Schade is niet altijd een schande Metamorfoze 8 juni 2017 Gabriëlle Beentjes sr adviseur conservering Nationaal Archief

Transcriptie

1 Schade is niet altijd een schande Metamorfoze 8 juni 2017 Gabriëlle Beentjes sr adviseur conservering Nationaal Archief Tijdens het meedenken over een programma voor deze middag heb ik, in een vlaag van creatieve inspiratie, bedacht dat ik een presentatie zou kunnen houden met als titel schade is niet altijd een schande. De middag die we aan het bedenken waren zou immers gaan over schade, naar aanleiding van het verschijnen van de nieuwe schade-atlas, en hoe erg vinden we schade eigenlijk? Vervolgens, weken later, de vlaag van creatieve inspiratie lang vervlogen, moest ik terughalen wat ik toentertijd bedoelde met die kreet. Waar zat ik aan te denken? Vast iets filosofisch, iets over functie, waarde en verandering en zo. Helemaal helder stond het me niet meer bij, dus ben ik eerst maar eens begonnen met het nalezen hoe het ook alweer zat met wat we bedoelen met het begrip schade. Wat is schade? De definitie van schade, zoals die op Wikipedia te vinden is en zoals die gebruikt wordt in de verzekeringsbranche, is het nadelige gevolg, zowel materieel als immaterieel, van een gebeurtenis. De omvang van de schade, het nadeel, kan uitgedrukt worden als het verschil tussen de waarde in de hypothetische situatie waarin de gebeurtenis zich niet heeft voorgedaan en de waarde in de werkelijke situatie. Iets mét schade is dus minder waard dan hetzelfde ding zónder schade. Degradatie versus schade In de context van conservering valt er nog wel meer te zeggen over wat schade eigenlijk is. In het Engels wordt bijvoorbeeld duidelijk onderscheid gemaakt tussen damage en deterioration. Deterioration, degradatie, is een vorm van schade die hoe dan ook optreedt, gewoon omdat veroudering niet tegen te gaan is, hooguit te vertragen. Damage is de vorm van schade die meer of minder moedwillig ontstaat aan een object, zoals ezelsoren, scheuren en een losse rug. In de dagelijkse praktijk gebruiken wij het woord schade vaak voor beide begrippen: verzuurd papier wordt bij inventarisaties genoteerd als schade, terwijl het in feite een versnelde vorm van veroudering is. Waarom we het toch schade noemen, is misschien omdat we er iets aan zouden willen doen. Bijvoorbeeld door het papier te ontzuren of het te verstevigen door geheel of gedeeltelijk te doubleren. We kunnen denk ik onderscheid maken tussen schade (en degradatie) die we kunnen herstellen, schade die we willen herstellen en schade die we niet kunnen of willen herstellen. Sommige schades zijn onherstelbaar omdat ze het resultaat zijn van een onomkeerbaar proces of omdat er gewoonweg 1

2 te veel van is. Dat soort schade kunnen we niet herstellen al zouden we dat misschien soms best willen. Schade die we willen herstellen heeft vaak te maken met schade die het gebruik van het object hindert bijvoorbeeld een scheur dwars door de tekst. Schade die we niet willen herstellen kan schade zijn waar er, zoals eerder gezegd, te veel van is. Denk aan een verzuurde krant die bij elke pagina die je omslaat meer fragmenten verliest. Het kan ook zijn dat de betreffende beschadigde boeken of archieven niet waardevol genoeg geacht worden om er tijd en geld aan te besteden. Er kunnen andere prioriteiten zijn in het beleid waardoor geen conservering of restauratie plaats vindt. En dan kan het nog zo zijn dat het om een vorm van schade gaat die in zekere zin een meerwaarde aan dat boek of dat archiefstuk geeft. Schade in de vorm van gebruikssporen aan de hand waarvan de geschiedenis van dat boek, archiefstuk, zichtbaar wordt. De economie van het object Jonathan Ashley Smith, voormalig Head of Conservation bij het Victoria and Albert Museum in Londen schrijft in 1995, vrij vertaald: omgeving, gebruik en behandeling kunnen veranderingen veroorzaken in de verschijningsvorm of staat van een object, die op zijn beurt veranderingen in waarde kan veroorzaken vergelijkbaar met wat Wikipedia ons vertelt als definitie van schade. Dan redeneert Ashley Smith verder: schade vermindert het gebruik of mogelijk gebruik van het object. Om tenslotte uit te komen bij: schade vermindert het voordeel dat de maatschappij aan het object kan hebben. Wij culturele instellingen bewaren en beheren immers onze collecties niet voor onszelf, maar voor het algemeen nut en belang van de maatschappij. Hoe we dat object aan de maatschappij beschikbaar stellen, heeft invloed op de mate van profijt die we ervan hebben. We maximaliseren dat profijt als we de mate waarin de maatschappij kan genieten van onze collecties kunnen doen toenemen, of als we de levensduur van de individuele objecten kunnen verlengen. Als we zó van het object laten genieten dat het ten koste gaat van de levensduur ervan, dan hebben we per saldo minder profijt van het object. Maar ook als we gaan voor een maximale levensduur en het object om die reden niet meer willen gebruiken om schade of versnelde veroudering te voorkomen hebben we er minder profijt van het staat in depot en we kunnen er niet meer van genieten. Met andere woorden: gebruiken van het object veroorzaakt schade, waardoor de levensduur ervan verkort wordt. Verlengen van de levensduur kunnen we doen we door het boek niet of zo min mogelijk te gebruiken en schade te voorkomen en/of te herstellen. Het zoeken is naar criteria voor hoeveel schade we accepteren in hoeveel tijd maar ook zullen we moeten nadenken over om welke redenen we het ontstaan van schade accepteren en of we bepaalde soorten schade wel 2

