F.T. Oldenhuis, hoogleraar religie en recht te Groningen

Transcriptie

1 NTKR (2007), 59 Nederlands Tijdschrift voor Kerk en Recht, Annotatie, 1 (2007),59-66 F.T. Oldenhuis, hoogleraar religie en recht te Groningen Annotatie bij Rb. Zwolle (sector Kanton,Locatie Lelystad) 2 februari 2005, JAR 2005/58, AA 2005/3 m.nt C.J.H. Jansen en C.J. Loonstra (ds De Boer- Chr. Geref. Kerk Zeewolde). 1. In mijn annotatie ga ik niet in op de specifiek arbeidsrechtelijke aspecten. Ik verwijs daarvoor naar bovengenoemde annotatie van Jansen en Loonstra, AA 2005/3. Ik beperk mij tot een bespreking vanuit de specifieke invalshoek van art. 2: 2 BW. Het voortraject van art. 2:2 BW grijpt terug op de totstandkoming van de wet op de Kerkgenootschappen (1853). De Wet van 1853 verzekerde aan de kerkgenootschappen ( ) om alles wat hunne godsdienst en de uitoefening daarvan in hunnen eigen boezem betreft, te regelen. Tijdens de totstandkoming van het burgerlijk wetboek is die unieke positie door Meijers onderkend. Meijers verwees voor wat betreft de rechtspersoonlijkheid van het kerkgenootschap naar het preadvies voor de Broederschap van Candidaat-Notarissen door W.J.A.J.Duynstee en C. Punt uit Duynstee, Preadvies, blz. 21, betoogde, dat aan de burgerlijke rechtspersoonlijkheid der kerkgenootschappen die vóór de wet van 22 april 1855, Stb. no. 32 (dat is de Wet op de Vereeniging en Vergadering van 1855 ) bestonden, nooit is getwijfeld. Na de invoering van de Wet van 1855 reeds er twijfel of ook voor een kerkgenootschap vooraf koninklijke goedkeuring nodig was. Vanaf 1863 tot 1927 namen departementen daaromtrent wisselende standpunten in, aldus Duynstee, totdat minister Donner in 1927, een verklaring in het WPNR 3000 liet opnemen, dat dat niet nodig was. Rechtspraak en doctrine erkenden echter ipso iure onafgebroken de rechtspersoonlijkheid. Let men op deze voorgeschiedenis dan wordt begrijpelijk dat de Hoge Raad in 1938 (het betrof de rechtspersoonlijkheid van de classsis van de Gereformeerde Kerken) uitdrukkelijk overwoog dat de Wet van 1855 op kerkgenootschappen niet van toepassing is, maar de Wet van 1853 en nu citeer ik aan de kerkgenootschappen verzekert om alles wat hun godsdienst en de uitoefening daarvan in eigen boezem betreft te regelen. De autonomie van het kerkgenootschap stond derhalve hoog in het vaandel. Meijers greep in zijn Toelichting bij het Ontwerp voor Boek 2 BW daarop terug en stelde: de rechtspersoonlijkheid van kerkgenootschappen en hun zelfstandige onderdelen (wordt) thans algemeen in de rechtspraak erkend. Hij verwees - terecht - daarbij naar het zojuist genoemde arrest uit 1938 ( HR 13 mei 1938, NJ 1939, 247 (Classis

2 NTKR (2007), 60 s Hertogenbosch - Geref. Kerk Eindhoven. m.nt. P.S). Art.2:2 (Ontwerp Meijers) werd zonder noemenswaardige wijziging als eindtekst aangenomen. Meijers ontleende zijn formulering van die bepaling aan het in 1922 verschenen rapport van de Staatscommissie Anema, die een Ontwerp Wet op de Kerkgenootschappen vervaardigde. Ook de term zelfstandige onderdelen is rechtstreeks ontleend aan dát Ontwerp. 2. Richten wij ons op de kernvraag, die in art. 2:2 lid 2 BW ligt opgesloten en die naar mijn oordeel van essentieel belang is voor het antwoord op de vraag of de Kantonrechter Lelystad de accenten op juiste wijze heeft gelegd. Hoe ver reikt de autonomie van het kerkgenootschap? In het verlengde van de Wet van 1853 bepaalt art. 2:2, lid 2 BW, dat kerkgenootschappen worden geregeerd door hun eigen statuut. En om die vrijheid nog wat aan te zetten werd bij de totstandkoming van Boek 2 bepaald (art.2:18 BW), dat een aantal Algemene Bepalingen uit titel 2.1 van Boek 2 BW niet voor kerkgenootschappen zou gelden. Het betrof o.m. de bepaling over de verboden rechtspersoon en de ontbinding van rechtspersonen 1. Van meet af aan werd aan die vrijheid evenwel een grens gesteld. Het primaat van het statuut mag niet in strijd zijn met de wet (art. 2:2 lid 2 (slot). Wat betekent dat woordje wet? Als tamelijk elementaire bepalingen op kerkgenootschappen, zoals de verboden rechtspersoon, al niet van toepassing worden verklaard, dan zal de grens wel vér weg liggen. Je zou denken dat de grens dáár ligt, waar de randen van het strafrecht in beeld komen. En in die geest is daarover ook in de Tweede Kamer ten tijde van de totstandkoming van Boek 2 in 1976 beraadslaagd. Het is Diepenhorst die zich in de Eerste Kamer evenwel scherp kantte tegen de in de Tweede Kamer aangenomen bepaling: Dit in strijd met de wet is mij te ruim (Parl. gesch. Boek 2, blz. 108/9). Waarom mag, aldus Diepenhorst, een kerkelijk statuut geen rechtskacht bezitten indien het sommige bepalingen van burgerlijk recht opzij zet? Hij bepleit dat het kerkgenootschap gehouden is aan fundamentele dwingende regels van het gemeene recht. Schutte stelt tijdens de parlementaire behandeling van de Invoeringswet Boeken 3,5 en 6 (Aanpassing Boek 2) bij de bespreking van art. 2 boek 2 de problematiek opnieuw aan de orde. Niet elke regel van dwingend recht 1 Art. 2:18 BW werd tijdens de aanpassing van het BW ten tijde van de invoering van de Boeken 3,5 en 6 BW geschrapt. Aan het slot van art. 2:2 lid 2 werd een zin toegevoegd, waarin werd bepaald dat art. 5 (gelijkstelling van de rechtspersoon met de natuurlijke persoon) voor wat betreft het vermogensrecht) van de Algemene Bepalingen rechtstreeks op kerkgenootschappen van toepassing was. Analogische toepassing van de overige bepalingen werd geoorloofd geacht, voorzover te verenigen met hun statuut en met de aard van de onderlinge verhoudingen.

3 NTKR (2007), 61 heeft naar haar (d.i. de GPV fractie) overtuiging voorrang boven het eigen statuut (Parl. Gesch. Invoeringswet., blz. 122). Korthals Altes antwoordt daarop: De heer Schutte heeft in dit verband nog het begrip wet genoemd. Voorzitter! Het gaat inderdaad om een sterk dwingend recht. Bij de vaststellingswet is, om te laten zien hoe sterk dwingend recht het wel betreft, gesproken over het verbod om mensenoffers te brengen en het verbod van polygamie. Die begrippen maken wel duidelijk dat er inderdaad aan zeer zwaarwegende dwingend rechtelijke bepalingen is gedacht. ( Parl gesch Inv, blz. 135). De vrijheid van kerkgenootschappen om hun zaken zelf te regelen,blijft derhalve heel groot. Achterliggend gedachtegang is de godsdienstvrijheid metterdaad handen en voeten te geven. Die vrijheid houdt dus bij het dwingend recht niet meteen op. Rechtbank Den Bosch had dat in de zaak ds. Kruis 2 (conflict binnen de Chr. Geref. Kerk) over de vraag hoe de rechtsverhouding tussen de predikant en het betrokken kerkgenootschap moet worden gekwalificeerd heel goed begrepen: De rechtbank stelt voorop dat de beginselen van vrijheid van godsdienst en scheiding van Kerk en Staat met zich mede brengen dat uiterste terughoudendheid geboden is bij het toepasselijk verklaren van regelingen van materieel burgerlijk recht op de rechtsverhoudingen tussen de verschillende organen en onderdelen van een kerkgenootschap. De regeling van dergelijke verhoudingen in het eigen statuut van een kerkgenootschap wordt veelal in hoge mate bepaald door aspecten van leerstellig karakter die een vaak eeuwenlange ontwikkeling hebben doorgemaakt. Het resultaat daarvan doet zich vaak voor als een voor leken moeilijk te doorgronden weefsel waarin die verhoudingen op subtiele wijze zijn vervlochten. Het in dergelijke verhoudingen oordelen met toepassing van regelen van burgerlijk recht houdt licht het gevaar in zich, dat daarbij tevens wordt ingegrepen in en een oordeel wordt gegeven over de leerstellingen die aan het eigen statuut van het kerkgenootschap ten grondslag hebben gelegen. En dan komt de slotsom: Naar het oordeel van de rechtbank kan in dit licht en op grond van de hiervoor aangeduide bepalingen van de Kerkorde, die blijkens 2 HR 14 juni 1991, NJ 1992, 173 m.nt. HJS ( Ds. Kruis).

