Cultuurhistorische inventarisatie gemeente Groningen Gemeente Groningen, dienst RO/EZ, afdeling Bouw- Woningtoezicht en Monumenten

Transcriptie

1 Cultuurhistorische inventarisatie gemeente Groningen Gemeente Groningen, dienst RO/EZ, afdeling Bouw- Woningtoezicht en Monumenten BOUWHISTORISCHE VERKENNING Adres: Noorderhaven 35, Groningen Status: BBP Periode: 28 maart 2007 Onderzocht door: J.A. van der Hoeve, T. Tel en H. Wierts. Auteur: J.A. van der Hoeve Datum: 13 september 2007 Inleiding Deze bouwhistorische verkenning is uitgevoerd in het kader van het project Bouwhistorische inventarisatie en verkenning van de binnenstad van Groningen. Dit is het eerste project in het kader van de cultuurhistorische inventarisatie van het hele grondgebied van de gemeente Groningen die tot doel heeft de cultuurhistorische kwaliteiten in beeld te brengen. De bouwhistorische verkenning bevat een korte schets van de bouwgeschiedenis van het pand, een beschrijving van het interieur en het exterieur en een waardestelling. Het onderzoek richt zich in hoofdzaak op het gebouw zelf, waarbij in beperkte mate gebruik is gemaakt van schriftelijke bronnen en oud kaartmateriaal. De bouwgeschiedenis wordt daarom in hoofdlijnen weergegeven. Ook is het mogelijk dat achter de huidige voorzetwanden en verlaagde plafonds oudere constructies en interieurafwerkingen verborgen zitten. Voor het onderzoek naar de bouwgeschiedenis is gebruik gemaakt van het bouwdossier van de dienst Ruimtelijke Ordening en Economische Zaken van de Gemeente Groningen. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve/ Gemeente Groningen 1

2 SITUERING/ STRUCTUUR Het pand Noorderhaven 35 ligt ten noorden van de Noorderhaven, de brede gracht tussen de middeleeuwse stad en de 17de-eeuwse uitbreiding (Hortusbuurt). Het pand ligt op de hoek van de Noorderhaven en Havenstraat. Het bouwblok wordt begrensd door de Noorderhaven (zuidzijde), Zoutstraat (westzijde), Grote Leliestraat (noordzijde) en Havenstraat (oostzijde). Noorderhaven 35 is een eenlaags hoekpand met een steil zadeldak. Tegen het achterste deel van de linkerzijgevel (westzijde) staat een tweelaags aanbouw met een plat dak, die het westelijke dakschild van de kap doorsnijdt. Tegen de achtergevel staat een glazen serre. Tussen de panden Noorderhaven 35 en 37 ligt een smalle ozendrup /1 22-a 20-b 18-a 57-b 51b 25-a Zoutstraat b a 10-a 17t/m17/8 8-a 6 4 9at/m3 6-a 10-b a t/m53 Havenstraat 1 Noorderhaven 3 29-a 27/ / a49-a47-a45-a 41-b 39-b 37-a 35 1-a 31-a Noorderhaven 23-a /5 15 BOUWGESCHIEDENIS Het pand Noorderhaven 7 ligt in de vroeg-17de-eeuwse stadsuitbreiding ten noorden van de middeleeuwse stad. Bij deze uitbreiding werd het noordelijke deel van de oude middeleeuwse omgrachting vergraven tot een grote binnenhaven, de Noorderhaven (en Spilsluizen). Getuige de vogelvluchtplattegrond van Haubois was het terrein ten noorden van de Noorderhaven reeds in 1643 grotendeels verkaveld en bebouwd. Op de hoek van de Noorderhaven en Havenstraat staat een diephuis met een steil zadeldak getekend. Er lijkt sprake van een tweelaags pand, zeker in vergelijking met de aangrenzende panden aan de Havenstraat. Op grond van de architectuur en constructie valt het huidige pand in de tweede helft van de 17de of vroege 18de eeuw te dateren. Het metselwerk van de zijgevel wijst eveneens op deze datering, zowel door het baksteenformaat 1 als de toepassing van klezoortjes in de hoek van de gevel (hoek met de achtergevel). Dat zou betekenen dat het op de kaart van Haubois afgebeelde huis vervangen of grondig gewijzigd is. Gelet op de belendingen had het hoekpand Noorderhaven 35 oorspronkelijk geen eigen tuin. Wellicht was er wel sprake van een gemeenschappelijk achterterrein. Anders is dit op de oudste kadasterkaart (circa 1830), waarop het pand blijkt te zijn uitgebreid met een aanbouw tegen de linkerzijgevel. 1 Het baksteenformaat is 20½-21 x 9-10½ x 4, de tienlagenmaat: cm. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 2

