet halen uit de export. Van de overige bedrijfssectoren is vooral de groothandel met een exportwaarde van ongeveer 2,7 miljard euro relatief sterk internationaal georienteerd. Deze sector kent een exportaandeel binnen de totale omzet van 21. Sectoren als de dienstverlening, maar vooral de bouwen detailhandel doen nauwelijks zaken met het buitenland. Vergeleken met het landelijke beeld, exporteert in Zuidwest- vooral de industrie veel, de groothandel blijft iets achter. Het betreft hier bedrijven met 2 of meer werkzame personen 26 & 1 i «i: i i= i 1 1 i: 1 r * r * n r «K 1 E 3 C 3 i t E H I 3 * J. ft 3 K 3 It J * 3 * 3 * 3 *: 3 * a «r 3 *:u * J Figuur 3.12 Aandeel van de export in de totale omzet per secton Zuidwest- en (2007) Industrie Bouw Groothandel Detailhandel Dienstverlening Totaal bedrijfsleven Bron: ERBO, Kamer van Koophandel Zuidwest- Zuidwest- Export draait in 2007 goed maar blijft wel achter bij landelijke ontwikkeling De export en vooral de waarde daarvan in euro's wordt sterk be'i'nvloed door de internationale conjunctuur. De ontwikkeling van de export laat dan ook door de jaren heen een sterk fluctuerend karakter zien. Indien de periode wordt bekeken, blijkt dat Zuidwest- tot en met 2005 beter heeft gepresteerd dan het se gemiddelde. In 2006 maar vooral in 2007 heeft de regio een achterstand opgelopen. In 2007 groeide de exportwaarde in Zuidwest- met 3,5, landelijk met 5,2. Het verschil in groeitempo wordt vooral veroorzaakt door West-Brabant (+1,6). Zeeland (+5,1) scoort rond het landelijke gemiddelde. Figuur 3.13 Ontwikkeling van de exportwaarde in Zuidwest- en in de periode Bron: ERBO, Kamer van Koophandel Zuidwest Zuidwest- Belgie is belangrijkste exportland Van alle exporteurs doet 88 zaken met Belgie. Op de tweede plaats staat Duitsland met 53). Frankrijk (36) en het Verenigd Koninkrijk (32) volgen op enige afstand. De cijfers laten zien dat de afstand tot het exportland drempelverlagend werkt. lets meer dan 12 van de exporterende bedrijven haalt omzet uit de Verenigde Staten. Landen als China spelen op exportgebied nog maar een beperkte rol. Van alle exporteurs doet slechts 5 zaken met China. De exportrelaties van West- Brabantse en Zeeuwse bedrijven laten geen grote verschillen zien. 27

24 Tabel3.5 Top 10 exportlanden voor Zuidwest-se exporteurs Landen Belgie' Duitsland Frankrijk Verenigd Koninkrijk Spanje Italie Denemarken Luxemburg Portugal 10 Verenigde Staten van Amerika Bron: HIS, Kamervan Koophandel Zuidwest- Bedrijven met export () 87,7 53,3 35,8 32,4 19,9 15,0 14,1 12,5 1 12,2 Bijna 13 van bedrijven importeert uit China De top 4 van belangrijkste importlanden is gelijk aan die van de export. Van alle importeurs haalt 64 producten of diensten uit Belgie. Ook Duitsland scoort met 57 hoog. China staat op een 8 ste plaats met een percentage van 12,6. China is dus veel meer een importland dan een exportland. Het aantal bedrijven dat handel drijft met China, maar ook met andere opkomende economieen (bijv. India), zal de komendejaren ongetwijfeld verdertoenemen. Tabel3.6 Top 10 importlanden voor Zuidwest-se importeurs Landen Belgie Duitsland Frankrijk Verenigd Koninkrijk Italie Verenigde Staten van Amerika Spanje China Zwitserland 10 Denemarken Bron: HIS, Kamervan Koophandel Zuidwest- 3.6 Innovatie Bedrijven met import () 64,4 57,1 29,3 25,8 17,7 16,5 14,1 12,6 6,2 5,6 Innovatief vermogen Zuidwest- op landelijk niveau In 2007 gaf tweederde (66,5) van de bedrijven in Zuidwest- aan de afgelopen 3 jaar innovaties te hebben gepleegd. Het innovatieve vermogen ligt hiermee op een vergelijkbaar niveau als landelijk (66). Wei is erten opzichte van Midden-Brabant (74,6) en Oost-Brabant (74,7) een duidelijke achterstand. De innovatiegraad van West-Brabant (66,3) en Zeeland (66,9) liggen dicht bij elkaar. De bedrijfsgrootte heeft duidelijk impact op het innovatief vermogen van een bedrijf. Bedrijven met minder dan 10 werkzame personen hebben een innovatiegraad van 64, de grotere (10+) bedrijven komen uit op 78. P I P s P 1 P I P S P 1 P 1 P I P 1 P H r s ti V- a v a f: a i a I: a I a fc a s X 3 * 3 * * * * * 3 * 3 * 3 t & Figuur3.14 Aandeel () bedrijven in Zuidwest- dat de laatste 3 jaannovaties heeft gerealiseerd West-Brabant Zeeland Zuidwest- Provincie Noord-Brabant Bron: ERBO, Kamervan Koophandel Innovatief vermogen West-Brabant in de lift Ten opzichte van 2004 is het innovatief vermogen van het bedrijfsleven in West-Brabant duidelijk verbeterd. In 2004 was 56,9 van de bedrijven innovatief, in 2007 is ditopgelopen naar66,3. West- Brabant is en geslaagd om het gat met Oost-Brabant kleiner te maken. In West-Brabant steeg de innovativiteit ten opzichte van 2004 met 9,4 procentpunten, in Oost-Brabant met 3,5 punten. Voor Zeeland zijn geen referentiecijfers van 2004 beschikbaar. Industrie meest innovatieve sector, bouwnijverheid sterk in de lift De industrie in Zuidwest- is de meest innovatieve sector. Van alle industriele ondernemingen heeft 74 de laatste 3 jaannovaties gepleegd. De groothandel staat met een score van ruim 71 op de tweede plaats. Het innovatieve vermogen van de dienstensector, detailhandel en de bouwnijverheid (alle 65) blijven onder het regionale gemiddelde. Indien verderwordt ingezoomd op brancheniveau, blijktdatde elektrotechnische industrie (87) de meest innovatieve branche is. De chemie volgt met 81 en de grafische industrie (80) staat op de derde plaats met 80. Figuur3.15 Aandeel () bedrijven in Zuidwest- dat de laatste 3 jaannovaties heeft gerealiseerd per sector (2007) Industrie Bouw Groothandel Detailhandel Diensten Bron: ERBO, Kamervan Koophandel 28 * : * 29

25 1 Meeste innovaties hebben betrekking op de organisatie Innovatie wordt vaak geassocieerd met nieuwe producten en diensten. In de praktijk hebben innovaties echter vooral betrekking op veranderingen binnen de organisatie. Ruim 32 van de innovatieve ondernemers in Zuidwest- heeft op dit terrein innovaties door gevoerd. Op nummer twee staat het ontwikkelen van (nieuwe) producten en diensten (23), het verbeteren van bestaande producten/diensten (22) staat op de derde plaats. De verbetering van het productieproces (18) wordt het minst genoemd. Figuur 3.17 Aandeel bedrijven () dat belemmeringen ervaart bij innovatie naar regio (2004 en 2007) Figuur 3.16 Aandeel () innovatieve bedrijven in Zuidwest- naar type (2004 en 2007) Organisatie Ontwikkeling producten/diensten Verbetering producten/diensten Bediening nieuwe markten Samenwerkingsverbanden Verbetering productieproces 0 5 Bron: ERBO, Kamer van Koophandel Zuidwest- Zeeland West-Brabant West-Brabant innoveert het minst, maar wel het meest structureel De innovatievormen van Zeeland en West-Brabant komen grotendeels overeen. Opvallend is wel dat West-Brabant op bijna alle terreinen iets hoger scoort. Ook wanneer West-Brabant met de andere regio's in Noord-Brabant wordt vergeleken, blijkt dat West-Brabant vooral op het gebied van de ontwikkeling en verbetering van producten en diensten maar ook bij de organisatieveranderingen koplopes. West-Brabant innoveert weliswaar minder dan de andere regio's, maar de ondernemers doen dit wel het meest structureel (product in samenhang met markt en organisatorische innovatie). Meer dan driekwart van bedrijven zoekt steun bij innovatie Meer dan driekwart (78) van de bedrijven in Zuidwest- zoekt steun en kennis bij innovatie. In West-Brabant wordt minder hulp (76) van buitenaf ingeschakeld dan in Zeeland (81). Bedrijven zoeken vooral steun bij collega-ondernemers, brancheverenigingen, financiele instellingen en bij de Kamer van Koophandel. De relaties met onderwijsinstellingen zijn beperkt. Grotere ondernemingen doen daamaast ook meer een beroep op professionele adviesbureaus, universiteiten, hogescholen, Syntens en Senter/Novem. r * r -s n r * r ^ K 3 * H West-Brabant Bron: ERBO, Kamer van Koophandel Zeeland Zuidwest- Provincie Noord- Brabant Gebrek aan tijd belangrijkste belemmerende factor bij innovatie Bedrijven ervaren een gebrek aan tijd (of drukte) als belangrijkste belemmerende factor bij innovatie. Bijna 47 van de ondernemers in Zuidwest- heeft dit als oorzaak opgegeven. Op de tweede plaats staat de regelgeving van de overheid (30), de derde plaats betreft een gebrek aan financien (29). Andere factoren die relatief veel worden genoemd zijn het gebrek aan gekwalificeerd personeel (26) en de risico's op de markt (21). Ten opzichte van 2004 is sprake van een verschuiving. Bedrijven hebben door de hoogconjunctuur nu meer vlees op de botten, maar komen tijd tekort om goed afgewogen strategische beslissingen over innovatie te nemen. De beschikbaarheid van gekwalificeerd personeel wordt in 2007 aanzienlijk meer genoemd dan in Bedrijven hebben als gevolg van de krappe arbeidsmarkt steeds meer mceite om aan geschikt personeel te komen. Figuur 3.18 Aandeel bedrijven in Zuidwest- dat belemmeringen ervaart bij innovatie per factor (2007) gebrek aan tijd of te druk regelgeving overheid gebrek aan financien gebrek aan hekwalificeerd personeel risico's op de markt voldoende omzet/noodzaak ontbreekt hebben technologie of kennis niet noodzaak bescherming eigen kennis Aandeel bedrijven dat belemmeringen ervaart bij innovatie spectaculair toegenomen Meer dan driekwart (77,2) van de bedrijven in Zuidwest- ervaart problemen bij innovatie. In Zeeland (79,7) ligt dit percentage hoger dan in West-Brabant (75,6). Het gemiddelde van Noord-Brabant bedraagt zelfs 81. Het aandeel bedrijven dat belemmeringen ervaart is ten opzichte van 2004 fors gestegen. In West-Brabant gaat het om een stijging van 37 naar 76. Uit de analyse van belemmerende factoren blijkt dat deze sterke toename voor een deel te maken heeft met de economische cyclus. * 3 It 3 Bron: ERBO, Kamer van Koophandel anders 30 31

