Cultuurhistorische inventarisatie gemeente Groningen Gemeente Groningen, dienst RO/EZ, afdeling Bouw- Woningtoezicht en Monumenten

Transcriptie

1 Cultuurhistorische inventarisatie gemeente Groningen Gemeente Groningen, dienst RO/EZ, afdeling Bouw- Woningtoezicht en Monumenten BOUWHISTORISCHE VERKENNING Adres: Schoolholm 8, Groningen Status: BBP Periode: 15 oktober 2008 Onderzocht door: J.A. van der Hoeve, T. Tel en H. Wierts Auteur: J.A. van der Hoeve Datum: 28 mei 2009 Inleiding Deze bouwhistorische verkenning is uitgevoerd in het kader van het project Bouwhistorische inventarisatie en verkenning van de binnenstad van Groningen. Dit is het eerste project in het kader van de cultuurhistorische inventarisatie van het hele grondgebied van de gemeente Groningen die tot doel heeft de cultuurhistorische kwaliteiten in beeld te brengen. De bouwhistorische verkenning bevat een korte schets van de bouwgeschiedenis van het pand, een beschrijving van het interieur en het exterieur en een waardestelling. Het onderzoek richt zich in hoofdzaak op het gebouw zelf, terwijl in beperkte mate gebruik is gemaakt van schriftelijke bronnen en oud kaartmateriaal. De bouwgeschiedenis wordt daarom in hoofdlijnen weergegeven. Ook is het mogelijk dat achter de huidige voorzetwanden en verlaagde plafonds oudere constructies en interieurafwerkingen verborgen zitten. Bij deze verkenning waren niet alle ruimten op de eerste verdieping en zolder toegankelijk. De eigenaar van het pand kon echter wel melden dat in die ruimten geen bijzonderheden (op historisch gebied) te vinden zijn, zoals ook het geval is in de aangrenzende ruimten. Voor het onderzoek naar de bouwgeschiedenis is gebruik gemaakt van het bouwdossier van de dienst Ruimtelijke Ordening en Economische Zaken van de Gemeente Groningen. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve/ Gemeente Groningen 1

2 2 4 Cultuurhistorische inventarisatie gemeente Groningen, bouwhistorische verkenning Schoolholm 8 SITUERING/ STRUCTUUR Het pand Schoolholm 8 ligt in het bouwblok, dat wordt omsloten door de Schoolholm (begrenzing aan de westzijde), Akerkhof (noordzijde), Folkingestraat (oostzijde) en Folkingedwarsstraat (zuidzijde). Schoolholm 8 bestaat uit een tweelaags diephuis met een asymmetrisch zadeldak met een schildeind (voorzijde) en een tweelaags achterhuis met een plat dak. Van de gang ter rechterzijde is het voorste deel ingevuld met tweelaags bebouwing met een plat dak en het achterste deel met éénlaags bebouwing met een plat dak. 2-a A-Kerkhof ZZ 20-b 18-f 16-a 9-c 10-d3 10-d3 10-d3 10-d3 10-d3 10-d3 10-d3 10-d3 10-d3 10-d3 10-d3 10-d3 10-d3 10-d3 10-d3 10-d3 10-d3 10-d a 13-a 12-c 12-c 12-c 12-c 2a 15a 30-b a 22 3-a 3-a 4-a 4-a 4b 6-b 6-b 6-b a 17-a 19-a 19-a 8-b 21-a 21-a 23-a 23-a 5-u 5-u 5-u 5-u 5-u 5-u 5-u 5-u 5-u 5-u 5-u 5-u 5-u 5-u 5-u 5-u 5-u 5-u 25 7-c 7-c 7-c 7-c 4-a 9-c 9-c 9-c 9-c 11-c 11-c 11-c 13-a 13-a 7 1t 15-c 15-c 15-c 15-c 14-a 14-a 9-f 6- Sc BOUWGESCHIEDENIS Het pand Schoolholm 8 is in de 15de of 16de eeuw tot stand gekomen als een tweelaags diephuis met een zadeldak. 1 Hierop wijzen het metselwerk van de achtergevel 2, de tamelijk forse muurdikten 3 en de zware eiken balken en vloerdelen boven de begane grond. De balklagen boven de eerste verdieping en de kap zijn later vernieuwd. Vooralsnog is het niet duidelijk of het pand vanouds reeds een achterhuis bezat. Op de vogelvluchtplattegrond van Haubois uit 1643 lijkt sprake te zijn van een aangebouwd achterhuis van één bouwlaag met een steil zadeldak. Van een achterhuis in die vorm zijn bouwsporen op de achtergevel van het voorhuis gevonden. Op de binnenterreinen stonden de gebouwen van het voormalige refugium van het Gerkesklooster. Vooralsnog is het onduidelijk of Schoolholm 8 deel uitmaakte van dit refugium. Daarvoor is gericht archiefonderzoek noodzakelijk. 1 Het voorhuis meet circa 7,5 x 14,5 meter. 2 Het baksteenformaat bedraagt (28½) 29½-31 x (12½) x 7½-8 cm, bij een zeer gelijkmatige tienlagenmaat van 89 cm. Metselwerk met deze karakteristieken komt voor in de 15de en 16de eeuw. 3 De rechterzijgevel van het voorhuis heeft een dikte van circa 58 cm, de achtergevel 52 cm. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 2

