Herkenningsgeheugen bij kinderen

Transcriptie

1 Tessa B. Kok Annet Kingma Psycholoog gz- en kinderneuropsycholoog; klinisch en kinderen jeugdspecialist psycholoog nip 42 Correspondentieadres: Dr. A. Kingma Universitair Medisch Centrum Groningen Afdeling Kinderoncologie, Beatrix Kinderziekenhuis Postbus rb Groningen Herkenningsgeheugen bij kinderen Samenvatting De 15-Woordentest is mondiaal een van de meest gebruikte auditieve leer- en geheugentests. De eerste versie is bijna honderd jaar oud, waarna diverse varianten zijn ontwikkeld (Strauss e.a., 2006). De in Nederland gehanteerde 15-wt is gebaseerd op de Zwitserse Rey Auditory Verbal Learning Test (Rey avlt; Rey, 1958), zonder de in Engelstalige landen gebruikelijke interferentielijst. In 1964 ontwikkelden Deelman en Kalverboer een 15-wt versie voor kinderen ( gordijn -versie) die later werd genormeerd en aangevuld met twee parallelle versies ( konijn en soldaat - versie; Van den Burg & Kingma, 1999, Kingma & Van den Burg, 2003). Recent werden herkenningstaken ontwikkeld en genormeerd bij negentig gezonde kinderen (zes tot dertien jaar), behorend bij de drie bovengenoemde versies van de 15-wt voor kinderen. Dit artikel beschrijft uitkomsten van dit onderzoek naar het auditief herkenningsgeheugen bij kinderen, gemeten met de nieuwe herkenningstaken zonder gebruik van een interferentietrial. Tevens wordt het verband tussen reproductie en herkenning beschreven. Inleiding Ongestoorde geheugenfuncties zijn essentieel voor de cognitieve ontwikkeling en schoolprestaties van een kind. De 15-wt is zowel voor volwassenen als voor kinderen een test waarmee verschillende geheugenaspecten (directe geheugenspanne, leercurve, leerstrategie, retentie op korte en lange termijn en herkenning) betrouwbaar en eenvoudig kunnen worden gemeten, zodat (vermoede) geheugentekorten kunnen worden geobjectiveerd (Strauss e.a., 2006). Herkenning De herkenningsscore is een maat voor herkenning van nieuw aangeleerd materiaal, waarmee opdiep- en opslagbeperkingen van het geheugen kunnen worden onderscheiden. Bij

2 Herkenningsgeheugen bij kinderen 43 opslagbeperkingen zijn zowel de scores bij de reproductiematen als de herkenning onvoldoende, maar bij opdiepproblemen is de herkenning relatief beter dan de reproductie. In de neuropsychologische diagnostiek kan met dit onderscheid worden gedifferentieerd tussen verschillende soorten geheugenproblemen en categorieën patiënten. Tevens kan herkenning worden gebruikt om vermoedens van onderpresteren te objectiveren (Strauss e.a., 2006). Bij herkenning is volgens Atkinson en Juolo (1974; geciteerd in Mintzer, 2003) sprake van twee deelprocessen: recollection (een specifieke, expliciete herinnering aan het tijdstip waarop informatie werd aangeboden) en familiarity (een gevoel van vertrouwdheid bij al eerder aangeboden informatie, zonder dat er herinnering plaatsvindt). Herkenning, leeftijd en geslacht In verscheidene onderzoeken bleek dat kinderen beter presteerden bij de herkenning naarmate ze ouder werden: omstreeks hun twaalfde jaar waren de scores maximaal (Bishop e.a., 1990; Kramer e.a., 1997; Forrester & Geffen, 1991; Vakil e.a., 1998). Opvallend is echter dat alleen in studies met of een interferentietrial of grote aantallen proefpersonen een leeftijdseffect werd gevonden (zie Tabel 1). Bij een interferentietaak wordt na de vijf leertrials een tweede woordenlijst aangeboden waardoor de reproductie moeilijker wordt (Duff & Lasky, 1995). Dientengevolge wordt de herkenningstaak moeilijker én gevoeliger voor leeftijdseffecten. Tabel 1 Relaties tussen uitkomsten van de herkenningstaak van de 15-Woordentest en biografische- en testvariabelen studie n leeftijd leeftijdseffect effect geslacht gebruik interferentietrial Savage & Gouvier (1992) Ja ** Nee Ja Bleecker e.a. (1988) Nee Nee Nee Van der Elst e.a. (2005) Ja ** Ja ** Nee