26 i ic i i f i F 1 H 1 P I T * t 4 ri i * 1 4. Sectoren nader onder de loep In dit hoofdstuk worden vier sectoren c.q. branches naden beeld gebracht. Het gaat hier om de procesindustrie, logistiek, recreatie en toerisme en winkelbranche. De eerste 3 sectoren vormen voor Zuidwest- de 'Pieken in de Delta', de winkelbranche is vanwege het economisch belang geselecteerd. 4.1 Procesindustrie Procesindustrie: een 'piek' in de Delta De procesindustrie zorgt voor de basis van vrijwel alle materiele zaken in de maatschappij, uitgaande van ruwe grondstof tot de aflevering van tussenproducten. In incidentele situaties levert de procesindustrie direct producten aan de eindconsument. De procesindustrie is binnen Zuidwest- een van de 'Pieken in de Delta'. De belangrijkste branches binnen de procesindustrie zijn de voedings- en genotmiddelenindustrie, de chemie, bouwproducten en de basismetaal. De afbakening die in deze paragraaf wordt gebruikt is afkomstig uit 'Processlt: Brabantse procesindustrie in beeld' van ETIN Adviseurs. De kunststof- en rubberindustrie is niet meegenomen, aangezien in Zuidwest- de nadruk vooral op het 'maken' ligt. De afbakening is voor discussie vatbaar. Procesindustrie is zeer grootschalig De procesindustrie kent relatief weinig vestigingen. In heel Zuidwest- gaat het om 864 vestigingen. Met bedrijven als Dow Benelux (Terneuzen), Philip Morris Holland (Bergen op Zoom), Sabic Innovative Plastics (Bergen op Zoom) en Shell (Moerdijk) is de procesindustrie zeer grootschalig. Alleen de 10 grootste bedrijven zijn al goed voor meer dan eenderde van de totale werkgelegenheid in de procesindustrie en zij behoren tot de grootste werkgevers van Zuidwest-. In totaal is de procesindustrie goed voor meer dan arbeidsplaatsen, een gemiddelde van 36 arbeidsplaatsen per vestiging. De procesindustrie is hiermee goed voor 6,6 van de totale werkgelegenheid in Zuidwest- (7,2 in Zeeland en 6,2 in West-Brabant). Binnen de procesindustrie is de voedingsmiddelenindustrie met 419 vestigingen en bijna banen het grootste segment. Het gaat om bijna de helft van alle vestigingen en 32 van de werkgelegenheid. Andere grote werkgevers zijn de chemie (29,7) en in mindere mate de bouwmaterialenindustrie (10,4). Deze laatste telt wel relatief veel vestigingen (23 van totaal). < 3 * 3 Tabel 4.1 Aantal vestigingen en banen in de procesindustrie in Zuidwest- per branche (2007) Branche Vestigingen Aandeel regio s () * 1 f 3 Vervaardiging van voedingsmiddelen Verwerking van tabak Verv. papier, karton en papier- en kartonwaren Abs ,5 0,2 3,9 Abs ,8 6,3 6,4 West-Brabant 66, ,4 Zeeland 33,9 18,6 Aardolie- en steenkoolverwerkende industrie 5 0, ,6 11,5 88,5 * 3 Vervaardiging van chemische producten Vervaardiging van glas, aardewerk, cement- e.d ,2 23, ,7 10,4 54,5 74,6 45,5 25,4 Vervaardiging van metalen in primaire vorm 37 4, ,3 40,8 59,2 Productie en distributie van elektriciteit, gas 61 7, ,6 44,2 55,8 Winning en distributie van water 2 0, ,8 93,7 6,3 Totaal Bron: RIBIZ, SES West-Brabant ,8 37,

27 Ten opzichte van 2000 is het aantal vestigingen in de procesindustrie met 41 toegenomen, een groei van 5,0. De werkgelegenheid laat een geheel andere ontwikkeling zien. In totaal is de werkgelegenheid in de procesindustrie sinds 2000 met bijna arbeidsplaatsen afgenomen, een krimp van 11,4. Vooral in de voedingsmiddelen en chemie zijn veel banen verloren gegaan. De daling van de werkgelegenheid is vooral het gevolg van automatisering en uitbesteding. De procesindustrie is en geslaagd om met steeds minder mensen meer te produceren. Dit duidt op een groot innovatief vermogen. Tabel4.2 Ontwikkeling van het aantal vestigingen en banen in de procesindustrie in Zuidwest- per tranche ( ) Branche Vervaardiging van voedingsmiddelen Verwerking van tabak Verv. papier, karton en papier- en kartonwaren Aardoiie- en steenkoolverwerkende industrie Vervaardiging van chemische producten Vervaardiging van glas, aardewerk, cement- e.d. Vervaardiging van metalen in primaire vorm Productie en distributie van elektriciteit, gas Winning en distributie van water Totaal Bron: RIBIZ, SES West-Brabant Abs. Vestigingen Terneuzen grootste werkgever procesindustrie Binnen Zuidwest- kent de procesindustrie een aantal duidelijke concentratiegebieden. De gemeente Terneuzen is met bijna arbeidsplaatsen de grootste werkgever binnen de procesindustrie. De aanwezigheid van Dow Benelux speelt hier een belangrijke rol. Andere gemeenten met veel banen binnen de procesindustrie zijn Bergen op Zoom (4.800 banen), Breda (2.800 banen), Oosterhout (2.500 banen) en Moerdijk (2.300 banen). Deze vijf gemeenten zijn goed voor 56 van de totale werkgelegenheid. Voor Terneuzen geldt dat bijna 18 van de totale werkgelegenheid in deze gemeente betrekking heeft op de procesindustrie. Voor Bergen op Zoom is dat 15,2, Borsele komt uit op 12,5. Binnen deze 3 gemeenten is de procesindustrie dus het sterkst vertegenwoordigd. 2,9 21,4-15,3 8,7 177,3-86,7 5,0 Abs ,4 2,2-5,6 16,6-14,2-0,4-17,4 7,8-9,5-11,4 S 1 P s a I V 1 p i r 1 a x u X M t u ri t s t 3 P: a C H l: a Figuur 4.1 Werkgelegenheidsaandeel van de procesindustrie per gemeente in 2007 () Bron: RIBIZ, SES West-Brabant Antwerpen Werkgelegenheidsaandeel procesindustrie () 13 tot 18 9 tot 13 6 tot 9 H 3tot6 H 1 tot 3 Prima bedrijfsresultaten Zuidwest-se procesindustrie De Zuidwest-se procesindustrie draait prima. In 2007 realiseerden de bedrijven een nominale omzetgroei van 4,1o. Dit is hoger dan het gemiddelde van het totale bedrijfsleven (+3,5), maar wel iets lager dan de gemiddelde groei in (+4,9). In de periode was de groei in Zuidwest- nog bovengemiddeld. Figuur 4.2 Ontwikkeling van de nominale omzet in Zuidwest- en ( ) Jc Jfc JB JB Zuidwest- * * fc-n llll I i ^-^ ^^T *L K * ft Bron: ERBO, KvK * : * * ii 35

28 Van alle bedrijven in de procesindustrie was 92 in 2007 winstgevend (totaal bedrijfsleven: 88), 72 was tevreden over het behaalde rendement (totaal bedrijfsleven: 70) en 69 van de bedrijven heeft investeringen gepleegd (totaal bedrijfsleven: 57). De bedrijfsresultaten van de procesindustrie zijn over de voile breedte prima te noemen. 4.2 Logistiek Logistiek: een speerpunt voor verdere ontwikkeling in Zuidwest- De logistieke bedrijven in Zuidwest- vormen een belangrijke secton de regio. In het regionale actieprogramma "Pieken in de Delta" van het Ministerie van Economische Zaken wordt de sectols een van de drie 'pieken' voor Zuidwest- aangeduid. De sterke positie van logistiek in Zuidwest- is in belangrijke mate te danken aan de gunstige ligging in het Rijn Schelde Delta gebied, met goede infrastructurele verbindingen richting de grote bevolkingsconcentraties in West-Europa. Een goede ontsluiting van een gebied wordt niet alleen bepaald door een fijnmazig autosnelwegennet met goede verbindingen met bestemmingen in binnen- en buitenland. Voor de goederenlogistiek gaat hetom hetgehele aanbod aan multimodale voorzieningen: autosnelwegen, binnenvaart, railaansluitingen, pijpleidingen, (container-)terminals/lijndiensten en de beschikbaarheid van zeehavens. Daarnaast is de aanwezigheid van logistieke dienstverleners in een regio onmisbaar. Deze complete 'logistieke infrastructuur' vormt een belangrijke vestigingsplaatsfactor voor (inter-) nationaal opererende bedrijven in productie, handel, en dienstverlening. Zuidwest- heeft een goede logistieke infrastructuur en heeft hierdoor de afgelopen decennia haar positie op het gebied van logistiek verder kunnen versterken. Zeehavens zijn vooral importhavens Zuidwest- heeft drie zeehavengebieden In het beheersgebied van Zeeland Seaports liggen de zeehavens van Terneuzen (Kanaalzonegebied) en van Vlissingen-Oost (Sloegebied). De enige Brabantse zeehaven ligt in Moerdijk. In deze havengebieden zijn belangrijke industriele en op- en overslagbedrijven gevestigd met tal van logistieke activiteiten. De afgelopen jaren zijn clustervorming (m.n. industriecomplexen rond Shell-Moerdijk, Dow-Terneuzen, BioPark Terneuzen) en containerlogistiek (grootschalige containerplannen in Sloegebied, kleinschaliger ontwikkelingen in Moerdijk en Kanaalzone) actuele thema's in de zeehavengebieden. In de Zeeuwse zeehavens werd in miljoen ton goederen aangevoerd over zee, ruim 8 miljoen ton goederen werden via zee afgevoerd. Voor Moerdijk bedroegen deze cijfers 4 miljoen ton aanvoer en 1,3 miljoen ton afvoer. Per saldo zijn de zeehavens in Zuidwest- vooral importhavens. Dit hangt samen met het feit dat in de zeehavengebieden veel ondernemingen in de procesindustrie (chemie, voeding, metaal) zijn gevestigd. De overgeslagen goederen bestaan voornamelijk uit (droge en natte) grondstoffen voor deze ondernemingen, zoals aardolie, brandstoffen, mineralen, ertsen en chemische en landbouwproducten. Het containervervoer speelt zowel in Moerdijk als in de Zeeuwse havens nog een vrij bescheiden rol. In de havengebied van Vlissingen-Oost zijn er momenteel diverse initiatieven voor grootschalige containerop- en overslagfaciliteiten. P 18 P S P S P s P a P S P a P D P ii v a P 3 r n t a ri t a t a t a c a t a f: a s a t a it a * a Figuur 4.3 Goederenoverslag in de zeehavens in Zuidwest- in 2007 Zeevaart inkomend Bron: Nationale Havenraad Zeevaart uitgaand Binnenvaart totaal Moerdijk Terneuzen Vlissingen Doorvoer van goederen vooral via de binnenvaart De kwaliteit van de verbindingen naar het achterland is cruciaal voor de zeehavens, vooral de binnenvaart leent zich uitermate om betaalbaar en milieuvriendelijk grote ladingstromen naar het binnenland te vervoeren. De zeehavens in Zuidwest- zijn prima geschikt om goederen door te voeren via de binnenvaart. De binnenvaart naar en van Zeeland is met in totaal 30 miljoen ton bijna even groot als de overslag per zeeschip. Het merendeel van de goederen wordt afgevoerd naar het binnenland (21 miljoen ton, tegen 9 miljoen ton aanvoer). In Moerdijk is de rol van binnenvaart naar verhouding nog wat sterker. Ruim 8 miljoen ton wordt jaarlijks af- en aangevoerd per binnenvaart tegenover ruim 5 miljoen ton per zeevaart. Logistieke sector heeft in de regio een groteandeel dan landelijk De logistieke bedrijven in Zuidwest- zijn goed voor zo'n vestigingen waar ruim personen werkzaam zijn (goederen- en personenvervoer), dit is 5,3 van het totaal aantal banen op de regionale arbeidsmarkt. Hiervan hebben zo'n banen (4,6 van het totaal) betrekking op 'goederenlogistiek', gedefinieerd als vervoer en op- en overslag van goederen inclusief bijbehorende diensten. Landelijk bedraagt het werkgelegenheidsaandeel van bedrijven met goederenlogistiek als hoofdactiviteit 3,8 van het totaal aantal banen. Het werkgelegenheidsaandeel van de logistiek is met 4,6 in Zeeland en West-Brabant nagenoeg gelijk, wel is er een belangrijk verschil in aard van logistieke activiteiten. In West-Brabant (bijna logistieke banen) is het goederenvervoer over de weg dominant (bijna banen ofwel 64) op afstand gevolgd door expediteurs/cargadoors/op- en overslag (4.000 banen). In Zeeland, met bijna logistieke banen, is eveneens het wegvervoer het grootst, maar veel minder dominant (3.200 banen ofwel 41). Sterke posities in Zeeland zijn er voor expediteurs/cargadoors/op- en overslag (bijna banen), overige diensten (1.000 banen) en de binnenvaart (ruim 800 banen). Zeevaartbedrijven (rederijen, sleepbedrijven) zijn beperkt in Zuidwest- gevestigd (met name in Zeeland). Logistieke activiteiten bij bedrijven in bijvoorbeeld industrie, handel en dienstverlening zijn hier niet in begrepen. Veel van deze bedrijven voeren transport, distributie, op- en overslag in eigen beheels nevenactiviteit uit. 36 A:* \3 37