3 Detail van de kaart van Haubois (1643). Het pand Noorderhaven 35 is aangeduid met een cirkel /1 22-a 25-a 20-b 18-a 16 51b 57-b 53 Zoutstraat b 19 7t/m b t/m17/ a 10-a 11 8-a 9at/m3 6-a 4-a 2 1 Havenstraat Noorderhaven 3 29-a 27/ / a49-a47-a45-a43 41-b 39-b 37-a 35 1-a 31-a Noorderhaven 23-a /5 15 De kadastrale kaart uit omstreeks 1830 met daarop aangegeven de moderne huisnummering. De aanbouw tegen de linkerzijgevel van het pand Noorderhaven 35 sluit aan tegen de achtergevel van Noorderhaven 37. Achter de aanbouw ligt een (smalle) tuin, vlak achter de huizen aan de Havenstraat. Er zijn aanwijzingen dat deze aanbouw in eerste instantie bestond uit één bouwlaag, wellicht met een dak. Immers, alleen het metselwerk van de begane grond heeft een 18de-eeuws of vroeg-19de-eeuws karakter. De eerste verdieping stamt uit de 19de eeuw. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 3

4 Het huis is in de loop van de tijd meermalen verbouwd. Het huidige karakter van het pand wordt sterk bepaald door 19de-eeuwse verbouwingen. De gepleisterde afwerking van de voorgevel, de forse dakkapel (in neorenaissancestijl) op het oostelijke dakvlak en het merendeel van de vensters stammen uit de late 19de eeuw. Ook in het interieur zijn veel 19de-eeuwse onderdelen te herkennen, waaronder paneeldeuren, lijstwerk, betimmeringen en de binnenluiken (van vensters). Het dubbelportaal met de toegangen tot de kelder en de zolder heeft een uitvoering in neorenaissancestijl (tweede helft van de 19de eeuw). De betimmeringen ter weerszijden van de trap kunnen van oudere datum zijn. De vloer van de gang is vernieuwd omstreeks In 1930 zijn de privaten in huis aangesloten op riolering. Uit de tekening blijkt het toilet te zijn opgenomen in de serre achter de tweelaags aanbouw. Over de datering van deze serre zijn geen gegevens beschikbaar. In 1987 heeft een renovatie plaatsgevonden, naar ontwerp van Groenhof & Van der Veen. Belangrijkste wijzigingen betroffen de koppeling van de woonkamers op de begane grond, de herinrichting van de zolder, sloop van de serre en de verbouwing van de begane grond van de aanbouw tot een keuken en toilet. Bij deze verbouwing zijn enkele oude bouwmaterialen hergebruikt, vermoedelijk van elders afkomstig. Recent is een serre tegen de achtergevel van de aanbouw geplaatst, waarvan pui en dak grotendeels in glas zijn uitgevoerd. BESCHRIJVING gevels en dak De voorgevel is een éénlaags topgevel, voorzien van pleisterwerk met een patroon van schijnblokken. Een waterlijst vormt de begrenzing tussen de begane grond en de geveltop. De schijnblokken van de begane grond zijn gebosseerd. Onder de vensters zijn lamberquins aangeduid, erboven hanenkammen met sluitstenen met diamantkoppen. De schijnblokken van de geveltop hebben een vlakke afwerking. Boven het zoldervenster bevindt zich een geprofileerde lijst op consoles, voorzien van een halfrond middenaccent. Deze ronding omsluit een cirkelmotief. De randen van de schouders en de geveltop zijn voorzien van een geprofileerde band. Deze banden eindigen vlak naast de tuit door middel van krullen. Op de schouders staan vazen van cementpleisterwerk. De tuit is versierd met een rondboog, waarin een vrouwenhoofd. De dekplaat bestaat uit kruisende zadeldakvormen (met frontons aan vier zijden). Hierop staat een zinken bloemenvaas. De zinken bloemvaas op de voorgevel van achteren gezien. De begane grond bevat de voordeur (linker venster-as) en twee vensters. Het kozijn van de voordeur heeft een zware, geprofileerde omlijsting. De neuten van zowel dit kozijn als de omlijsting zijn uitgevoerd in hardsteen, evenals de treden en drempel. In het deurkozijn bevindt zich een driepaneelsdeur, waarboven een drieruitsbovenlicht. De beide vensters bestaan uit (19de-eeuwse?) kozijnen en schuiframen met drieruitsbovenlichten (20ste eeuw). Wellicht was er oorspronkelijk sprake van twaalfruitsramen. Het zoldervenster heeft een soortgelijke opzet. Bij een verbouwing is het bovenlicht gewijzigd in een uitzetraam (1987). bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 4