Kramer e.a. (1997) Ja ** Ja ** Ja Forrester & Geffen (1991) Nee Nee Ja Bishop e.a. (1990) Ja * Nee Ja Vakil e.a. (1998) Ja * Nee Ja * p <.05, ** p <.001. Het effect van leeftijd op de herkenning zou kunnen worden veroorzaakt door een verbetering in reproductie van woorden naarmate kinderen ouder worden. De hogere reproductiescore kan worden verklaard door een ontwikkelingseffect, zoals het gebruik van effectievere geheugenstrategieën en/of een hogere verwerkingssnelheid (Vakil e.a., 1998; Ferguson & Bowey, 2004). Bij de Nederlandse 15-wt wordt echter geen interferentietrial gebruikt. Een van de onderzoeksvragen luidde daarom of bij kinderen een effect van leeftijd op de herkenningsscore bestaat als er geen interferentielijst wordt toegevoegd. Wanneer verschillen tussen mannen en vrouwen werden gevonden, presteerden vrouwen beter dan mannen op zowel de kinder- als volwassen leeftijd. Dergelijke verschillen

3 Tessa B. Kok en Annet Kingma 44 werden echter voornamelijk gevonden in studies met grote steekproeven, wat verklaard zou kunnen worden doordat eventuele verschillen zeer klein zijn (zie Tabel 1). Om deze reden en vanwege het gegeven dat sekseverschillen onder invloed van hormonen zich theoretisch pas na de puberteit lijken te manifesteren, verwachtten we geen significante verschillen tussen jongens en meisjes (Kramer e.a., 1997). Herkenning en reproductie Over het algemeen geldt dat het gemakkelijker is om woorden te herkennen dan te reproduceren (Haist e.a., 1992). Voor gezonde kinderen en volwassenen gaat men er in de praktijk van uit dat een goede reproductie samengaat met een goede herkenning; in ons onderzoek verwachtten we bij gezonde proefpersonen dan ook een sterk positief verband tussen beide reproductiematen en de herkenning. Methode Deelnemers De normgroep bestond uit negentig gezonde leerlingen (48 jongens, 42 meisjes) van twee reguliere basisscholen uit de provincie Groningen (leeftijd: m = 9;3 jaar, sd = 1;7, range: 6;5-12;7). De gemiddelde Cito-scores voor de eindtoets voor groep 8 van het jaar voorafgaand aan deze studie bedroegen voor deze twee scholen respectievelijk 538 (overeenkomstig havoniveau) en 536 (niveau vmbo, theoretische leerweg; landelijk gemiddelde dat jaar was 535). Vanwege de verwachte hoge scores werden op grond van het leerlingvolgsysteem de 25% best presterende kinderen uit de steekproef gelaten. Gemiddeld en ondergemiddeld presterende kinderen zijn dus bewust oververtegenwoordigd in de steekproef. Per klas werden vier jongens en vier meisjes getest. Deze normkinderen werden in zes leeftijdsgroepen ingedeeld van respectievelijk zes, zeven, acht, negen, tien en elf jaar en ouder. De recognitietaak van de 15-wt Na de onmiddellijke en uitgestelde reproductie wordt bij de 15-wt de herkenning getest; de vijftien stimuluswoorden uit de lijst moeten herkend worden tussen vijftien niet-stimuluswoorden. Voor elke versie van de 15-wt is een herkenningsversie ontwikkeld waarbij net als voor de drie versies van de kinder-15-wt de woorden bij minstens 90% van de Nederlandse en Vlaamse zesjarigen bekend moesten zijn (Kohnstamm, 1981). Bij het samenstellen van de drie herkenningsversies is gestreefd naar zo veel mogelijk overeenkomst aangaande categorie, lettergrepen en beginletters. De totaalscore bij de herkenningstaak bestaat uit het aantal juist herkende woorden plus het aantal terecht verworpen woorden. Fouten bij de herkenning worden opgedeeld in false positives (een woord dat niet in de lijst staat, wordt toch als zodanig herkend) en false negatives (een woord dat wel in de lijst staat wordt niet herkend). Statistische verwerking Als afhankelijke variabelen werden (1) onmiddellijke reproductie, (2) uitgestelde reproductie, (3) totaalscore bij de herkenningstaak (maximaal 30) en (4) false positives (maximaal 15) en (5) false negatives (maximaal 15) gebruikt.