29 Tabel4.3 Werkgelegenheid in de 'goederenlogistiek' naar segment in Zuidwest- (2007) Segment West-Brabant Zeefand Zuidwest- Wegvervoer Binnenvaart Zeevaart Op- en overslag Overige diensten Totaal logistiek abs ,3 3,7 1,2 29,0 1, wegvervoes incl. koeriers- en lokale postdiensten 2 op- en overslag is incl, cargadoorsactiviteiten, spoor- en luchtvervoer Bron: RIBIZ, SES West-Brabant 41,2 11,7 4,4 29,2 13, Bovengemiddelde groei logistieke werkgelegenheid De werkgelegenheid bij logistieke bedrijven in Zuidwest- is tussen 2000 en 2007 met zo'n 10 toegenomen. De totale regionale werkgelegenheid laat over deze periode een groei van 2,5 zien. In absolute cijfers uitgedruktzijn de bedrijven metals hoofdactiviteit logistiek in Zuidwest- goed voor een groei van bijna banen, ofwel voor 17 van de totale regionale werkgelegenheidsgroei. Dit is relatief veel voor een branche die 4,6 van de totale werkgelegenheid in de regio vertegenwoordigt. Figuur 4.4 Werkgelegenheidsgroei () in de goederenlogistiek in Zuidwest- naar segment ( ) Op- en overslag Zeevaart 55,7 6,1 2,2 3 6,0 10 V 8 X- s F u F s F s i s F a F a F a V a V 3 v m t 4i ti n it a Logistieke 'hotspots' in Zuidwest- Aan de hand van een specialisatie-index 10 kan het relatieve aandeel van logistieke werkgelegenheid per gemeente worden uitgedrukt ten opzichte van het aandeel van de gemeente in de totale regionale werkgelegenheid. Sterke logistieke concentraties zijn vooral te vinden in de vierzeehavengemeenten Borsele, Vlissingen, Moerdijk en Terneuzen. Moerdijk heeft van alle gemeenten het grootste aandeel logistieke werkgelegenheid. Voor deze gemeente bedraagt de index 2,6. Overigens is en de West-Brabantse steden Breda (3.400 banen) en Roosendaal (3.100 banen) absoluut gezien meer logistieke werkgelegenheid gevestigd dan in Moerdijk (2.700 banen). Andere belangrijke logistieke concentraties zijn de zeehavengemeenten in Vlissingen-Borsele (samen banen) en Terneuzen (2.000 banen). Daamaast heeft Hulst (1.100 banen) van oudsher een relatief sterke logistieke positie met enkele grote (postorder-)bedrijven. Sterke groei logistieke werkgelegenheid in Moerdijk Moerdijk is sinds 2000 de sterkst groeiende logistieke gemeente in Zuidwest- (+900 banen), en heeft daarmee een belangrijk aandeel binnen de totale groei van Zuidwest- ( banen). Ten opzichte van Moerdijk is de groei van logistieke werkgelegenheid in de Zeeuwse havens sinds 2000 maar matig (samen +150 banen). Vanaf 2000 is ook in de gemeenten Oosterhout (+250 banen) en Etten-Leur (+280 banen) het aantal logistieke arbeidsplaatsen relatief stevig gegroeid. In Zeeland zien we op een meer bescheiden schaal een relatief sterke groei in Reimerswaal (+200) en Kapelle (+110) en op Schouwen-Duiveland (+110). Figuur 4.5 Specialisatie-index van de logistieke sector per gemeente in " Wegvervoer Binnenvaart : a r m ftafcterberg* Drimme-i t I Oottcrhout / Ov. diensten Uttf V " \./A Totaal logistiek Bron: RIBIZ, SES West-Brabant Per groep van logistieke activiteiten zijn sterk verschillende ontwikkelingen te zien. De grootste groei binnen de logistieke activiteiten in Zuidwest- is te zien bij de op- en overslagbedrijven (incl. cargadoorsactiviteiten). In totaal groeide de werkgelegenheid hier sinds 2000 met 52, oftewel met banen. Zowel in Zeeland als in West-Brabant is in de op- en overslag sprake van een forse toename van de werkgelegenheid. Deze bedrijven zijn in Zeeland voornamelijk in het havengebied te vinden, in West-Brabant betreffen het enerzijds bedrijven in de (zee-)haven Moerdijk, anderzijds gaat het vooral om op wegvervoer gerichte distributiebedrijven. Het wegvervoes in de betreffende periode maar beperkt gegroeid (+3). Een minder rooskleurig beeld is te zien in de binnenvaart (-18) en bij de 'Overige diensten' (-25). Beide segmenten zijn goed voor een verlies van zo'n 700 arbeidsplaatsen. 38 ft A t -a ft -M ft -9 * :» * -» * j* ft:* * ; * Bron: RIBIZ, SES West-Brabant; bewerking Kamervan Koophandel 10 Specia isatie-index logistieke sector 1.5 tot 2,6 1.1 tot 1, tot 1,1 0,5 tot 0,7 QJ 0,1 tot 0,5 De specialisatie-index geeft de verhouding weer tussen het aandeel van een gemeente in de Zeeuwse / West-Brabantse logistieke werkgelegenheid en het aandeel van de betreffende gemeente in de totale werkgelegenheid in Zeeland / West- Brabant. 39

30 4.3 Detailhandel Detailhandel belangrijke pijler van de economie De detailhandel in Zuidwest- is goed voor bijna vestigingen en banen. De sectos daarmee goed voor 15,1 van het totaal aantal vestigingen en 11,9 van de totale werkgelegenheid in de regio. Het economisch belang van de detailhandel is derhalve groot. In deze paragraaf wordt het winkelbestand binnen de detailhandel naderonderde loep genomen. Driekwart detailhandel heeft betrekking op winkels In totaal telt Zuidwest- zo'n winkels. Hiervan is 54 te vinden in West-Brabant, 46 in Zeeland. Winkels zijn goed voor ongeveer driekwart van het totaal aantal vestigingen binnen de detailhandel. De 'niet-winkel' vestigingen hebben bijvoorbeeld betrekking op markt- en straathandel, postorderbedrijven (o.a. webwinkels), handel en reparatie van auto's en benzinestations. De winkels bieden werk aan zo'n personen. Binnen de totale economie hebben de winkels een aandeel van 10,6 in het aantal vestigingen en 9,2 in de totale werkgelegenheid. Landelijk gaat het om respectievelijk 11,0 en 8,9. Aantal winkels en gerelateerde werkgelegenheid afgenomen Sinds 2000 is het aantal winkels in Zuidwest- met 411 afgenomen, oftewel een afname met 5,1. Deze daling doet zich zowel in West-Brabant (-5,7) als in Zeeland (-4,4) voor. Ook landelijk daalt het aantal winkels (-2,2). De aan winkels gerelateerde werkgelegenheid is eveneens gekrompen. Voor heel Zuidwest- gaat het om een daling van meer dan arbeidsplaatsen (-4,4). Deze daling wordt volledig veroorzaakt door Zeeland. Hier daalde de werkgelegenheid relatief fors met banen (-12,6), terwijl in West-Brabant een voorzichtige groei zichtbaas (+420 banen of +1,6). Figuur 4.6 Ontwikkeling van het aantal winkels en de gerelateerde werkgelegenheid tussen 2000 en o ? I I I West-Brabant Bron: RIBIZ, SES West-Brabant Zee and Zuidwest- aantal winkels Dbanen Speciaalzaken voedings- en genotmiddelen onder druk Het winkelbestand kent een grote diversiteit aan soorten en maten. Bijna tweederde van de winkels valt in de categorie 'winkels gespecialiseerd in overige goederen'. Het gaat hier ondendere om kleding, schoenen, meubels, elektronica, doe-het-zelf, boeken, speelgoed, sport, tuincentra, etc. Supermarkten zijn goed voor ongeveer 6 van het totaal aantal winkels, gespecialiseerde winkels in voedings- en genotmiddelen (groente, vlees, vis, brood, tabak, drank, e.d.) voor bijna 13. Wanneer naar het werkgelegenheidsbelang wordt gekeken, stijgt het aandeel van de supermarkten naar ruim eenderde. Vooral speciaalzaken op het gebied van voedings- en genotmiddelen hebben het moeilijk. Hun aantal daalde sinds 2000 met bijna 28, de werkgelegenheid zelfs met p si p s P s P s P s P 1! P It P a p a T a V a t: a t 3 r n i: a e a l: 1 J * J * 3 c J * I * 2 ft J ft J * 2 * 2 * 3 ft 3 *: J * J label 4.4 Aantal winkels en gerelateerde werkgelegenheid naar soort winkel Soort winkel Supermarkten en warenhuizen Winkels in voedings- en genotmiddelen Drogisterijen, apotheken en parfumeries Winkels gespecialiseerd in overige goederen Winkels in tweedehands goederen en antiek Reparatie van consumentenartikelen Totaal Bron: RIBIZ, SES West-Brabant Abs winkels /o 6,2 12,9 5,1 66,2 4,8 4,8 10 Abs ,7 8,7 6,5 48,0 1,4 1,7 10 Groei Winkels -winkels -9,2-27,7 2,1-0,6 5,5 6,0-5,1 Banei -banen Omzetresultaat detailhandel in de lift De ontwikkeling van de omzetwaarde in de detailhandel zit sinds 2005 ween de lift. De periode hieraan voorafgaand toont een dalende lijn. In 2007 groeide de omzet van de detailhandel in Zuidwest- met. Daarmee ligt de groei iets onder het cijfer van 2006 (+2,6), maar ook ten opzichte van de landelijke ontwikkeling (+3,3) is er een achterstand. Van alle bedrijven in de detailhandel was in 2007 zo'n 88 winstgevend. Ongeveer 64 gaf aan tevreden te zijn over het behaalde rendement. Figuur 4.7 Omzetontwikkeling van de detailhandel in Zuidwest- ( ) Bron: ERBO, KvK Detailhandel Totaal bedrijfsleven Breda telt veruit de meeste winkels Breda heeft binnen Zuidwest- een belangrijke winkelfunctie. Met winkels is deze gemeente goed voor 30 van het winkelaanbod in West-Brabant en 16 van heel Zuidwest-. Na Breda volgen op grote afstand Roosendaal (550 winkels), Bergen op Zoom (500 winkels) en Middelburg (500 winkels). Ook qua werkgelegenheid heeft Breda een prominente positie. In deze gemeente zijn de winkels goed voor bijna banen, 20 van heel Zuidwest-. Middelburg heeft relatief gezien de meeste winkels Wanneer het aantal winkels wordt gerelateerd aan het totaal aantal vestigingen binnen een gemeente verandert het beeld. Dan staat Middelburg met 14,6 op de eerste plaats. Ook Bergen op Zoom (13,6) en Sluis (13,3) kennen relatief gezien veel winkels. Ter vergelijking, Breda kent een percentage van 11, ,6-34,2 18,4-1,3-8,6-10,2-4,4