3 Uitsnede uit de vogelvluchtplattegrond van Egbert Haubois (1643). Het pand Schoolholm 8 bestaat uit een aaneengebouwd tweelaags voorhuis en eenlaags achterhuis, beide met een zadeldak. Aan de rechterzijde staan een lage aanbouw en een traptoren (?), die vermoedelijk bij het buurpand behoren. Bij de verkenning ter plaatse zijn diverse aanwijzingen gevonden voor een grondige verbouwing in de 18de eeuw. De precieze omvang van deze verbouwing viel echter niet meer vast te stellen. Het vermoeden bestaat dat de voorgevel is gemoderniseerd tot een tweelaags lijstgevel, waarbij het zadeldak aan de voorzijde is afgewolfd (schild- of wolfseind). Zeker is dat de (begane grond van de) aanbouw aan de rechterzijde in de 18de eeuw tot stand is gekomen, voorzien van een (18de-eeuwse) voordeur. Het is niet duidelijk of deze deur toegang gaf tot een gang tussen twee huizen of tot een binnenterrein. Opvallend in dit verband zijn de grote pui en vensters in de rechterzijgevel van zowel voor- als achterhuis, waarvan zowel de geprofileerde kozijnen als de schuiframen met een fijnmazige roedenverdeling uit de 18de eeuw stammen. Ook de indeling en interieur-afwerking van begane grond en eerste verdieping zullen in deze periode zijn gemoderniseerd. Omstreeks 1830 was de situatie grondig veranderd ten opzichte van de 17de eeuw (kaart van Haubois), zo blijkt uit de kadastrale minuut. Op de kadastrale minuut is het voorhuis van Schoolholm 8 als een zelfstandige gebouw herkenbaar, voorzien van een terugliggende aanbouw op het terrein van Schoolholm 6. Het voorste deel van het perceel Schoolholm 6 is onbebouwd. Het achterhuis van Schoolholm 8 hoort bij het grote complex van Schoolholm 10, evenals de nog resterende bebouwing van het refugium van het Gerkesklooster. Vlak voor de sloop zijn de gebouwen van het refugium nog uitvoerig gefotografeerd door P.H. Kramer en S.J. Bouma. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 3

4 Uitsnede van de kadastrale minuut uit circa Het voorhuis van het pand Schoolholm 8 (nummer 403) lijkt een verzelfstandigd onderdeel van het naastgelegen, veel grotere complex (nummer 404) met tuin (nummer 405), beide eigendom van de rentenier W.F. Rengers. Het voorhuis van Schoolholm 8 was eigendom van een zekere Cremers, die overigens zonder voorletters vermeld staat in de aanwijzende tabel. Het achterhuis van Schoolholm 8 hoorde in deze periode bij het naastgelegen complex Schoolholm 10, inclusief de resten van Refugium van het Gerkesklooster. De laatste resten van dit refugium zijn omstreeks 1925 gesloopt. Omstreeks heeft een ingrijpende verbouwing plaatsgevonden, waarbij het huis werd ingericht tot een beneden- en bovenwoning. Hiervoor zijn de eerste verdieping van het voorhuis verhoogd en de kap vernieuwd. De verhoging van de eerste verdieping valt nog te herkennen in het metselwerk van de achtergevel, alle overige gevels zijn gepleisterd. De (verhoogde) voorgevel kreeg een gepleisterde afwerking met schijnvoegen. Ook het tweedelige deurkozijn (met deuren voor de beneden- en bovenwoning) en de vensters met afgeronde bovenhoeken stammen uit deze periode. Het 18de-eeuwse deurkozijn in de aanbouw ter rechterzijde bleef behouden, zij het dat door middel van pleisterwerk afgeronde bovenhoeken werden gesuggereerd. De (18de-eeuwse) indeling van de begane grond werd slechts op details aangepast, onder meer door de plaatsing van een trappenhuis (voor de bovenwoning) in de oude entreehal. Deze trap dekt een 18de-eeuws deurkozijn af, dat oorspronkelijk een verbinding vormde tussen de gang en de voorkamer. De indeling van de eerste verdieping is waarschijnlijk nieuw tot stand gekomen. Het achterhuis hoorde in deze periode waarschijnlijk (weer) bij Schoolholm 8. Wellicht heeft deze herkaveling te maken met de nieuwbouw op het perceel Schoolholm 6 (zie rapport). Wellicht nog in dezelfde periode of korte tijd later is dit achterhuis verhoogd van één bouwlaag met een kap tot twee bouwlagen met een plat dak. Vermoedelijk was de gang aan de rechterzijde reeds sedert het begin van de 19de eeuw bebouwd met een éénlaags aanbouw met een plat dak. Het vermoeden bestaat dat deze aanbouw vernieuwd is. Het platte dak van deze éénlaags aanbouw werd daarbij ingericht als een balkon, getuige de reeks balkondeuren op de eerste verdieping. Door het optrekken van het voorste deel van deze aanbouw tot twee bouwlagen met een plat dak, werd het balkon vanaf de voorzijde aan het zicht onttrokken. Voor zover nu bekend dateren de oudste bouwtekeningen van het pand Schoolholm 8 uit Deze zijn gemaakt ten behoeve van de aanleg van een huisriolering, toen het tonnenstelstel werd opgeheven. Alle huizen in de stad werden successievelijk aangesloten op de openbare riolering. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 4