4 Herkenningsgeheugen bij kinderen 45 Per leeftijdsgroep en geslacht werden gemiddelden en standaarddeviaties berekend en vergeleken. Ook werden correlaties berekend tussen de herkenningsscores en de (onmiddellijke en uitgestelde) reproductie per leeftijdscategorie. Vanwege de niet normale verdeling van de herkenningsscores werden non-parametrische tests (Mann Whitneytest en Kruskal Wallistest) en correlaties (Spearman s Rho) gebruikt (significantieniveau < 0,05). Resultaten Effect van leeftijd en geslacht Er werd een plafondeffect bij de herkenningstaak gevonden: de meeste kinderen (89%) behaalden een score van 28 en hoger (Figuur 1). Leeftijd had zoals verwacht bij onze steekproef geen invloed op de herkenningsscore (Tabel 2). Van de laagst scorende kinderen behaalden 5% en 10% een score van respectievelijk 26 en 27. Verschillen tussen jongens en meisjes waren niet significant (zie Tabel 2). De ontwikkeling van de reproductiescores is weergegeven in Tabel 3. Tabel 2 Normeringsgegevens (gemiddelden, standaarddeviaties, medianen) voor de variabelen van de herkenningstaak van de 15-Woordentest uitgesplitst voor geslacht en leeftijdscategorie geslacht (n) totaal score false negatives false positives range totaal m (sd) a mdn b m (sd) mdn m (sd) mdn 6 jaar V (6) 29,00 (1,27) 29,50 0,67 (1,21) 0 0,33 (0,82) M (6) 28,33 (1,63) 28,50 1,00 (1,27) 0,50 0,67 (1,03) Subtotaal 12 28,75 (1,44) 29,00 0,83 (1,19) 0 0,5 (0,91) jaar V (6) 29,17 (0,75) 29,00 0,67 (0,82) 0,50 0,17 (0,41) M (6) 29,00 (1,27) 29,50 0,83 (1,33) 0 0,17 (0,41) Subtotaal 12 29,08 (1,00) 29,00 0,75 (1,06) 0 0,17 (0,39) jaar V (10) 28,70 (1,77) 29,00 1,10 (1,52) 1,00 0,20 (0,63) M (8) 28,63 (1,19) 29,00 1,00 (1,41) 0,50 0,38 (0,74) Subtotaal 18 28,67 (1,61) 29,00 1,06 (0,88) 1,00 0,38 (0,77) jaar V (8) 29,38 (1,19) 30,00 0,25 (0,46) 0 0,38 (0,74) M (5) 28,80 (1,64) 30,00 0,80 (1,30) 0 0,40 (0,89) Subtotaal 13 29,15 (1,35) 30,00 0,46 (0,88) 0 0,38 (0,77) jaar V (8) 30,00 (0,00) 30,00 0,00 (0,00) 0 0,00 (0,00) 0 30 M (7) 29,00 (1,41) 29,00 0,68 (1,07) 1,00 0,14 (0,38) Subtotaal 15 29,53 (1,06) 30,00 0,40 (0,83) 0 0,07 (0,26) > 11 jaar V (7) 29,71 (0,76) 30,00 0,29 (0,76) 0 0,00 (0,00) M (13) 29,54 (0,76) 30,00 0,38 (0,65) 0 0,08 (0,28) Subtotaal 20 29,60 (0,75) 30,00 0,35 (0,67) 0 0,05 (0,22) Totaal 90 29,10 (1,25) 30,00 0,60 (1,00) 0 0,20 (0,60) a Gemiddelde (standaarddeviatie) b Mediaan.