31 Bij het werkgelegenheidsbelang staat Baarle-Nassau op de eerste plaats. In deze gemeente zijn de winkelsgoed voor 16,0 van de totale werkgelegenheid. Ook in Hulst (15,8) en Sluis (14,0) hebben de winkels een belangrijke werkgelegenheidsfunctie. Bijna 2 miljoen vierkante meter winkelvloeroppervlak Het winkelbestand in Zuidwest- is goed voor bijna winkelvloeroppervlakte (wvo), 6,6 van het landelijk totaal. Zo'n 59 heeft betrekking op West-Brabant, 41 op Zeeland. Het leeuwendeel (81,2) van het totale oppervlak wvo betreft niet-dagelijkse goederen. In Zeeland (19,7) ligt het aandeel van de dagelijkse boodschappen iets hoger dan in West-Brabant (18,2). Wanneer het aantal wvo wordt gerelateerd aan het aantal inwoners, blijkt dat Zuidwest- hoger scoort dan gemiddeld in. Per 1000 inwoners telt Zuidwest m 2, het landelijk gemiddelde bedraagt m 2. Zowel voor de niet dagelijkse als de dagelijkse goederen beschikt Zeeland over relatief meer vierkante meters wvo dan West-Brabant. Tabel4.5 Omvang winkelvloeroppervlak (ml) in Zuidwest- (2008) Gebied West-Brabant Zeeland Zuidwest- Bron: Locatus, CBS Aantal wvo (m ) Niet dagelijks Dagelijks Totaal dagelijks 18,2 19,7 18,8 WVO (m ) per 1000 inwoners Niet dagelijks Dagelijks Totaal Baarle-Nassau heeft relatief gezien meeste winkelvloeroppervlak De gemeente Breda heeft met bijna m 2 wvo meer dan 2 keer zoveel vierkante meters wvo dan de nummer twee Roosendaal ( m 2 ). De gemeente Breda is goed voor 18,7 van het totale oppervlak van Zuidwest- en is de zevende winkelstad van. De Zuidwest- se top 5 wordt gecompleteerd door Bergen op Zoom ( m 2 ), Goes ( m 2 ) en Terneuzen ( m 2 ). Wanneer het winkelvloeroppervlak wordt gerelateerd aan het aantal inwoners verandert de top 5 radicaal. Baarle-Nassau staat dan op nummer een met m 2 per 1000 inwoners. Op relatief grote afstand volgen Sluis (3.100 m 2 ), Goes (2.910 m 2 ), Hulst (2.534 m 2 ) en Schouwen-Duiveland (2.220 m 2 ), Sluis is koploper wanneelleen naar het winkelvloeroppervlak wordt gekeken met betrekking tot dagelijks goederen. 42 ^m P a P a p a P a P a P a p a p a pa p a pa ti ti PI r 4 r ^ r f t1 i ti it i * 3 r H * J t * a * n * a 3 * 3 *a * l Figuur 4.8 Omvang winkelvloeroppervlak per 1000 inwoners (2008) Bron: Locatus; bewerking Kamervan Koophandel Zuidwest- Wvo(m2 D per 1000 inwoners tot tot tot tct tct Winkelvloeroppervlak fors toegenomen Sinds 2000 is het winkelvloeroppervlak in Zuidwest- met bijna m 2 toegenomen. Dit is een groei van 27,1. De groei komt bijna geheel voor rekening van de niet-dagelijkse winkels. Deze groeiden met 34,5 ( m 2 ), de dagelijks winkels blijven steken op 2,8 ( m 2 ). De groei van het aantal wvo's lag in West-Brabant (+29,0) in de betreffende periode hoger dan in Zeeland (+24,5). De groei van het winkelvloeroppervlak vormt een schril contrast met de ontwikkeling van het aantal winkels (-5,1) en de gerelateerde werkgelegenheid (-4,4). Es een duidelijke tendens tot schaalvergroting zichtbaar. De komende jaren zal het winkelvloeroppervlak in Zuidwest- verder toenemen. Diverse grootschalige projecten zitten in de pijplijn (o.a. in Breda, Etten-Leur, Terneuzen en Hulst). Sterke procentuele toename winkelvloeroppervlak in Hulst, Etten-Leur en Tholen In een aantal gemeenten is het winkelvloeroppervlak sinds 2000 explosief gestegen. Absoluut gezien was de toename het grootst in Breda ( m 2 ), Bergen op Zoom ( m 2 ), Roosendaal ( m 2 ) en Etten-Leur ( m 2 ). Wanneer de procentuele groei wordt berekend ziet het beeld enders uit. Dan staan Etten-Leur (+90), Tholen (+82) en Hulst (+72) duidelijk bovenaan. In deze gemeenten is het winkelvloeroppervlak bijna verdubbeld. Zunderten Geertruidenberg zijn de enige gemeenten die sinds 2000 een daling van het winkelvloeroppervlak laten zien. 43

32 4.4 Toerisme en recreatie Toerisme en recreatie: een derde piek in de Delta Zuidwest- trekt honderdduizenden toeristen aan door de combinatie van de Zeeuwse kust en de Deltawateren, ruimte en natuur met de aanwezigheid van historische steden als Breda, Bergen op Zoom, Middelburg, Veere en Zierikzee. Ook de diversiteit in het verblijfsrecreatieve aanbod en de uitgebreide mogelijkheden van waterrecreatie hebben een grote aantrekkingskracht op vakantiegangers. De sector toerisme en recreatie is belangrijk voor de economie van Zuidwest-. Met name in Zeeland zorgt de toerist voor veel werkgelegenheid en voor extra omzet. Niet alleen op de campings, in de hotels, in de horeca en in de watersportbedrijven, maar bijna in alle sectoren van het midden- en kleinbedrijf, zoals bijvoorbeeld de detailhandel, de bouw en de dienstverlening. Daarnaast levert de toeristisch-recreatieve sector een belangrijke bijdrage aan het op peil houden van het voorzieningenniveau en de leefbaarheid voorde lokale bevolking. Dankzij het toerisme beschikken nog veel kernen in met name Zeeland over een uitgebreid winkelbestand. Regionale verdeling toeristische branches In directe zin zorgt het toerisme voor zo'n banen in Zuidwest-. Daarnaast zijn nog vele duizenden mensen werkzaam in sectoren die in indirecte zin profijt trekken van het toerisme. De sector toerisme is onderte verdelen in verschillende branches: hotels & pensions, kampeerterreinen, bungalowparken, overige verblijfsaccommodaties, restaurants, cafes, overige eet- en drinkgelegenheden en watersport. Zeeland biedt de meeste toeristische banen in met name de branches 'hotels & pensions', 'kampeerterreinen', 'bungalowparken' en de 'watersport'. Dit is te verklaren doordat Zeeland een lange toeristische traditie heeft en door de aanwezigheid van zee, strand en duinen de vakantieganger veel te bieden heeft. Figuur 4.9 Verdeling banen in de regio Zeeland en West-Brabant per toerisme branche in 2007 () Totaal Toerisme Watersport Overige eet- en drinkgelhdn Cafe's Restaurants Overige verblijsacc. Bungalowparken Kampeerterreinen Hotels en pensions Bron: RIBIZ, SES West-Brabant Zeeland DWest-Brabant a f: s p a i= a f- B r 3 t a l: 3 K 3 t 3 KM K 3 i a r 3 r 3»: 3 I: 3 *: 3 * 3 * 3 * 3 * Jl «c * Toeristische bedrijvigheid verschilt sterk per gemeente Binnen Zuidwest- is er een aantal concentratiegebieden te onderscheiden. Zo is in de gemeente Veere het toerisme met zo'n banen de grootste werkgever. Ook Schouwen- Duiveland (1.950), Sluis (1.550), Noord-Beveland (750), Drimmelen (450), Geertruidenberg (275), Alphen-Chaam (240) en Baarle-Nassau (290) zijn gemeenten met veel banen in het toerisme. Voor Veere geldt dat 30 van de totale werkgelegenheid betrekking heeft op het toerisme. Voor Noord- Beveland is dat 27, voor Sluis 15 en voor Schouwen-Duiveland komt dit uit op 13. Het toerisme is vool deze gemeenten dan ook een belangrijke economische pijler. Niet toevallig liggen deze vier gemeenten ook alle aan de Noordzeekust. Figuur 4.10 Het directe werkgelegenheidsaandeel van recreatie en toerisme per gemeente in 2007 Bron: RIBIZ, SES West-Brabant; bewerking Kamervan Koophandel Zuidwest- Relatief meeste bedden in Veere, meeste cafes in Zundert en meeste restaurants in Sluis Ook wanneer gekeken wordt naar de relatieve vertegenwoordiging van het aantal bedrijven dat zich richt op de toeristische en recreatieve markt zien we grote verschillen tussen de gemeenten. De gemeenten met de hoogste concentraties toeristische bedrijven zijn vooral te vinden in Zeeland. Wanneer de top 5 per categorie wordt bekeken, zijn alleen bij het aantal cafes twee West-Brabantse gemeenten terug te vinden. Vooral de hoogte van het aantal bedden per inwoners onderstreept het toeristisch karakter van veel Zeeuwse gemeenten. Opvallend is dat steden als Breda en Bergen op Zoom achter blijven bij de Zeeuwse kustgemeenten. Wanneer gekeken wordt naar het aantal restaurants en cafes is te zien dat niet enkel het toeristisch aspect van invloed is, maar dat ook culturele aspecten en volksaard mede de omvang hiervan lijken te bepalen. Vooral gemeenten langs de landsgrens scoren hoog. * * 44 45