4 NTKR (2007), 62 de beroepsbrief de rechtsverhouding tussen partijen voorzover van burgerrechtelijke aard mede bepaalt, niet aangenomen worden dat Kruis als orgaan van de (Kerk) in dienst van de Kerk te 's- Hertogenbosch arbeid verrichtte en de Kerk te 's-hertogenbosch daarbij gezag over Kruis uitoefende in de zin van art. 1637a BW. Met name de omstandigheid dat Kruis als predikant voor het leven benoemd, geacht werd tucht uit te oefenen over zijn gemeente, die ingeval van aan de gemeente onwelgevallig functioneren van Kruis geen zelfstandige bevoegdheid had tot opzegging van de rechtsverhouding, staat aan het aannemen van een gezagsverhouding als bedoeld in genoemd artikel in de weg. De Hoge Raad liet dat oordeel in stand. Hoe anders en naar mijn oordeel onjuist, kijkt M.G. Rood in zijn annotatie onder het arrest ds. Kruis tegen deze materie aan: Scheiding van kerk en staat kan niet betekenen dat het dwingend recht van de staat niet zou gelden voor functionarissen van de kerk. Wanneer de elementen van art 1637 a aanwezig zijn is de kwalificatie dwingend. Tegen de achtergrond van datgene wat ik hiervoor betoogde is een dwingende toepassing van het dwingend recht niet vol te houden. Het is een ontkenning van het sui generis- karakter van het kerkgenootschap, waarbij de marges breder zijn dan die van dwingend recht. De Kantonrechter Lelystad in de zaak ds. De Boer volgt nu dezelfde aanpak, zoals Rood voorstond en gaat als het ware meteen over tot de vraag of art.7:610 BW e.v. (dwingend arbeidsrecht) op de rechtsverhouding tussen de predikant en het betrokken kerkgenootschap van toepassing is. De kantonrechter beantwoordt die vraag bevestigend (r.o. 3.16) om vervolgens te constateren dat, indien mocht blijken dat verschillende regels bedoeld zijn regels van kerkrecht en regels van arbeidsrecht - op de rechtsverhouding van toepassing zijn, als uitgangspunt dient te worden genomen dat zij naast elkaar van toepassing zijn (r.o. 3.17). De kantonrechter heeft daarbij ongetwijfeld de strekking 3 van art. 6:215 BW op het oog gehad. Maar indien je die redenering volgt dan heb je in elk geval de stap gezet, dat bijzondere bepalingen van vermogensrecht, zoals Boek 7, titel 10 op kerkgenootschappen van toepassing zijn. Juist daarmee sla je naar mijn oordeel een principiële stap over. Je gaat er dan van uit dat op kerkgenootschappen de bepalingen van het BW, i.h.b. de boeken 3, 5,6 en 7 van toepassing zijn en brengt vervolgens hooguit daarop nog enkele 3 Strikte toepassing van art. 6:215 BW lijkt me, gelet op de wettekst van art. 6:215 BW, niet mogelijk; aan de orde is hooguit analoge toepassing van genoemde bepaling.