5 De rechter zijgevel of oostelijke zijgevel is een eenlaags langsgevel, uitgevoerd in (oorspronkelijk) schoon metselwerk. De huidige beschildering is van betrekkelijk recente datum. In aansluiting op de voorgevel is het voorste deel van de gevel gepleisterd. Op grond van het baksteenformaat 2 en de toepassing van klezoortjes in de hoekverbanden (zichtbaar in de hoek met de achtergevel) kan de gevel gedateerd worden in de 17de of vroege 18de eeuw. Geen van de vensters hoort tot de oorspronkelijke opzet van de gevel, zo kan worden opgemaakt uit de haksporen in de vensterneggen. Dat wil niet zeggen dat de gevel oorspronkelijk blind was. Dat is overigens wel mogelijk, aangezien de achterkamer ook licht kan hebben gekregen via de westgevel (linker zijgevel). Tenminste sinds de vroege 19de eeuw was dat niet meer mogelijk, omdat eventuele vensters in de westgevel waren geblokkeerd door een aanbouw. De huidige vensters hebben een 19de-eeuws karakter. De kozijnen kunnen uit deze periode stammen, de H-schuiframen moeten in de 20ste eeuw zijn vernieuwd. Het voorste venster is overigens in zijn huidige vorm van veel recenter datum; kozijn en raam zijn vernieuwd bij restauratie van Ook het keldervenstertje is in het metselwerk ingehakt. Opvallend is de forse maat van het kozijn (18de eeuw?), het raampje heeft een vierruitsverdeling. Op het oostelijke dakvlak staat een forse bakstenen dakkapel, versierd met pilasters (met kapitelen), een kroonlijst en een driehoekig fronton. Op grond van deze uitvoering in neorenaissancestijl is een datering in de late 19de eeuw waarschijnlijk. Het venster is ingevuld met hijsdeuren, waarvan de onderpanelen versierd zijn met diamantkoppen. De strek boven het venster heeft aanzetstenen en sluitsteen met mannenhoofd. Het hoekhuis van achteren gezien met aanbouw en serre. De achtergevel is deels zichtbaar vanaf het binnenterrein. Hij is samengesteld uit een eenlaags topgevel (hoekhuis) en een tweelaags langsgevel (aanbouw). De bakstenen topgevel is voor het grootste deel vernieuwd bij de restauratie van Er valt aan de voet van de top nog enig oud werk te zien, uitgevoerd in halfsteensverband. Vermoedelijk is de begane grond wel in kruisverband uitgevoerd, zoals ook het geval is bij de zijgevel. De gevel van de aanbouw is een tweelaags langsgevel, waarvan de begane grond is gewit en de verdieping in schoon metselwerk uitgevoerd. De begane grond stamt wellicht uit de 18de eeuw, de eerste verdieping uit de 19de eeuw. Op de begane grond bevindt zich een breed venster, waarvan het raam een 20-ruitsverdeling heeft. In het metselwerk valt goed te zien dat het venster niet tot de originele opzet hoort, maar later is ingevoegd. De eerste verdieping bevat twee hoge vensters met stolpramen. Opvallend zijn de forse onderregels van deze stolpramen. De linker zijgevel gaat grotendeels schuil achter belendingen. Ook de ozendrup tussen de panden Noorderhaven 35 en 37 is te smal voor waarnemingen. 2 Zie noot 1. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 5

6 Op het dak liggen gesmoorde Oudhollandse pannen (westzijde) en geglazuurde verbeterde Hollandse pannen (oostzijde). De laatstgenoemde pannen stammen waarschijnlijk uit Opmetingstekening van de begane grond uit plattegronden per bouwlaag De begane grond van het hoekhuis heeft een tweebeukige indeling, bestaande uit een gang (linkerzijde) en kamers (rechterzijde). Deze kamers zijn in 1987 doorverbonden tot een ongedeelde ruimte, maar de oorspronkelijke driedeling in een voorkamer, een alkoof met bedsteden en trappenhuis en een voorkamer valt nog goed af te lezen in de interieur-afwerking. Onder de alkoof bevond zich een souterrain, die bij het doorverbinden van de kamers is verlaagd tot een (lage) kelder. Op grond van de huidige interieur-afwerking lijkt deze indeling uit de 19de eeuw te stammen, maar het moet niet worden uitgesloten dat deze in opzet (en uitvoering?) van oudere datum is. Wellicht is de indeling zelfs (gedeeltelijk) origineel. Zo lijken de gedisselde houten zijwanden van het trappenhuis van oudere datum. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 6