33 Tabel4.6 Verdeling van bedden, cafes en restaurants naaromvang van de bevolking pergemeente in de regio Zeeland en West-Brabant in 2007 Gemeenten Rucphen Bergen Op Zoom Etten-Leur Steenbergen Halderberge Oosterhout Geertruidenberg Roosendaal Moerdijk Zundert Drimmelen Breda Alphen-Chaam Woensdrecht Baarle-Nassau West-Brabant Borsele Tholen Kapelle Reimerswaal Goes Middelburg Vlissingen Terneuzen Hulst Schouwen-Duiveland Veere Noord Beveland Sluis Zeeland Zuidwest- bedden 24,9 100,8 57,6 10,8 149,3 49,6 10,6 36,7 109,2 22,9 88,4 84,1 23,3 129,9 72,1 71,2 26,2 17,4 103,7 62,9 101,5 94,5 112,1 156,5 43,3 593, ,9 203,0 507,8 230,4 131,5 123,6 Cijfers per mwoners cafes restaurants 8,0 2,7 11,3 4,4 3,0 4,7 10,8 4,7 8,8 4,7 5,6 5,0 9,6 5,3 9,1 5,6 7,3 5,7 15,3 6,7 7,2 7,2 8,3 7,3 7,4 8,5 6,9 9,7 9,0 10,5 8,4 6,0 4,9 4,4 6,3 4,8 3,3 5,0 6,1 5,2 8,2 7,6 6,8 8,0 8,0 8,2 8,3 9,4 14,0 11,8 9,4 17,9 1 19,1 11,0 21,9 14,0 33,0 8,5 11,2 8,4 7,9 6,3 6,6 Bron: Horeca in Cijfers, CBS, bewerking door Kamer van Koophandel Zuidwest- Omvang toeristische markt De laatste jaren wordt de ontwikkeling van het aantal vakanties en het aantal overnachtingen door ers gekenmerkt door forse schommelingen. De trend is duidelijk anders dan tot voor kort toen sprake was van een gestage groei van het toerisme. Het aantal vakanties van ers in eigen land en in de regio Zuidwest- neemt de laatste jaren af. De opkomst van buitenlandse bestemmingen blijkt een serieuze concurrent te zijn voor de van oudsher bezochte bestemmingen als Zeeland. Omdat het aantal overnachtingen sneller daalt dan het aantal vakanties is ook in Zeeland te zien dat de gemiddelde verblijfsduur per verblijf afneemt. 46 it a f: it a s f a p a t- a a a a a t. a t a i a a i: 1 c a t a t a t a * j * j * J * : * * it J «:* Figuur 4.11 Ontwikkeling aantal overnachtingen van ers (2003=100) 140 -, ^ , Bron: CVO, Kenniscentrum Toerisme Hogeschool Zeeland Zeeland -West-Brabant Een miljoen buitenlandse toeristen kiezen Zuidwest- als vakantiebestemming Ongeveer een miljoen buitenlandse toeristen kiezen jaarlijks Zuidwest- als vakantiebestemming. Het marktaandeel van Zuidwest- in hettotale aantal buitenlandse overnachtingen in bedraagtzo'n 15. Gemiddelde bestedingsniveau stijgt, maar ligt onder landelijk niveau De gemiddelde besteding van de se toerist loopt binnen de regio nauwelijks uiteen. Zowel in West-Brabant als in Zeeland komt in 2007 de gemiddelde directe besteding van een toerist uit op zo'n 27 euro per dag. De gemiddelde bestedingen laten de laatste jaren een opgaande lijn zien. Niettemin liggen ze nog altijd onder het se gemiddelde. Figuur 4.12 Ontwikkeling gemiddelde besteding per dag van een se toerist in ( ) en 25 - o <u J r r Bron: CVO, Kenniscentrum Toerisme Hogeschool Zeeland " "Zeeland West-Brabant Nieuwe product-marktcombinaties nodig om concurrentiepositie te verbeteren Louter het gegeven dat een groot aantal binnen- en buitenlandse toeristen momenteel Zuidwest- weet te vinden als vakantiebestemming, betekent niet dat dit ook voor de toekomst geldt. De dalende lijn in de toeristenstroom heeft ondendere te maken met toenemende concurrentie vanuit goedkope charterbestemmingen in Zuid-Europa, een verdergaande differentiatie in type consumentengroepen, hogere eisen wat betreft luxe en comfort en de vraag naar diversificatie van producten en vormen van vrijetijdsbesteding. De toeristische ondememers zullen nog adequater en snellen moeten spelen op deze ontwikkelingen. Nieuwe product-marktcombinaties zijn nodig om nog meer te voldoen aan de wensen van de hedendaagse toerist. 47

34 a ^ s P a P s 3 3 r 3 t a r 3 i-a t a t a i a lc a i: a i a * a K a * a * a * * it * It Arbeidsmarkt 5.1 Aanbodkant arbeidsmarkt Beroepsbevolking Groei beroepsbevolking hoger dan van totale bevolking De beroepsbevolking van Zuidwest- telde in 2007 zo'n personen. Hiervan was 43 vrouw en 57 man. Landelijk ligt het aandeel vrouwen 1 procentpunt hoger. De beroepsbevolking is de afgelopen jaren sneller gegroeid dan de totale bevolking. Tussen 2000 en 2007 groeide de beroepsbevolking met 4,9 ( personen), terwijl de groei van de bevolking bleef steken op 2,7. Deze snellere groei wordt veroorzaakt door een toenemende arbeidsparticipatie (vooral van vrouwen). Arbeidsparticipatie laat stijgende lijn zien. In 2007 kende Zuidwest- een bruto arbeidsparticipatie van bijna 69. Dit is het aandeel van de beroepsbevolking op de totale bevolking tussen 15 en 64 jaar. De arbeidsparticipatie ligt in Zuidwest- op een vergelijkbaar niveau als landelijk. Binnen Zuidwest- blijft de participatiegraad van Zeeland (67,1) wat achter bij West-Brabant (69,7). Zoals gezegd laat de arbeidsparticipatie een duidelijk stijgende lijn zien. In 2000 was er een participatiegraad van 66,4, in 2007 van 68,8 en in 2015 wordt een aandeel van 71,9 verwacht. Mocht het overheidsbeleid om ouderen langean het werk te houden vruchten afwerpen dan zal de arbeidsparticipatie in de toekomst wellicht nog hoger uitvallen. Figuur 5.1 Bruto arbeidsparticipatie in Zuidwest- en in 2000, 2007 en Bronnen: CBS, CPB, CWI; bewerking ETIN Adviseurs, 2007 Zuidwest- Alphen-Chaam kent hoogste arbeidsparticipatie, Rucphen de laagste Er zijn duidelijke verschillen in arbeidsparticipatie per gemeente. Deze verschillen worden door de leeftijdsstructuur veroorzaakt maar ook door sociaal-culturele factoren. Dit laatste geldt vooral ten aanzien van de arbeidsparticipatie van vrouwen. Binnen Zuidwest- kent Alphen-Chaam (73,1) de hoogste participatiegraad. Baarle-Nassau (72,7), Etten-Leur (71,6), Breda (71,6) en Geertruidenberg (71,1) zitten eveneens boven de 70. Rucphen is met een participatiegraad van slechts 62,4 hekkensluiter. Andere gemeenten met een lage arbeidsparticipatie zijn Veere (64,6), Sluis (64,6), Vlissingen (65,5) en Middelburg (66,2)

35 it 11 Figuur 5.2 Bruto arbeidsparticipatie per gemeente (2007) Moerdijk 1 Halderberge ^^^^^H ^^B Rucphen _^^ W^^m Zynttert M \ M 1 r i im. Oos'orhout i B 1 a S ~t Si *: SJ t 3 it a ft 9 It 3 r ^ Ontwikkeling beroepsbevolking vertraagt komendejaren Volgens prognoses zal de beroepsbevolking in Zuidwest- de komendejaren maarzeer bescheiden toenemen. Tussen 2007 en 2015 gaat het om bijna personen, oftewel een groei van 1,1. Landelijk (+3,0) wordt een hogere groei geraamd. Vooral in Zeeland komt de groei helemaal tot stilstand. De groei van de beroepsbevolking ligt nog wel boven die van de totale bevolking ( : +0,1). Vooral de leeftijdscategorie '25-44 jaar' laat een sterke daling zien. Dit is ook landelijk het geval. Aangezien deze groep wordt gekenmerkt door een hoge participatiegraad zal dit ook op de arbeidsmarkt voelbaar zijn. Het aantal 45-plussers laat een duidelijke toename zien. Tabel 5.2 Ontwikkeling van de beroepsbevolking in Zuidwest- en ( ) Leeftijd jaar jaar jaar jaar Zuidwest- Abs , , , ,7 West-Brabant 7,3-1 12,9 19,0 Zeeland 8,4-8,5 5,4 12,9 5,4-7,7 13,3 24,0 Totaal ,1 Bronnen: CBS, CPB, CWI; bewerking ETIN Adviseurs, ,6 3,0 Bronnen: CBS, CPB, CWI; bewerking ETIN Adviseurs, 2007 Sterke 'vergrijzing' beroepsbevolking Van de totale beroepsbevolking is iets meer dan 12 tussen 15 en 24 jaar, 44 tussen 24 en 44 jaar, 28 tussen 45 en 54 jaar en 15 is ouder dan 55 jaar. De leeftijdsopbouw van Zuidwest- wijkt niet noemenswaardig af van heel. Tussen 2000 en 2007 zijn de leeftijdscategorieen '15-24 jaar' (-1,3) en '25-44 jaar' (-5,9) in omvang kleiner geworden. Het aantal 45-tot 54-jarigen (+10,3), maar vooral het aantal 55-plussers (+72,1) zijn fors toegenomen. Vooral de sterke groei van het aantal 55-plussers laatzien dat de komendejaren een grote groep mensen zal uitstromen. Dit zal een grote vervangingsvraag met zich meebrengen en een verdere verkrapping van de arbeidsmarkt. Tabel 5.1 Beroepsbevolking Zuidwest- naar leeftijd (2007) Leeftijd jaar jaar jaar jaar Totaal Zuidwest- abs , , , , Bronnen: CBS, CPB, CWI; bewerking ETIN Adviseurs, ,8 45,9 27,5 14, i a m 1 a I: a I: 3 l: 2 i: a I: If 4c a m it *: 31 it Jl *:;* Beroepsbevolking Zuidwest- iets lager opgeleid Van de totale beroepsbevolking is het grootste deel middelbaar opgeleid (mbo). In totaal gaat het om 47 van de totale beroepsbevolking. Ruim 25 is lager opgeleid (maximaal vmbo) en zo'n 28 is hoger opgeleid (hbo of wo). Vergeleken met het landelijke beeld kent Zuidwest- relatief meer lager en middelbaar opgeleiden en minder hoger opgeleiden, Vooral in Zeeland blijft het aandeel hoger opgeleiden duidelijk achter (Zeeland 26, 32). Figuur 5.3 Beroepsbevolking van Zuidwest- en naar opleidingsniveau (2007) basis vmbo mbo hbo wo Bronnen: CBS, CPB, CWI; bewerking ETIN Adviseurs, Werkloosheid Zuidwest- Sterke daling werkloosheid in Zuidwest- Januari 2008 telde Zuidwest- bijna niet-werkende werkzoekenden (geregistreerd via CWI). Ongeveer65 hiervan heeft betrekking op West-Brabant, 35 op Zeeland. De werkloosheid is in Zuidwest-, net als in heel, de afgelopen jaren sterk gedaald. 51