5 Tessa B. Kok en Annet Kingma 46 Tabel 3 Gemiddelden (en standaarddeviaties) voor de leertrials, de onmiddellijke en uitgestelde reproductie van de 15-Woordentest uitgesplitst per leeftijdscategorie (n = 90; 6-13 jaar) n trial 1 trial 2 trial 3 trial 4 trial 5 onmiddellijke reproductie uitgestelde reproductie 6 jaar 12 3,5 (1,5) 6,3 (2,1) 7,6 (1,9) 8,5 (1,8) 9,2 (2,3) 34,9 (8,2) 7,1 (2,9) 7 jaar 12 4,0 (1,6) 6,8 (1,3) 8,0 (1,7) 8,9 (1,6) 9,8 (1,7) 37,8 (5,5) 8,5 (1,7) 8 jaar 18 5,0 (1,2) 6,9 (1,6) 8,3 (1,8) 9,8 (1,5) 10,1 (1,6) 40,2 (6,1) 9,2 (2,5) 9 jaar 13 5,1 (1,0) 8,1 (2,1) 9,5 (1,6) 10,5 (2,1) 11,0 (2,1) 44,2 (7,3) 10,0 (2,9) 10 jaar 15 5,6 (1,4) 8,5 (1,6) 10,5 (1,8) 11,3 (1,7) 12,1 (2,1) 47,9 (6,4) 10,4 (2,5) > 11 jaar 20 5,7 (1,1) 9,1 (1,7) 11,1 (2,0) 11,1 (2,0) 12,1 (2,1) 48,8 (7,2) 10,6 (2,2) Totaalscore ,1 1, ,3 7,8 7 5,5 4,4 4 18, ,3 42,2 57, Cumulatief percentage Percentage Frequentie Figuur 1 Verdeling van de totaalscore (cumulatief percentage, percentage en frequentie) bij de herkenningstaak van de 15-Woordentest (n = 90; 6-13 jaar) Verband tussen herkenning en reproductie Er werd een matig positief verband gevonden tussen de (onmiddellijke en uitgestelde) reproductie en de herkenningsscore, terwijl juist een sterk positief verband werd verwacht (zie Tabel 4). Tabel 4 Non-parametrische correlaties tussen de herkenningsmaat en beide reproductiematen van de 15-Woordentest en de verklaarde variantie (n = 90; 6-13 jaar) totaalscore false negatives false positives Onmiddellijke reproductie.56 ** (31%) a -.50 ** (25%) -.51 ** (26%) Uitgestelde reproductie.54 ** (29%) -.30 ** (9%) -.32 ** (10%) * p <.05, ** p <.01 a Verklaarde variantie (R 2 ).