5 NTKR (2007), 63 beperkingen aan, voor het geval die toepassing zou botsen met essentiële aspecten van intern kerkelijk recht c.q. met het recht van godsdienstvrijheid, etc.. Zie ik het goed dan volgt Van der Ploeg 4 die benadering in zijn belangwekkend opstel over De rechtspositie van priesters, predikanten en andere voorgangers. Ik citeer: In het hierna volgende ga ik uit van het bestaan van een arbeidsovereenkomst om te bezien of dit problemen oplevert. Op die wijze komt evenwel de principiële voorvraag, zoals ik die hiervoor uiteenzette, onvoldoende uit de verf. De terughoudendheid van de Bossche rechter heeft naar mijn oordeel in de uitspraak Ds. De Boer II ten onrechte plaats gemaakt voor een zekere gretigheid. Ik proef dat vaker bij arbeidsrechtjuristen, zoals dat hiervoor ter sprake kwam. Ook W.A. Zondag heeft zich op het standpunt gesteld dat de jas van het arbeidsrecht, prima over de toga van de voorganger past 5, maar zo zeker ben ik daar niet van. Ook Zondag slaat naar mijn oordeel in zijn betoog die principiële stap over. Let men op de kerkorde, de beroepsbrief en zeker op het bevestigingsformulier, dan is in de zaak ds. De Boer ten tijde van het aangaan van de overeenkomst, door partijen op dát moment zeker geen arbeidsovereenkomst beoogd. 6 Het is de verleidelijk die kwalificatie van de rechtsverhouding te beantwoorden aan de hand van de standpunten die partijen innemen nadat het arbeidsconflict is ontstaan; dogmatisch gezien is dat niet juist. Het moment van de totstandkoming is hier beslissend. In schril contrast daarmee staan de bevindingen van de Kantonrechter Lelystad, die uitdrukkelijk overweegt dat noch gesteld noch gebleken is dat partijen bij het aangaan van de overeenkomst in 1995 zich tegenover elkaar hebben uitgelaten over de kwalificatie van hun rechtsverhouding. Hij meent dat een aantal feiten juist erop wijst, dat 4 T.J.van der Ploeg, De rechtspositie van priesters, predikanten en andere voorgangers, in: Kerk en recht, onder redactie van L.C. van Drimmelen en T.J. van der Ploeg, Utrecht, 2004, blz. 159 e.v. 5 W.A. Zondag, De grenzen van het arbeidsrecht, oratie RUG 2004, Boom Juridische uitgevers Den Haag 2004, blz Ik wijs in dat verband op de mening van W van t Spijker in : de Wekker, landelijk orgaan van de CGK, jrg 2005, blz Ook P. van den Heuvel, De toelichting op de kerkorde van de Protestantse Kerk in Nederland, Zoetermeer 2004, blz. 119 e.v. wijst erop dat ambtsdragers niet in dienst van de gemeente staan om haar belangen te behartigen, maar dat zij in dienst zijn genomen door Christus zelf die Heer en Hoofd van de kerk is. In haar lezing voor het symposium De rechtspositie van de predikant: Job of ambt, wees Mevr. mr. T.M. Willemze op de vrijheid van het ambt en het collegiaal functioneren van de kerkenraad. Zij wees er voorts op, dat de kerkenraad geen aanwijzingen of instructies kan geven aan de predikant niet alleen niet terzake van godsdienstige aspecten van de vervulling van zijn ambt, maar ook niet met betrekking tot andere aspecten van de contractuele verhouding. De bijdragen aan het congres zullen t.z.t. in boekvorm verschijnen.