3 accepteren en andere niet. En dan moeten we ook nog nadenken over of we die schade kunnen en willen herstellen. Functie, vorm en inhoud Terug naar de boeken en archieven. De functie van boeken en archieven is in de regel het vasthouden van informatie. Als die functie aangetast wordt, is er sprake van schade en zullen we moeten nadenken over conservering of restauratie. Misschien kunnen we daarmee stellen dat de vorm van boeken en archieven onderschikt is, omdat de informatiewaarde zit in dat wat geschreven, gedrukt of getekend is. Dat zou bijvoorbeeld betekenen dat schade aan het boekblok een grotere invloed op de waarde van het object heeft dan schade aan de boekband. Tegelijk is er de functie van het papier als drager en de boekband als bij elkaar houder van de losse papieren. Zouden dat papier en die boekband er niet zijn, dan kon de informatie niet zó vastgehouden worden dat we er iets mee kunnen, bovendien kunnen de uiterlijke kenmerken ervan weer iets zeggen over de geschiedenis, betekenis of het belang van die inhoud. Dus ook als deze functie aangetast wordt moeten we daar iets mee. Dan zijn er natuurlijk ook boeken en archivalia waar de vorm vanaf het moment van maken al nadrukkelijk net zo belangrijk is als de inhoud, bijvoorbeeld kunstboeken en documenten met een symbolische waarde. En er zijn boeken en archivalia waarvan vorm én inhoud waardevoller worden door de ouderdom, uniciteit of emotionele, sociale of maatschappelijke betekenis ervan. Omdat deze boeken en documenten een toegevoegde materiële waarde hebben, sommige zijn misschien zelfs meer object dan informatiedrager, ervaren we schade bij deze stukken mogelijk anders dan bij die boeken en documenten die niet die toegevoegde waarde hebben. En als we schade anders kunnen ervaren bij een andere betekenis of waarde van het object, wat heeft dat dan weer voor invloed op wat we met die schade zouden willen doen? Als je doordenkt over functie en betekenis van boeken en archieven, is het namelijk misschien helemaal niet zo eenduidig dat we alle schade willen of moeten herstellen. Daarbij komt dat conservering en restauratie ook gezien kunnen worden als een vorm van moedwillige verandering van een object, die mogelijk de waarde van het object aantast dus ook een vorm van schade is. Ingewikkeld allemaal. En wat kunnen we daar nou in de praktijk mee en wat heeft dat met digitalisering te maken de grote gemene deler van waarom we hier bij Metamorfoze bij elkaar zitten? Digitalisering Als we uitgaan van de gedachte dat boeken en archivalia in eerste instantie informatiedragers zijn, wat gebeurt er dan op het moment dat de informatie digitaal beschikbaar is? Om te beginnen 3