7 Links de gangvloer en rechts een deur in de kamer. De gang is een smalle, langgerekte ruimte, deels voorzien van een 19de-eeuwse interieur-afwerking. Stucwerk en plafond zijn gemoderniseerd in de late 20ste eeuw. De vloer van dubbel hardgebakken tegels stamt uit circa De deurkozijnen met architraaflijsten hebben een 19de-eeuws karakter. De éénpaneelsdeuren kunnen uit de (late) 18de of 19de eeuw dateren. Het dubbelportaal met de trap naar zolder. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 7

8 De trapopgang achter het dubbelportaal Bijzonder is de omlijsting van het dubbelportaal in de rechter gangwand, bestaande uit pilasters met gegroefde kapitelen en een rondbooglijst met diamantblokken. Het sluitblok is versierd met een engelenkopje. Dit dubbelportaal bevat een deur naar de kelder en een deuropening naar de zoldertrap, elk voorzien van een (smalle) halfronde binnenlijst. Boven de (relatief lage) kelderdeur bevindt zich een horizontale sierlijst met een rozet tussen twee panelen, die fungeert als basis voor een halfrond waaier- of (gestileerd) schelpornament. De deuropening naar de zoldertrap heeft een halfronde beëindiging, zodat daar geen plaats is voor de lijst of het waaierornament. Tussen beide ingesloten rondbogen bevindt zich een driehoekige diamantkop. In de zoldering van de gang zijn (17de-eeuwse) balken zichtbaar. In de linker zijgevel is een halve nis zichtbaar, waarvan doel en betekenis niet duidelijk zijn. Het naastgelegen deurkozijn met tweepaneelsdeur leidt naar een toilet (1987). In de achtergevel bevindt zich een kozijn met glasdeur, ingevuld met gekleurd glas (19de eeuw). Het toilet stamt in zijn huidige vorm uit In de betegeling van deze ruimte is een oud tegeltableau met een rozenster opgenomen, omgeven door vier rozentegels. Op grond van deze motieven lijkt een datering in de (late) 18de eeuw waarschijnlijk. De herkomst van het tableau is onbekend. Naast de gang bevindt zich een langwerpige kamer, die is samengesteld uit een voorkamer, alkoof (voorbedsteden en trap) en achterkamer. Deze indeling lijkt op eerste gezicht 19de-eeuws, maar kan veel ouder en zelfs (deels?) origineel zijn. De voorkamer is een rechthoekige kamer met een ziende balklaag, bestaande uit geprofileerde grenenhouten balken. De achterste balk is uitgevoerd als een strijkbalk. De rechte kant van deze balk sluit aan tegen de (verdwenen) wand van de alkoof. Tegen de rechter zijgevel staat een schouw, voorzien van een zwartmarmeren schoorsteenmantel (19de eeuw). bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 8