6 Herkenningsgeheugen bij kinderen 47 Tabel 5 Non-parametrische correlaties tussen reproductie- en herkenningsgeheugen per geslacht en leeftijdscategorie (n = 90; 6-13 jaar) onmiddellijke reproductie en herkenning uitgestelde reproductie en herkenning n 6 jaar Vrouw Man Totaal jaar Vrouw.75 *.62 6 Man Totaal jaar Vrouw Man.72 *.76 * 8 Totaal.66 **.56 ** 18 9 jaar Vrouw * 8 Man * 5 Totaal.52 *.83 ** jaar Vrouw - a - 8 Man Totaal > 11 jaar Vrouw Man * 14 Totaal.50 *.44 * 20 Vrouwen 0,614 ** 0,545 ** 44 Mannen 0,508 ** 0,532 ** 46 * p <.05, ** p <.01 a Correlatie kon niet berekend worden, omdat iedereen in deze groep de score 30 behaalde. Discussie Effect van leeftijd en geslacht Door het ontbreken van een interferentietrial en/of een te kleine groepsgrootte werd zoals verwacht geen significant effect van leeftijd op de herkenningsscore gevonden (Bleecker e.a., 1988; Forrester & Geffen, 1991). De belangrijkste bevinding in het huidige onderzoek was dat 89% van de kinderen goed scoorde (herkenningsscore > 28). De hoge scores bij de herkenning waren in overeenstemming met studies uit Israël, Amerika en Australië (Forrester & Geffen, 1991; Savage & Gouvier, 1992; Vakil e.a., 1998). Deze grote overeenkomst tussen prestaties van Nederlandse kinderen en kinderen uit internationaal onderzoek werd indertijd ook gevonden voor de reproductiematen van de kinder-15-wt; het gaat hier blijkbaar opnieuw om fundamentele functies met weinig cultuur- of taalverschillen. Bij de 11% van de kinderen die slecht presteerden (herkenningsscore < 27) waren bijna alle reproductiescores indicatief voor opslagproblemen.

7 Tessa B. Kok en Annet Kingma 48 Zoals eerder genoemd zou de inclusie van een interferentietrail de herkenningstaak moeilijker maken: herkenning zou dan mogelijk niet alleen meer op basis van familiarity plaatsvinden, waardoor woorden actief gereproduceerd moeten worden. Ook zou bij het gebruik van een interferentietrial de kans op het vinden van een leeftijdseffect en het maken van fouten groter zijn geweest. Een nadeel van gebruik van een interferentietrial is dat niet alleen een beroep op geheugen wordt gedaan, maar ook op executieve functies. Er moet immers actief onderscheid worden gemaakt tussen woorden uit de eerste en uit de tweede lijst. Het hangt van de individuele diagnostische vraagstelling af of het toevoegen van interferentie in de praktijk is aan te raden. Reproductie en herkenning Hogere scores door toenemende leeftijd bij de (onmiddellijke en uitgestelde) reproductie van woorden hebben in dit onderzoek weinig invloed gehad op de score bij de herkenningstaak. De herkenningsscore was bij de meerderheid van de gezonde kinderen goed, ongeacht de prestatie bij de reproductiematen. Dit is te verklaren door het feit dat bij herkenningsgeheugen naast expliciete ook impliciete processen een rol spelen en deze laatste al op zeer jonge leeftijd goed ontwikkeld zijn waarna weinig ontwikkeling meer plaatsvindt (Aggleton & Brown, 2006). De matige verbanden tussen de beide reproductiematen en de herkenningsscore worden zeer waarschijnlijk ook verklaard door het aanwezige plafondeffect bij de herkenningstaak. Methodologische beperkingen De belangrijkste beperking van dit onderzoek was de grootte en de samenstelling van de steekproef. We kunnen niet uitsluiten dat er kinderen zijn getest met een (leer)stoornis. We zijn echter van mening dat de oververtegenwoordiging van gemiddeld en benedengemiddeld presterende kinderen weinig invloed heeft gehad op de spreiding van de herkenningsscores omdat de totale groep al (bijna) maximale scores behaalde. Ook bleken er geen grote verschillen te bestaan tussen de scores en spreiding van de reproductiematen in dit onderzoek en de