6 NTKR (2007), 64 partijen uitgingen van een arbeidsovereenkomst (r.o. 3.16). Ik acht die overweging hoogst merkwaardig. Wie een beetje thuis is op het erf van de orthodox gerichte (kleinere) gereformeerde kerkgenootschappen, dient te beseffen dat toepassing van het seculiere arbeidsrecht niet in beeld is. De zaak ds. Kruis vormt daar een bevestiging van. Toegespitst op de CGK is er vanaf het moment dat die kwestie speelde in elk geval niets veranderd. Overigens wordt de opvatting dat de predikant niet als een werknemer van de plaatselijke kerk kan worden beschouwd ook binnen de PKN aangehangen. Ik verwijs in dat verband naar de bijdrage Mevr. mr. M.T. Willemze t.b.v. het symposium: De rechtspositie van de predikant: Job of Ambt?, dat in november 2005 in Groningen werd gehouden. Zij stelde De kerk beroept zich op haar eigen vrijheid omdat toepassing van het arbeidsrecht op de rechtsverhouding met de predikant in deze verhouding wel degelijk een element brengt, dat strijdig is met de visie van de kerk op het ambt van de predikant en op de plaats die deze in de kerkelijke structuur heeft. Dat heeft niets te maken met koud watervrees 7 voor het arbeidsrecht. Veel regelingen die in het arbeidsrecht gelden, zijn immers ook in de eigen kerkelijke arbeidsvoorwaardenregeling opgenomen. Het is goed mogelijk (gebleken) om - met behoud van het eigene van de positie van de predikant - te komen tot het opstellen van goede arbeidsvoorwaardenregelingen, ook zonder de rechtsverhouding met de predikanten om te zetten in een arbeidsovereenkomst naar burgerlijk recht 8. Ook in de kerk wordt de predikant niet alleen gezien als iemand die een (geestelijk) ambt draagt, maar ook als iemand die een job, een beroep beoefent. Deze beide aspecten - ambt en beroep - zijn wel te onderscheiden, maar zijn in de positie van de predikant en dus in de regeling van zijn of haar rechtsverhouding met de gemeente of kerk niet te scheiden; aan deze dubbelheid wordt in de kerkelijke regelingen recht gedaan. Zie ik het goed dan slaat de Kantonrechter Lelystad in zijn samenstel van overwegingen de belangrijkste voorvraag - de keuzevrijheid van het betrokken kerkgenootschap en de wijze waarop binnen dat kerkgenootschap daaraan via de plaatselijke regelingen vorm heeft gegeven over. De opsomming zoals in r.o door hem gegeven, leidt er m.i. nu juist niet automatisch toe, dat de kerk het arbeidsrecht over zichzelf afroept Let men voorts op de ruimte die ook voorstanders van het van toepassing verklaren van titel 7.10 op de rechtsverhouding van de 7 W.A. Zondag, De grenzen van het arbeidsrecht, Boom Juridische uitgevers Den Haag J. Woutersen, Rechtspositionele ontwikkelingen van de predikant in de laatste vijftien jaar, in Beroep: predikant, een uitgave ter gelegenheid van het vijfenzeventigjarig jubileum van de Bond van Nederlandse Predikanten, Boekencentrum 1993, pag. 54.