36 Op 1 januari 2005 werden er nog meerdan werklozen geteld, zo'n meer dan opjanuari Dit is een daling van 38. De werkloosheid is iets sneller gedaald dan gemiddeld in (-35). Vooral in West-Brabant (-41) is het aantal nww-ers fors gedaald. Zeeland (-32) blijft iets achter. Figuur 5.4 Geindexeerde ontwikkeling (Jan ) van het aantal niet-werkende werkzoekenden in Zuidwest- en 105-i Bron: CWI i i i i i i i i i i i i i i i i i i i r- ST ST 2 a> j. Jul embe 3 9 Zuidwest Werkloosheid Zuidwest- onder landelijk gemiddelde Het werkloosheidspercentage ligt in Zuidwest- onder het landelijke gemiddelde. In Zuidwest- is 5,2 van de totale beroepsbevolking werkloos, landelijk is dat 6,0o. In West- Brabant (5,3) ligt de werkloosheid een fractie hoger dan in Zeeland (5,0). Beide regio's zitten onder het landelijke gemiddelde. Figuur 5.5 Aandeel nww-ers op totale beroepsbevolking per regio (januari 2008) X- u P a P a s V- a t- u V s ' a V n T 3 l: a 3 X 31! fl & 31 t: U I: 9 C 41 t 9 r * i: >J Vlissingen heeft het hoogste werkloosheidspercentage, Schouwen-Duiveland het laagste De gemeente Breda telt met ruim nww-ers veruit de meeste werklozen. Roosendaal (1.930) en Bergen op Zoom (1.870) volgen op grote afstand. Relatief gezien is echter Vlissingen koploper. Deze gemeente heeft een werkloosheidspercentage van 8,0. De top 5 wordt gecompleteerd door Terneuzen (6,6), Breda (6,5), Rucphen (6,2) en Bergen op Zoom (6,2). Vooral de meer landelijke gemeenten kennen een zeer lage werkloosheid. Schouwen-Duiveland heeft met het laagste werkloosheidspercentage van Zuidwest-. Ook Alphen-Chaam (2,4), Kapelle (2,9), Borsele (3,0) en Zundert (3,1) kennen een laag werkloosheidspercentage. Figuur 5.6: Werkloosheidspercentage (niet-werkende werkzoekenden) per gemeente op 1 januari 2008 Bron: CWI, ETIN Adviseurs; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest- West-Brabant Zeeland Zuidwest- * 31 * Jl t 31 * 31 * JU * J* Bijna helft van werklozen staat reeds langer dan 2jaanschreven Van de bijna werklozen in Zuidwest- is 53 van het vrouwelijk geslacht. Ter vergelijking, vrouwen hebben een aandeel van 43 in de totale beroepsbevolking. Dit betekent dus dat het werkloosheidspercentage van vrouwen hoger ligt dan van mannen (6,4 versus 4,2). Van het werklozenbestand is bijna jaar of ouder. Dit percentage ligt in Zuidwest- en vooral in West-Brabant (44) hoger dan gemiddeld in (38). Het opleidingsniveau van de werklozen is over het algemeen niet hoog. Zo'n 55 van de werklozen heeft maximaal basisonderwijs of vmbo. Maaets meerdan 10 is hoger opgeleid (hbo/wo). Dit beeld wijkt niet noemenswaardig af van het landelijke samenstelling. Verder blijkt dat bijna de helft van de werklozen reeds langer dan 2 jaar staat ingeschreven. Deze mensen zijn over het algemeen moeilijk bemiddelbaar. Bron: CWI, ETIN Adviseurs * -M * dl t m 52 «: Ji ^ j? 53

37 r s Tabel 5.1 Niet-werkende werkzoekenden in Zuidwest- en naar kenmerk (1 Jan. 2008) Kenmerken West-Brabant Zeeland Zuidwest- Totaal Werkloosheidspercentage () Geslacht () Man Vrouw Leeftijd () Jongerdan 23 jaar 23 tot 40 jaar 40 tot 50 jaar 50 jaar en ouder Opleidingsniveau () Basis Vmbo Mbo / havo / vwo Hbo / bachelor Wo/master Niet geregistreerd Werkloosheidsduur () maanden maanden >24 maanden Bran: CWI, ETIN Adviseurs ,3 46,8 53,2 3,7 26,4 25,4 44,5 25,1 31,0 31,4 9,7 2,7 37,0 13,1 49, ,0 46,3 53,7 4,9 28,0 25,4 41,6 21,0 30,6 36,5 9,4 2,4 38,6 14,5 46, ,2 46,6 53,4 4,2 27,0 25,4 43,5 23,7 30,9 33,1 9,6 2,6 37,6 13,6 48, Dating van werkloosheid onder ouderen blijft achter Wanneer naar de ontwikkeling van het aantal nww-ers wordt gekeken in de periode 1 januari 2007 en 1 januari 2008 blijkt dat de daling zich binnen alle segmenten heeft voorgedaan. Opvallend is wel dat de daling van het aantal 50-plussers (-11,9) wat achter blijft bij het gemiddelde (-19,8). Ook de werklozen met alleen basisonderwijs (-10,1) blijven iets achter. Wanneer wordt gekeken naar de ontwikkeling van de werkloosheidsduur, valt op dat vooral de categorie '12 t/m 24 maanden' (-37,1) fors kleines geworden. Positief is ook dat er een duidelijk daling zichtbaas van het aantal langdurig werklozen (-17,5) Uitkeringen Aandeel uitkeringsgerechtigden in Zuidwest- onder landelijk gemiddelde In het tweede kwartaal van 2007 telde Zuidwest- ruim personen met een uitkering. Dat is 11,1 van de potentiele beroepsbevolking (alle 15- tot 64 jarigen). Landelijk (12,4) ligtdit percentage iets hoger. In Zeeland (10,9) ligt het aandeel uitkeringsgerechtigden iets lager dan in West-Brabant (11,2). Van alle uitkeringen heeft 60 betrekking op een arbeidsongeschiktheidsuitkering, 20 op een werkloosheidsuitkering, 19 op een bijstandsuitkering en bijna 1 op een IOAW- en loaz-uitkering (Wet inkomensvoorziening oudere en gedeeltelijk arbeidsongeschikte werkloze werknemers of gewezen zelfstandigen). Vergeleken met de landelijke verdeling ligt het aandeel bijstandsuitkeringen in Zuidwest- iets lager (19 versus 24), de overige uitkeringen hebben een iets zwaarder gewicht. 6,0 47,1 52,9 4,0 30,3 27,5 38,3 25,9 30,4 30,2 9,7 3,8 0,1 34,2 13,9 51,9 r s r J r 3j r? 3- J a t II JJ t * Jt jfl 31 * a * 31 * 31 * 31 * 31 Figuur 5.7 Aandeel personen met een uitkering op de totale potentiele beroepsbevolking (aantal 15- tot 65-jarigen) 13,0-i 12,5-12,0-10, ,5-11,0-9,5- Bron: CBS ^^H ^^H ^^H ^H * West-Brabant Zeeland Zuidwest- Rucphen telt relatief meeste uitkeringstrekkers, Alphen-Chaam de minste Binnen Zuidwest- telt de gemeente Rucphen (16,0) relatief (in relatie tot het aantal 15- tot 65-jarigen) de meeste personen met een uitkering. Vlissingen (13,5), Bergen op Zoom (13,0), Goes (12,6) en Sluis (12,4) bezetten de plaatsen twee tot en met vijf. Helemaal onderaan staat Alphen-Chaam met slecht 6,9. Ook in Veere (7,6) en Kapelle (7,9) hebben maar weinig personen met een uitkering. Figuur 5.8 Aandeel personen met een uitkering op de potentiele beroepsbevolking (2007) Bron: CBS 54 55

38 Sterke dating van aantal personen met uitkering Het aantal personen met een uitkering is in Zuidwest- in een jaar tijd met bijna fors gedaald. Dit is gelijk aan een daling van 10,5. Een sterke daling is zichtbaar bij het aantal WWuitkeringen. De gunstige conjunctuun combinatie met strengere richtlijnen zorgden voor een daling van 23,8. Het aantal personen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering daalde met 5,1, het aantal bijstandsuitkeringen kromp met 9,1. Ook het aantal loaw/ioaz-uitkeringen daalde fors (- 25,3), echter het gaat hier slechts om beperkte aantallen. 5.2 Vraagkant arbeidsmarkt Na aantal zwakkejaren begint de banenmachine weer op stoom te komen De werkgelegenheid zit de laatste jaren weer duidelijk in de lift. Voor het tweede jaar op rij is er weer sprake van een duidelijk toename van het aantal banen. In de periode was dit heel anders. Toen was er een krimp zichtbaar. In de periode zijn en Zuidwest- ongeveer banen bijgekomen. Dit is een groei van 2,5. Daarmee blijft Zuidwest- wel duidelijk achter bij de landelijk ontwikkeling (+5,8). Vooral in Zeeland is de werkgelegenheid in de betreffende periode nauwelijks gegroeid (+0,8). West-Brabant (+3,5) komt hoger uit, maar blijft ook onder het landelijke niveau. In de periode groeide de werkgelegenheid in Zuidwest- met 2,4. Dit komt overeen met iets meerdan banen. Landelijk (+2,2) lag de groei een fractie lager. Vooral West-Brabant (+2,9) kende een hoge groei-intensiteit. Zeeland (+1,6) doet het rustigean. Figuur 5.9 Ontwikkeling van de werkgelegenheid in Zuidwest- ( ) -Zuidwest- c a ip H ip a " a *- u t: s P I 1 3 r ^ r 3 I: =3 3 V V 31 1 K :a I X t a Grote 'winnaar' is de gezondheidszorg. In de periode zijn er bijna banen (+24,6) bijgekomen. De zorgsector heeft daarmee het verlies van de landbouw en industrie kunnen compenseren. Ook de zakelijke dienstverlening was met een toename van banen (+12,9) een belangrijke banenmotor. In grote lijnen komt de ontwikkeling in Zuidwest- overeen met die van heel. Ondanks sterke groei aantal bouwbedrijven toch verlies werkgelegenheid Een opvallende ontwikkeling is de krimp van de bouwsecton Zuidwest-. Terwijl het aantal vestigingen met meer dan 50 is toegenomen, daalde de werkgelegenheid met bijna 5. Dit heeft vooral te maken met de sterke groei van het aantal zzp-ers en het werkgelegenheidsverlies van een beperkt aantal grotere bouwbedrijven. Tabel5.2: Ontwikkeling werkgelegenheid in Zuidwest- en per sector ( ) Sector Landbouw en visserij Industrie Bouwnijverheid Groothandel Detailhandel Toerisme Vervoer/opslag/communicatie Financiele instellingen Zakelijke dienstverlening Openbaar bestuur en overheid Onderwijs Gezondheids- en welzijnszorg Overige diensten Totaal Bron: RIBIZ en SES West-Brabant Zuidwest- Abs ,7-9,4-4,9 1,2-2,5 1,8 2,2-16,1 12,9 6,5 13,4 24,6 18,2 2,5 West-Brabant -22,5-10,5-5,2 2,7 5,5-20,9 13,2 10,5 16,9 28,4 20,4 3,5 Zeeland -7,6-7,1-4,4 4,2-9,8 3,7-3,0-9,3 12,2-0,2 8,1 18,5 13,9 0,8-16,1-12,2 0,8 1,0 5,0 7,8 1,8-3,8 16,3 5,9 15,0 24,7 17,8 5, Bron: RIBIZ en SES West-Brabant Zorgsector compenseert werkgelegenheidsverlies landbouw en Industrie Vooral in de periode was er sprake van een ongunstige werkgelegenheidsontwikkeling. Dit was is belangrijke mate toe te schrijven aan de ontwikkeling in de industriele sector. In de industrie zijn sinds 2000 bijna banen (-9,4) verloren gegaan. Ook de landbouw staat met een afname van banen (-15,7) duidelijk in de min. Andere krimpsectoren zijn de bouwnijverheid ( banen) en de financiele instellingen ( banen). t: *»: a ft 31 Jfc 31 * 31 ft Jl ft * Moerdijk kent hoogste werkgelegenheidsgroei, Rucphen de laagste Van alle gemeenten binnen Zuidwest- kende de gemeente Moerdijk in de periode de hoogste werkgelegenheidsgroei. In totaal nam de werkgelegenheid in deze gemeente met 12,4 toe. Het gaat hierbij in totaal om arbeidsplaatsen. Andere snelle groeiers zijn Oosterhout (+10,3), Middelburg (9,2), Woensdrecht (+8,3) en Roosendaal (+8,0). Roosendaal heeft absoluut gezien de grootste werkgelegenheidstoename gerealiseerd ( banen). De gemeente Rucphen is binnen Zuidwest- hekkensluiter. In deze gemeente daalde de werkgelegenheid sinds 2000 met 9,0. Andere gemeenten met een ongunstige werkgelegenheidsontwikkeling zijn Steenbergen (-7,9), Zundert (-7,0), Geertruidenberg (-5,2) en Halderberge (-2,9). In bijna de helft van alle gemeenten in Zuidwest- is de werkgelegenheid in de periode gekrompen. ft -M ft Jl 56 57