veel grotere steekproef van Van den Burg en Kingma (1999). Conclusie en advies voor de praktijk In neuropsychologisch onderzoek bij kinderen heeft onderzoek naar herkenningsgeheugen zeker een plaats: naast het onderscheid in opslag- en opdiepbeperkingen lijkt de herkenningstaak in combinatie met de reproductiescores extra informatie te geven over de aard en ernst van geheugenbeperkingen of stoornissen. Gezonde kinderen tussen zes en dertien jaar behaalden in dit onderzoek, onafhankelijk van hun leeftijd, bijna maximale scores. We raden aan de herkenningstaak altijd af te nemen gezien de korte en eenvoudige afname en de extra informatie die de taak geeft naast de bestaande 15-wt-maten. Literatuur Aggleton, J.P. & Brown, M.W. (2006). Interleaving brain systems for episodic and recognition memory. Trends in Cognitive Sciences, 10, Bishop, J., Knights, R.M. & Stoddart, C. (1990). ravlt: Performance of English and French children ages 5 to 16. Clinical Neuropsychologist, 4,

8 Herkenningsgeheugen bij kinderen 49 Bleecker, M.L., Bolla-Wilson, K., Agnew, J. & Meyers, D.A. (1988). Age-related sex differences in verbal memory. Journal of Clinical Psychology, 44, Burg, W. van den, & Kingma, A. (1999). Performance of 225 Dutch school children on Rey s Auditory Verbal Learning Test (avlt): Parallel test-retest reliabilities with an interval of 3 months and normative data. Archives of Clinical Neuropsychology, 14, Duff, S.L. & Lasky, D.I. (1995). Effects of same and cross-modal interference on recall of word lists. Perceptual and Motor Skills, 80, Elst, W. van der, Van Boxtel, M.P.J., Van Breukelen, J.P. & Jolles, J. (2005). Rey s Verbal Learning Test: Normative data for 1855 healthy participants aged years and the influence of age, sex, education, and mode of presentation. Journal of International Neuropsychological Society, 11, Forrester, G. & Geffen, G. (1991). Performance measures of 7-15 year old children on the Auditory Verbal Learning Test. Clinical Neuropsychologist, 5, Ferguson, A.N. & Bowey, J.A. (2005). Global processing speed as a mediator of developmental changes in children s auditory memory span. Journal of Experimental Child Psychology, 91, Haist, F., Shimamura, A.P. & Squire, L.R. (1992). On the relationship between recall and recognition memory. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 18, Kingma, A. & Van den Burg, W. (2003). Drie parallelversies van de 15-woordentest voor kinderen: Handleiding en normering. Groningen: Afdeling Kinderoncologie, Universitair Medisch Centrum Groningen. Kohnstamm, G.A. (1981). Nieuwe streeflijst woordenschat voor 6-jarigen: gebaseerd op onderzoek in Nederland en België. Lisse: Swets & Zeitlinger. Kramer, J.H., Delis, D.C., Kaplan, E., O Donnell, L. & Prifitera, A. (1997). Developmental sex differences in verbal learning. Neuropsychology, 11, Mintzer, M.Z. (2003). Triazolam-induced amnesia and the word-frequency effect in recognition memory: Support for a dual process account. Journal of Memory and Language, 48, Rey, A. (1958). L examen clininque en psychologie. Parijs: Presses Universitaires de France. Savage, R.M. & Gouvier, W.D. (1992). Rey Auditory-Verbal Learning Test: The effects of age and gender, and norms for delayed recall and story recognition trials. Archives of Clinical Neuropsychology, 7, Strauss, E., Sherman, E.M.S. & Spreen, O. (2006). Memory. In: E. Strauss, E.M.S. Sherman & O. Spreen (red.), A compendium of neuropsychological tests: Administration, norms, and commentary. Third edition (pp ). Oxford: Oxford University Press. Vakil, E., Blachstein, H. & Sheinman, M. (1998). Rey avlt: Developmental norms for children and the sensitivity of different memory measures to age. Child Neuropsychology, 4,