4 vergroten we het profijt van het document aanzienlijk door de inhoud ervan wereldwijd beschikbaar te stellen en tegelijkertijd het gebruik van het origineel in de studiezaal zoveel mogelijk te beperken. Dat betekent minder schade door gebruik en daarmee naar verwachting een langere levensduur. Als gevolg daarvan zou je kunnen zeggen dat de functie van informatiedrager op dat moment wordt overgenomen door de digitale kopie en dat het fysieke origineel als een soort lege huls achterblijft. Aan de andere kant, van die lege huls hadden we eerder geconstateerd dat die óók een functie heeft, een praktische als de informatiedrager of bij-elkaar-houder, maar óók een van historisch bewijs. Misschien verschuiven waarde en betekenis van het document als gevolg van digitalisering ervan dus wel van in de eerste plaats informatiedrager naar vooral symbolische waarde. In plaats van dat we het document nodig hebben om te lezen wat daar geschreven staat, wordt het document iets waar we naar kijken als een object, een ding waar letters in staan, dat door een bepaalde groep mensen gebruikt is, dat in een bepaalde tijd gemaakt is, waarvoor bepaalde materialen gebruikt zijn en waarvoor misschien een interessante constructie toegepast is. Het boek of archiefstuk is daarmee niet langer alleen maar een gebruiksding, maar de fysieke back-up van de digitale informatiedrager én de fysieke getuige van het verleden. Het zou dus kunnen dat juist dóór de digitalisering de informatiedrager in een object verandert. En dat zou kunnen maken dat we moeten nadenken over hoe we voorafgaand aan de digitalisering met dat object om gaan, welke schade we als hinderlijk ervaren voor de functionaliteit als informatiedrager en welke schade juist iets toevoegt aan de informatiewaarde. En dus ook over of en hoe we die schade willen en kunnen herstellen. Van informatiedrager naar object Het eerste doel van het voorbereiden op digitalisering is het voorkomen van informatieverlies tijdens de digitalisering. In veel gevallen wordt daarbij uitgegaan van een optimale digitale informatieweergave het fysieke object wordt zodanig voorbereid dat er zoveel mogelijk geschreven, getekende of gedrukte informatie leesbaar is op de digitale kopie. Daartoe worden ezelsoren gladgestreken, vouwen gevlakt, scheuren gerepareerd, alles om te voorkomen dat zwakke hoeken afbreken en vouwen het zicht op de onderliggende tekst ontnemen. Hele legitieme handelingen, zou je zeggen, maar je kunt er misschien ook anders naar kijken. Sommige codicologen beschuldigen restauratoren ervan informatie vernietigd te hebben, omdat ze bijvoorbeeld een uit elkaar vallende band zodanig gereconstrueerd hebben dat deze weer functioneert, misschien wel gebruik makend van moderne materialen. De codicoloog kan dan niet meer zo goed zien hoe de oorspronkelijke band eruit zag, wat de constructie was of welk naaigaren gebruikt was. Documentatie in een restauratieverslag is niet genoeg, alleen het échte oorspronkelijke 4

5 materiaal kan de codicoloog genoeg informatie geven om de oorspronkelijke verschijningsvorm van dat boek te reconstrueren. Misschien is bij een digitale kopie wel hetzelfde aan de hand en kan het gladstrijken van vouwen, het repareren van scheuren, leiden tot een vorm van, om het maar cru te zeggen, geschiedvervalsing. Het is daarom zaak dat tijdens die voorbereiding de informatiedrager óók als object bekeken en behandeld wordt. Zijn die vouwen per ongeluk of bewust aangebracht? Wat kunnen ze ons vertellen over de geschiedenis van dat document? Wat zegt het materiaalgebruik over de oorsprong of het gebruik van dat boek? Hoe zit het met dat touwtje, die lias? Als je dat touwtje weghaalt om een betere digitale opname te maken, zie je dan op het scherm nog wel hetzelfde document als dat wat even daarvoor op de tafel van de restaurator lag? en van object naar informatiedrager Natuurlijk spelen bij boeken en archieven de hoeveelheden een grote rol en wordt vaak gekozen voor een pragmatische aanpak. Niet ieder document is tenslotte even uniek of bijzonder. Sterker nog, bij de meeste boeken en documenten zal de fysieke vorm niet zo heel veel toevoegen aan de inhoud. Maar toch moeten we niet te lichtvaardig omgaan met het aanpassen van het fysieke materiaal naar zijn nog te maken digitale kopie. Die digitale variant, dát is de kopie, die mág minder informatie bevatten dan het origineel. Dat origineel is de meest waardevolle bron van informatie, die bevat alles wat je zou willen weten, zou kúnnen willen weten, over dat origineel. Net als dat we niet van elke inhoud weten hoe relevant die voor de toekomstige onderzoeker zal zijn, weten we niet hoe relevant de vorm van stukken in de toekomst zal gaan zijn. Dus moeten we er zuinig op zijn. Ja, er zijn veel papieren documenten. Er waren ooit ook, relatief, veel perkamenten documenten. Toen er meer papier gebruikt werd konden die best versneden worden tot band, naaistrook of versteviging. Nu halen we die fragmenten uiterst omzichtig uit de betreffende boeken en schrijven er publicaties over. Ik wil niet zeggen dat ál het papier net zo spannend en fraai is als die membra disjecta, maar enige terughoudendheid in wat we met ons papieren erfgoed doen is misschien best gepast. En dus moeten we goed nadenken over wat we beoordelen als schade. Of de scheurtjes, vouwen en plooien die we zien daadwerkelijk schade zijn als nadelig gevolg van een betreurenswaardig voorval of onachtzaam gebruik van dat boek of archiefstuk, óf dat ze ons misschien vertellen waar dat boek, dat stuk, geweest is. Wie het gelezen of gebruikt heeft, welke betekenis het gehad heeft. En dus of en op welke manier we die, noem het maar schade, wel willen herstellen. Ik wil maar zeggen, soms is schade geen schande. 5