9 De vensters hebben een 19de-eeuwse betimmering met zitbanken en luiken. Opvallend is dat de indeling van de luiken niet overeenstemt met die van de schuiframen. Dit kan een aanwijzing zijn voor een andere raamindeling. De planken in de vloer liggen haaks op de voorgevel. De alkoofruimte is in 1987 bij de kamers gevoegd door gedeeltelijke sloop van de dwarswanden (inclusief de bedstedendeuren). De vloer is verlaagd, waarmee dit op gelijk niveau kwam als de vooren achterkamer. Met deze verbouwing werd ook het souterrain verlaagd tot een keldertje. Het kelderlicht bevindt zich nu vlak boven de vloer van de kamer. Het onderliggende keldertje is sterk gewijzigd bij de verbouwing in Behouden zijn de vloer en plint van plavuizen (21 x 21 cm). Rondom het trappenhuis zijn de dwarswanden van de alkoof wel bewaard gebleven, deels bestaande uit gedisselde planken en opgetimmerd lijstwerk (18de eeuw). De bovenkastjes in de trappenhuis zijn van recente datum (vernieuwd?). Boven de keldertrap bevindt zich een kast, voorzien van eenpaneelsdeur (in de achterkamer). De achterkamer heeft ook een ziende balklaag, bestaande uit geprofileerde grenen balken. De achterste balk ligt niet tegen de achtergevel, zodat er ruimte is voor het rookkanaal van de schouw tegen de achtergevel. Deze positie is vermoedelijk origineel (17de-eeuws). De ruimte wordt verlicht door twee vensters in de zijgevel, voorzien van een 19de-eeuwse betimmering met luiken. De indeling van deze luiken is gelijk aan die in de voorkamer. Bij de verbouwing in 1987 is de betimmering versoberd. De voor- en achterkamer op de begane grond. De begane grond van de aanbouw is sedert 1987 ingericht als keuken. Op de vloer liggen nieuw gelegde plavuizen (21 x 21 cm). De zoldering vertoont een ziende balklaag, bestaande uit geprofileerde grenen balken. De zolder van het hoekhuis is vermoedelijk in de 19de eeuw opgedeeld in drie ruimten, een voorkamer, een brede overloop en een achterkamer. De houten dwarswanden (stijl- en regelwerk met kraaldelen) sluiten aan op de zijwanden van de brede dakkapel op het oostelijke dakvlak. De voorkamer is toegankelijk via een tweepaneeldeur. Deze indeling is meermalen aangepast, ten laatste bij de renovatie van De constructie bestaat een reeks (rondhouten) sporenparen, elk voorzien van een enkelvoudige hanenbalk. De sporen kruisen elkaar in de nok. Desondanks is er geen ruiter of nokbalk aanwezig. Vlak onder de aansluiting van de hanenbalken op de sporen zijn rondhouten langskoppelbalken aangebracht. Voor de vlieringvloer is een nieuwe hulpconstructie aangebracht, vlak onder de hanenbalken van de sporenparen. Verder zijn er enkele nieuwe spanten zichtbaar. Vanwege de betimmeringen en interieur-afwerking valt de precieze opbouw van deze nieuw ingebrachte constructies niet te zien. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 9

10 Op de eerste verdieping van de aanbouw bevindt zich één kamer, waarvan de interieur-afwerking geen bijzonderheden vertoont. Deze kamer is toegankelijk via een tweepaneelsdeur. WAARDESTELLING Het hoekpand Noorderhaven 35 heeft hoge monumentwaarden, vanwege de herkenbare 17de- of vorge-18de-eeuwse eeuwse bouwmassa, opzet en constructie. Bijzonder is het feit dat het huis slechts bestaat uit één bouwlaag met een kap, hetgeen kenmerkend is voor de kleinschaligheid van de Hortusbuurt. Zelfs aan de belangrijkste straten (waaronder de Noorderhaven) is een deel van de bebouwing niet hoger dan één laag met een kap. Ook de indeling van de begane grond kan nog (deels) origineel zijn. De pleisterafwerking van de voorgevel (19de eeuw) heeft hoge monumentwaarden, vanwege de rijke decoratie met onder meer gebosseerde schijnblokken, lijstwerk, vazen en een bloemenvaas. Ook de 19de-eeuwse dakopbouw in neorenaissancestijl heeft hoge monumentwaarden. De 19de-eeuwse interieur-afwerking op de begane grond heeft hoge monumentwaarden, zoals de kozijnen met betimmeringen, de paneeldeuren en het neorenaissanceportaal in de gang. De indeling van de zolder heeft indifferente monumentwaarden. De begane grond van de aanbouw tegen de linker zijgevel heeft positieve monumentwaarden, vanwege de vermeende ouderdom. De balklaag boven de begane grond hoort bij de oorspronkelijke opzet. De eerste verdieping heeft indifferente monumentwaarden, omdat de bouwmassa de kapvorm van het hoekhuis doorsnijdt. De constructie, indeling en interieur-afwerking heeft indifferente monumentwaarden. AANBEVELINGEN Bij verbouwingen is het van belang om met name (het metselwerk van) de zijgevels en balklagen boven de begane grond nader te onderzoeken. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 10

11 Bijlage: Uittreksel uit het bouwdossier van de dienst RO/EZ van de gemeente Groningen. Adres : Noorderhaven 35 Bouwdossiernummer : B D.I.V. bezoek : 1 december Het tonnenstelsel wordt opgeheven. De bestaande privaten worden voorzien van een inrichting tot waterspoeling en het afvoeren van de faecaliën naar het riool van de gemeente Mevr. van Eck krijgt een bouwvergunning voor het veranderen van de woning Noorderhaven 35 (zie kopie bouwtekening). De bouwkosten bedragen f ,-. Architectenbureau Groenhof & van der Veen tekent voor het bouwplan. Het werk wordt in 1988 voltooid. H. Wierts bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 11