7 NTKR (2007), 65 predikant t.o.v. het kerkgenootschap aanwezig achten om de rechtsverhouding bewust niet door het arbeidsrecht te laten bepalen zie daarover het HR 14 november 1997, NJ 1998, 149 (Groen-Schoevers) dan wekt de keuze die de kantonrechter maakt om binnen het vermogensrecht op de rechtsverhouding het arbeidsrecht van toeppassing te doen zijn, ook vanuit die invalshoek niet geringe verbazing. Ik houd die door hem gemaakte keuze in beginsel voor onjuist. Dat neemt niet weg- ik wees daar in mijn opstel in de Brunnerbundel 9 reeds op, dat indien kerkgenootschappen ten behoeve van hun functionarissen structureel onvoldoende rechtsbescherming bieden, het voor de rechter verleidelijk wordt om de interne regelingen geheel en al terzijde te schuiven en zijn toevlucht te nemen tot het arbeidsrecht. Zie ik het goed dan bestond daartoe in deze zaak geen aanleiding. Ik wil daar in deze fase niet verder op ingaan. Ik wijs tot slot van dit onderdeel op de door de Pres. Rb. Zwolle gehanteerde formulering Vrz. Rb. Zwolle 1 februari 2002, LJN AD 8785Kantonrechter (ds. De Boer-Classis Amersfoort CGK), die enerzijds - en m.i. terecht - door de kerkelijke regelingen heenbrak, maar anderzijds in het kader van te nemen definitieve maatregelen jegens de betrokken predikant, het primaat van de betrokken regeling ten volle honoreerde (r.o. 2.13). 3. Bij het primaat van de kerkelijke regeling past ook dat het afdoen van geschillen binnen de eigen gemeenschap een volwaardige plaats inneemt. Vaste lijn in de rechtspraak is dat indien de interne appelinstantie met behoorlijke rechtswaarborgen is omkleed, de burgerlijke rechter zich onbevoegd acht van het geschil kennis te nemen Dus ook hier is die autonomie begrensd. De kerk zal zich moeten houden aan elementaire beginselen van burgerlijk procesrecht. In het conflict tussen de PKN en de Vrij Beheer Gemeenten is dat treffend tot uitdrukking gekomen. Toen degenen, die niet mee konden gaan met de fusie, de besluitvorming in dezen wilden aanvechten bij de burgerlijke rechter en in eerste instantie zich tot de Rb. Den Haag 10 wenden en deze - naar mijn oordeel ten onrechte - een uitspraak deed, vernietigde het Hof Den Haag 11 vervolgens de uitspraak van de rechtbank en stuurde partijen als het ware eerst naar de eigen interne appelinstantie. Ook op dit punt is de Kantonrechter Lelystad naar mijn oordeel te gretig. De Kerk betoogde, dat ds. De Boer het geschil 9 F.T. Oldenhuis, Kerkgenootschappen en privaatrecht; kanttekeningen bij de zaak Kruis, in: CJHB (Brunner-bundel), red. T. Hartlief e.a., Deventer 1994, p. 303 e.v. 10 Rb. s-gravenhage 29 nov. 1995, rol nr (ongepubliceerd) (Hervormde Gemeente Aarlanderveen/NHK) 11 Gerechtshof s-gravenhage 18 september 1997, NJ kort 1997, 76 (Vrijbeheergemeenten/NHK).

8 NTKR (2007), 66 eerst had moeten voorleggen aan de interne appelinstantie. De kantonrechter schuift dat wel heel erg snel terzijde door te overwegen, dat weliswaar kerkleden zich kunnen binden aan interne geschillenbeslechting, maar dat voor partijen uit de geschillenregeling voldoende duidelijk moet blijken dat partijen gehouden zijn om deze regeling te volgen, alvorens zich tot de rechter te wenden. Noch uit art. 31 KO noch uit de daarop gebaseerde kerkelijke regels( ) kon dat, aldus de kantonrechter, ondubbelzinnig worden afgeleid. Ook die overweging is hoogste merkwaardig te noemen. In de taal van het Haviltexarrest 12 zou ik willen repliceren dat binnen de kring waartoe partijen behoren, er geen enkel misverstand over kon bestaan dat eerst de interne beroepsgang diende te worden gevolgd. Over schurende relaties tussen recht en religie gesproken! De uitspraak minimaliseert voorts de mogelijkheid van kerken om via een eigen rechtsgang geschillen te beslechten. Dat lijkt me in het licht van het voorgaande geen goede ontwikkeling. Vanuit de gedachtegang dat het statuut ook op dit onderdeel prevaleert had de kantonrechter meer terughoudendheid hieromtrent aan de dag moeten leggen. Men zou wellicht nog kunnen twisten over de vraag of de interne beroepsgang wel met voldoende waarborgen is omkleed; i.h.b. of wel voldoende spoed kan worden betracht. Soms malen de kerkelijke molens (te)langzaam, maar dat onvoldoende duidelijk is dat partijen aan de interne appelweg gebonden zijn, lijkt me in het licht van het Haviltex-principe, dat ook geschikt lijkt ten aanzien van de uitleg van een kerkelijke regeling, nauwelijks verdedigbaar. 12 HR 13 maart 1981, NJ 1981, 635 ( Haviltex).