39 Figuur 5.10 Werkgelegenheidsgroei in de periode per gemeente (, Schouwen-Duiveland Noord-Beveland ^^^^^^^^^^^^^^^^H Btt*. ^^^^^^^^HH^^^^^t i-ew Reuend«fli J^^^^^^H^^H ^^rifl^^^^^^^^^^^^^^h «uut ^^^^^^^^^^^^^H dr*$tt V "/ DrnriPlon ^^^^^^K Breda, ^ k ^ ' F j A ^ * A)phen-GiittH» ' ^^H ~\. j^h ^^^^H Baarle-Nass ^^^^^^ r 3i r ^ t: r ^ r n r j Goes fteeff grootste werkgelegenheidsfunctie, Steenbergen de kleinste De gemeente Breda heeft van alle gemeenten veruit de meeste banen. Desalniettemin is de gemeente Goes koploper wanneer de werkgelegenheid wordt gekoppeld aan de omvang van de beroepsbevolking. Goes komt uit op een index van maar liefst 148. Andere gemeenten met een sterke werkgelegenheidsfunctie zijn Middelburg (123), Terneuzen (120), Moerdijk (120) en Breda (118). De gemeenten met de laagste werkgelegenheidsfunctie zijn Alphen-Chaam (66), Halderberge (65), Drimmelen (62), Rucphen (62) en Steenbergen (61). Deze gemeenten, alle gelegen in West-Brabant, hebben een relatief sterke uitgaande pendel. Figuur 5.12 Werkgelegenheidsfunctie (werkgelegenheid/beroepsbevolking*100) per gemeente (2007) Antwerpen Bron: RIBIZ en SES West-Brabant; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest- Werkgelegenheidsgroei () 4.0 tot 7.5 [~ -0 5 tot tot-0 5 Zuidwest- heeft belangrijke werkgelegenheidsfunctie Zuidwest- heeft een sterke werkgelegenheidsfunctie. Dit blijkt uit de berekening van de zogenaamde 'werkgelegenheidsfunctie-index' (werkgelegenheid / beroepsbevolking x 100). Een score boven de 100 duidt op een relatief grote werkgelegenheidsfunctie (meer banen dan beroepsbevolking). Zuidwest- komt uit op een index van 103,3. Er zijn dus meer banen dan mensen die deze banen zouden kunnen vervullen. Dit duidt op een positief inkomend pendelsaldo. Vooral Zeeland scoort met een index van 106,1 hoog. West-Bra bant blijft met 101,7 onder het regiogemiddelde. Het landelijke gemiddelde komt uit op 101,5. Figuur 5.11 Werkgelegenheidsfunctie van Zuidwest- en (2007) It? t-^a K * x M r ^ r 21 r 3i *~ * i a * a * a Bron: RIBIZ, SES West-Brabant, CBS, CPB, CWI; bewerking Kamer van Koophandel Zuidwest- Werkgelegenheidsfunctie per ger neente () 116 tot tot tot tot tot66 * 3i West-Brabant Zeeland Bron: RIBIZ, SES West-Brabant, CBS, CPB, CWI Zuidwest- * -M *

40 r n >j r 3 r u t^i t ia M t ^ * * f j 1: la 6. Bedrijventerreinen 6.1 Voorraad bedrijventerreinen Bedrijventerreinen goed voor 4 van totale grondoppervlak Zuidwest- kent een bruto voorraad bedrijventerreinen van hectare. De netto voorraad (dus exclusief groen, infrastructuur, e.d.) komt uit op hectare, oftewel 69 van het totaal. Van de bruto voorraad ligt 54 in West-Brabant en 46 in Zeeland. De totale voorraad bedrijventerreinen beslaat 4 van het totale grondoppervlak in Zuidwest-. In West-Brabant (5,0) ligt dit ruimtebeslag iets hoger dan in Zeeland (3,3). Van de totale bedrijventerreinenvoorraad is reeds 86 uitgegeven. Tabel 6.1 Voorraad bedrijventerreinen in Zuidwest- (1 januari 2007) Gebied West-Brabant Zeeland Zuidwest- Bron: IBIS hectare Bruto voorraad 54,0 46,0 10 Hectare Netto voorraad Aandeel in grondoppervlak Aandeel reeds uitgegeven Grote herstructureringsopgave Zuidwest-se bedrijventerreinen Volgens de jaarlijkse bedrijventerreinenenquete van de Provincies blijkt dat tussen de 25 en 30 van het totale bruto oppervlak als verouderd kan worden bestempeld. In totaal gaat het om ruim hectare. Zeeland is goed voor bijna hectare verouderd terrein (30 van totaal), in West-Brabant gaat het om z'n hectare (25). Wordt in West-Brabant het bedrijventerrein Moerdijk buiten beschouwing gelaten dan stijgt het aandeel verouderd bedrijventerrein naar circa 40. Het mag duidelijk zijn dat hier een grote opgave ligt voor de komende jaren. Overigens wordt op diverse plaatsen reeds hard gewerktaan herstructurering en revitalisering ,0 48,0 10 5,0 3,3 4,0 94,1 77,7 86,2 60 * 31 ft 3 t a ft 3i ft 3i t 3i ft 31 ft -M ft 31 ft: ;* ft J» 6.2 Aanbod bedrijventerreinen Driekwart aanbod bedrijventerreinen ligt in Zeeland Zuidwest- kende op 1 januari 2007 een bedrijventerreinenaanbod van hectare. Hiervan is 89 in handen van een gemeente of industrie-/havenschap. Van het totale aanbod in Zuidwest- is meer dan 77 te vinden in Zeeland, West-Brabant is goed voor 23. Van het aanbod is tweederde (bijna 805 hectare) terstond uitgeefbaar. Het gaat hierbij om hectares die direct gereed zijn voor uitgifte, ontsloten en bouwrijp zijn. Zo'n 376 hectare bedrijventerrein is niet-terstond uitgeefbaar. Dit zijn hectares die pas op termijn gereed komen voor uitgifte. Ten opzichte van 1 januari 2006 is het aanbod in Zuidwest- met 88 hectare gedaald (-6,9). De daling was het grootst in West-Brabant (-49 hectare). 61

41 Tabel6.2 Voorraad bedhjventerreinen in Zuidwest- (1 januari 2007) West-Brabant Zeeland Zuidwest- Bron: IBIS hectare 271,83 920, ,23 Totaal aanbod 22,8 77,2 10 hectare 229,61 575,13 804,74 Terstond uitgeefbaar 28,5 71,5 10 hectare 42,22 334,27 376,49 Niet-terstond uitgeefbaar Grootste aanbod bedrijventerreinen in Terneuzen Het grootste aanbod bedrijventerrein is te vinden in de gemeente Terneuzen. In totaal gaat het hier om een aanbod van 484 hectare. Meer dan de helft van dit aanbod is echter nog niet terstond beschikbaar. Het gaat hier om het bedrijventerrein 'Axelse Vlakte I'. Na Terneuzen volgen Vlissingen (174 hectare), Borsele (144 hectare), Halderberge (89 hectare) en Roosendaal (60 hectare). In de gemeenten Baarle-Nassau, Steenbergen en Zundert is geen terrein beschikbaar. Deze gemeenten moeten aan bedrijven dus nee verkopen. Ook in gemeenten als Woensdrecht, Geertruidenberg, Alphen-Chaam, Drimmelen, Veere en Rucphen is het aanbod minimaal. Figuur 6.1 Aanbod bedrijventerreinen, inclusief zeehaventerreinen, per 1 januari 2007 per gemeente (in hectare) 11,2 88,8 10 IT a IF 3 a II i m 2 m r ^ 3i R M IT * Z t qn Meeste terrein direct uitgeefbaan Haventerrein Sloe Per 1 januari 2007 was op het Haventerrein Sloe de meeste grond terstond uitgeefbaar (286,9 hectare). Dit aanbod is bijna gelijk verdeeld overde gemeenten Vlissingen (145,7 hectare) en Borsele (141,2 hectare). Andere terreinen in Zuidwest- met relatief veel terstond uitgeefbaar bedrijventerrein zijn Mosselbanken (8 hectare), Axelse Vlakte II (79,2 hectare) en Borchwerf IIA (56,7 hectare). Op het grote bedrijventerrein Moerdijk was begin 2007 'maar' 15,1 hectare uitgeefbaar. Op termijn zal hier de restcapaciteit van Shell voor een verruiming van het aanbod kunnen zorgen. Tabel6.3 Top 10 bedrijventerreinen met grootste aanbod terstond beschikbaar per 1 januari 2007 Naam terrein Haventerrein Sloe Mosselbanken Axelse Vlakte II Borchwerf II A (Halderberge) Recyclingzone Mortiere I Logistiek Park Braakmanpolder Hoogeind III Moerdijk Borchwerf II D (Halderberge) Bron: IBIS Plaats Vlissingen/Borsele Terneuzen Westdorpe Oud Gastel Terneuzen Middelburg Terneuzen Breda Moerdijk Oud Gastel Bruto oppervlak 2.134,5 113,0 167,5 96,1 61,0 4 27,0 25, ,3 Netto oppervlak 1.256,1 8 96,2 68,9 45,0 30,3 27, ,0 20 Terstond uitgeefbaar Veel aanbod van zeehaventerreinen in Zuidwest- Van het totale aanbod in Zuidwest- heeft 39 (464,9 hectare) betrekking op zeehaventerreinen, 34 op gemengde terreinen (409,9 hectare), 22 (464,9 hectare) op zware industrieterreinen, 4 op hoogwaardige bedrijvenparken (44,2 hectare) en bijna 1 op distributieparken (6,7 hectare). Vooral het aanbod aan zeehaventerreinen en zware industrieterreinen is voor het grootste gedeelte te vinden in Zeeland, Zeeland kent een relatief laag aandeel gemengde terreinen (nog geen 20). In West-Brabant ligt de nadruk juist heel sterk op gemengde terreinen (84). Figuur 6.2 Totaal aanbod bedrijventerreinen in Zuidwest- naar type (1 Jan. 2007) 286,9 8 79,2 56,7 41,0 24,0 16,6 15,5 15,1 14,3 t a * a * a Zeehaventerreinen Gemengde terreinen Zware industrieterreinen Hoogwaardige bedrijvenparken Zeeland D West-Brabant Bron: IBIS; bewerking Kamervan Koophandel Zuidwest- ' *: SI Distributieparken hectare i Bron: IBIS m -a 62 63

42 T Uitgifte bedrijventerreinen Uitgifte laatste jaren stabiel op relatief laag niveau De afgelopen jaren werd en Zuidwest- gemiddeld tussen de 85 en 90 hectare bedrijventerrein uitgegeven. Dit ligt duidelijk onder het gemiddelde van de periode (circa 139 hectare per jaar). De relatief lage uitgifte van de periode na 2002 kan vooral worden verklaard door de ongunstige conjunctuur. Ook discrepanties tussen vraag en aanbod kunnen een rol gespeeld hebben. Van de totale uitgifte vanaf 1999 had 57 betrekking op bedrijventerreinen in West-Brabant. r 31 i 31 Figuur 6.3 Uitgifte bedrijventerrein in Zuidwest- in de periode (in hectare) West-Brabant DZeeland r 3i =i ft 1 hectare Bron IBIS ani Meeste uitgifte in 2006 in de gemeente Halderberge In 2006 is iets meer dan 85 hectare bedrijventerrein uitgegeven. Bijna 20 hiervan (16,7 hectare) heeft in de gemeente Halderberge plaatsgevonden. Het gaat hier vooral om de uitgifte van Borchwerf II. De top 5 van gemeenten met de meeste terreinuitgifte wordt gecompleteerd door Breda (1 hectare), Middelburg (9,0 hectare), Goes (5,4 hectare) en Roosendaal (5,0 hectare). In een kwart van alle gemeenten is in 2006 geen bedrijventerrein verkocht. In de meeste gevallen gaat het om gemeenten waar geen of bijna geen aanbod voorhanden is/was. Door de gunstige conjunctuur wordt verwacht dat de uitgifte in 2007 hoger zal liggen dan in ft -M r :i ft 3 =i ft M ft M ft 21 r * ft 3i * * ft m BIJLAGE ft a ft 31 ft 31 ft * ft 31 ft 31 ft 31 ft -M 64 ft;* ft 9 65

43 Bijlage: Sociaal-economische kengetallen per gemeente Bevolking Bevolking per 1 Jan Groei (abs.) Groei () Nat bevolk.aanwas per 1000 inw. (2007) Migratiesaldo per 1000 inwoners (2007) Grijze druk () Groene druk () Bevolkingsdichtheid (inwoners/km2) Aantal personen per huishouden (2006) Gemidd. Huishoudinkomen (x 1000 ) ,1 4,1-4,8 25,2 41,9 101,5 2,6 31, ,6-3,2 1,4 30,6 32,1 87,3 2,4 28, ,2-0,2-2,5 25,2 38,2 814,8 28, ,0 4,2 2,0 24,5 45,9 157,6 2,5 30, ,5 2,7 1,0 24,5 37,5 1348,8 2,2 28, ,3-22,9 38,8 276,8 2,6 31, ,3-5,1 21,4 39,1 731,0 2,4 30, ,8 0,4 1,1 22,2 36,5 772,7 2,5 30, ,7-1,5 5,4 30, ,2 28, ,6 1,0 4,0 25,5 37,1 395,0 2,5 30, ,7-2,5-0,5 29,8 36,5 139,1 30, ,8 4,0 0,1 24,8 46,6 323,1 2,6 31, ,3 2,1-1,4 27,5 40,7 973,4 2,2 27, ,2 2,7-0,2 23, ,9 2,5 30, ,7 1,0 2,5 31,6 33,5 84,5 26,9 53, ,9 1,2 7, ,2 2,4 30, ,7 8,7-0,1 26,2 51,4 207,0 2,6 29, ,9 1,8-3,3 25, ,1 2,4 28, ,0 4,8 23,7 33,1 348,7 2,5 30, ,2-1,6-1,9 33,1 38,3 147,7 29, ,7 1,3 36,4 34,5 86,8 2,2 27, ,5-1,3-2,5 24, ,3 2,4 29, ,4-1,4-1,2 30,8 38,2 219,8 28, ,9 4,9-0, ,9 170,9 2,6 28, ,2-0,4 3,5 32, ,9 2,5 29, ,2 0,1-3,8 28,3 35,3 1317,9 2,1 26, ,0-1,1 7,3 26,5 35,7 236,0 2,4 30, ,8-1,5 5,0 26,3 38,5 173,8 2,5 30, ,8 1,0 26,8 39, ,0 Oppervlak Oppervlak (km 2 ) - Verkeersterrein () - Bebouwd terrein () w.v. woonterrein () bedrijventerrein () - Recreatieterrein () - Agrarisch terrein () - Bos en open natuurlijk terrein () - Overig () 93,2 1,7 2,2 1,8 0,3 2,0 71,8 22,2 0,1 76,3 1,4 2,1 1,2 0,2 2,0 83,6 10,8 0,1 80,1 3,9 18,1 11,0 5,2 4,6 44,7 25,9 2,8 142,0 5,4 5,2 2,7 2,2 0,8 83,8 1,7 3,1 126,8 5,7 26,3 17,2 6,1 4,1 48,1 11,4 4,4 96,0 3,0 5,6 4,6 0,6 0,9 73,2 16,0 1,3 55,4 4,1 16,8 10,2 5,3 2,2 71,8 2,7 2,4 26,9 5,0 25,4 11,8 8,9 4,4 59,6 2,7 2,9 92,9 5,3 9, ,2 3,2 76,1 4,4 1,5 74,6 4,6 8,7 5,9 2,1 2,2 80,3 3,8 0,4 201,4 3,1 4,0 3,0 0,5 0,8 77,1 14,5 0,5 37,1 6,5 8,1 5,6 1,9 1,2 76,6 5,3 48,6 5,7 19,0 13,2 3,7 4,9 65,8 2,7 1,9 159,1 5,8 10,3 3,9 5,9 1,9 73,2 2,9 5,9 86,1 4,8 1,7 0,4 3,6 82,4 5,9 1,0 71,5 4,2 19,9 10,8 7,3 4,9 49,2 19,7 2,1 102,0 6,6 5,5 3,2 1,5 1,2 75,5 8,8 2,4 106,5 4,4 17,1 10,9 4,9 2,5 68,7 6,5 0,8 64,4 3,4 8,6 6,5 1,2 1,2 66,7 19,9 0,2 231,1 4,0 4,1 3,3 0,5 4,4 70,3 15,3 1,9 280,2 2,9 2,5 2,0 0,3 2,1 89,3 0,9 146,6 2,9 3,7 2,4 1,1 0,6 86,8 5,6 0,4 251,4 4,2 8,3 4,1 3,8 1,5 79,7 3,9 2,4 147,2 4,1 3,2 2,2 0,8 1, ,4 1,4 133,1 3,3 4,1 3,6 0,2 3,9 75,9 10,9 1,9 34,2 7,2 35,9 17,1 16,0 6,2 36,9 3,4 10,4 91,7 3,7 7,7 4,7 1,2 1,6 46,7 39,9 0,4 120,4 2,0 3,1 2,4 0,4 1,1 81,3 12,1 0, ,0 8,0 3, ,1 9,8 1,8 Woningen Woningvoorraad (2007) Groei woningvoorraad (abs) Groei woningvoorraad () Aandeel koopwoningen (2007) Aandeel huurwoningen (2007) Aandeel sociale huurwoningen (2007) ,6 79,3 20,7 12, ,4 72,2 27,8 12, ,4 55,0 45,0 33, ,9 73,2 26,8 20, ,2 56,2 43, ,2 73,2 26,8 23, ,6 67,7 3 26, ,6 60,7 39,3 36, ,0 62,7 37,3 30, ,8 65,0 35,0 31, ,1 73,7 26, ,4 76,8 23,2 15, ,6 60,9 39,1 28, ,8 67,0 33,0 28, ,4 78,2 21,8 14, ,4 57,8 42,2 34, ,2 67,7 3 26, ,7 62,0 38,0 29, ,4 66,6 33,4 32, ,8 69,3 30,7 27, ,6 26,4 18, ,5 69,3 30,7 26, ,2 69,8 30,2 21, ,2 70,8 29,2 26, ,1 81,0 19,0 11, ,6 53,0 47,0 32, ,2 75,3 24,7 20, ,6 81,4 18,6 14, ,9 74,8 34,0 28,0 Starters Aantal startende ondernemingen in 2007 Aantai starters per 1000 vestigingen 53 62, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,7 0 I 1 PI Werkgelegenheidsstructuur Werkgelegenheidsfunctie (2007) Aantal vestigingen (2007) Werkgelegenheid (2007) - Landbouw () - Industrie () - Bouw () - Handel () - Toerisme () - Vervoer () - Financiele instellingen () - Zakelijke diensten () - Overheid () - Onderwijs () - Zorg () - Overige diensten () 66, ,5 12,2 9,0 14,6 8,1 5,5 2,6 8,5 3,1 3,1 3,8 2,8 108, ,6 17,7 3,5 25,0 8,4 4,4 3,3 4,9 2,1 2,5 9,6 2,2 105, ,6 22,1 5,5 16,9 3,6 5,2 1,5 10,4 2,0 6,5 20,9 3,8 80, ,3 21,0 14,4 12,4 2,8 9,3 2,0 7,3 3,2 3,7 3,5 5,1 117, ,4 8,9 5,6 19,2 4,7 4,6 2,2 16,2 9,2 7,4 16,4 4,2 61, ,0 9,0 9,3 21,0 5,2 2,9 1,6 9,6 2,6 3,3 18,0 3,5 97, ,7 25,8 5,2 19,1 2,8 6,2 1,1 13,7 2,2 4,7 12,2 3,4 113, ,6 24,5 8,2 24,0 2,2 6,9 1,1 9,0 1,9 3,9 14,5 2,2 147, ,7 9,3 5,0 18,8 3,9 3,4 3,7 13,1 5,3 8,0 23,4 3,3 65, ,2 13,0 10,3 23,3 4,8 6,4 2,1 9,8 3,1 5,7 6,1 6,4 87, ,3 8,1 5,6 26,0 4,6 10,5 2,8 5,1 2,7 4,2 19,3 2,8 75, ,5 11,6 8,4 21,4 5,5 8,3 2,4 10,6 2,5 5,1 6,2 3,4 122, ,8 16,4 3,5 14,5 3,8 3,9 1,6 8,6 13,2 5,6 23,3 3,8 119, ,4 24,4 4,9 19,4 3,2 14,3 1,1 9,4 1,8 9,3 5,4 90, ,8 4,8 7,8 13,6 24,3 6,2 1,6 9,3 2,8 2,1 6,0 7,7 108, ,1 5,5 19,6 5,7 7,1 2,0 14,1 2,7 4,1 12,6 3,1 97, ,1 17,2 9,1 24,4 3,2 8,8 2,2 6,8 2,8 5,2 2,9 110, ,5 19,1 5,1 16,3 3,2 8,6 1,3 11,7 4,9 4,7 17,5 4,8 61, ,2 14,3 16,5 19,4 3,7 7,6 1,7 6,7 4,1 3,4 4,9 6,6 102, ,6 9,2 7,9 17,3 12,5 6,1 3,2 12,8 2,8 3,7 8,1 3,9 107, ,2 7,1 3,8 23,4 14,5 5,8 3,4 5,5 2,4 3,2 13,0 3,6 61, ,9 8,8 9,7 24,5 3,6 4,0 1,6 10,8 1,6 4,3 9,1 7, ,2 26,7 7,7 14,5 4,2 7,9 2,0 8,5 4,4 4,5 12,0 3,3 72, ,3 13,5 10,4 21,6 3,6 3,1 2,5 11,2 3,3 4,7 8,3 2,4 91, ,0 3,0 11,1 16,6 29,3 1,5 1,8 8,5 2,7 3,8 5,1 2,6 105, ,7 17,2 4,6 14,3 4,7 7,7 2,0 11,9 6,0 9,5 17,8 3,5 99, ,3 26,8 5,2 12,5 3,1 2,8 1,7 8,6 25,1 2,6 4,5 2,7 76, ,6 9,4 8,3 13,5 4,9 3,5 1,9 6,2 4,1 14,7 3,5 103, ,4 15,8 6,3 18,3 5,2 6,2 2,0 11,4 5,5 5,4 14,6 3,9