5 Bouwplan voor aanleg van een huisriolering op de begane grond (links) en eerste verdieping (rechts) van het pand Schoolholm 8, volgens een bouwaanvraag uit 1929 (archief RO/EZ). De tekeningen zijn globaal en niet in de juiste verhouding getekend. Zo is op de plattegrond van de begane grond de gang ter rechterzijde veel te smal weergegeven. Bouwplan voor de gewijzigde zijgevel (links) en voorgevel (rechts), volgens de bouwaanvraag voor vernieuwing van de kap door het architectenbureau Hoekzema uit 1934 (archief RO/EZ). bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 5

6 Opmeting van de bestaande plattegrond van de zolder (links) en bouwplan (rechts), volgens de bouwaanvraag voor vernieuwing van de kap door het architectenbureau Hoekzema uit 1934 (archief RO/EZ). Voor de nieuwe zolder werd de rechterzijgevel met circa 2,7 meter opgetrokken. De nieuwe kap kreeg daarmee een asymmetrische vorm. Omstreeks 1925 is de bebouwing achter Schoolholm 8 gesloopt, ten behoeve van de uitbreiding van het schoolplein van de naastgelegen school (Schoolholm 10). Het achterhuis van Schoolholm 8 kreeg bij die gelegenheid een nieuwe achtergevel, opgetrokken uit hergebruikte baksteenmoppen. Opmerkelijk is de historiserende vormgeving van deze gevel met twee brede spaarnissen met boogfriezen. De brede tweelichtvensters op de begane grond zijn gevat in grote nissen, waarvan de boogvelden zijn ingevuld met ontlastingsbogen. De eerste verdieping van deze gevel was blind. Volgens een bouwaanvraag uit 1934 was het pand Schoolholm 8 eigendom van het bestuur van de Vereniging ter Bevordering van Christelijk Lager en Meer Uitgebreid Lager Onderwijs. In het pand waren een kantoor, werkplaats en bovenwoning gevestigd. In 1934 werd de kap vervangen door een nieuwe kap. In deze nieuwe kap was meer plaats voor slaapkamers, omdat de rechterzijgevel met circa 2,7 meter werd verhoogd. De kapconstructie kreeg daarmee een asymmetrische vorm. Om de voorgevel niet te hoeven wijzigen, kreeg de nieuwe kap aan de voorzijde een schildeind. Ook dit schildeind kreeg een asymmetrische vorm, omdat de kap aan de rechterzijde een hogere kapvoet heeft. In 1987 kreeg de M.F.J. Gombert toestemming voor uitvoering van enige werkzaamheden van ondergeschikte betekenis ten behoeve van het kamerverhuurbedrijf op de verdieping en zolder. Een van deze ondergeschikte werkzaamheden was het aanbrengen van twee vensters in de (in moppen uitgevoerde) achtergevel van het achterhuis. Bij de bouw van het appartementencomplex naast Schoolholm 8 omstreeks 1990 bleek het noodzakelijk te zijn om de rechterzijgevel van de overbouwde gang vrijwel geheel te vernieuwen. Daarbij zijn ook werkzaamheden aan het dak hiervan uitgevoerd. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 6

7 BESCHRIJVING VOORHUIS gevels De voorgevel is een brede tweelaags lijstgevel, voorzien van een gepleisterde afwerking met schijnvoegen en hanenkammen. Volgens de eigenaar is het pleisterwerk van deze gevel in 1987 vernieuwd. Boven de vensters zijn twee ankers zichtbaar, die behoren bij de strijkbalk van de balklaag boven de begane grond. De gevel wordt afgesloten door een houten lijst, die is opgebouwd uit een architraaf, fries en kroonlijst. Links op de begane grond bevindt zich een breed tweedelig deurkozijn met afgeronde bovenhoeken, waarin de deuren van de beneden- en bovenwoning, kalven en bovenlichten zijn opgenomen. Beide deuren zijn afgetimmerd met plaatwerk. Wellicht is er nog sprake van 19de-eeuwse paneeldeuren. De twee vensters op de begane grond hebben afgeronde bovenhoeken (19de eeuw). De kozijnen stammen nog uit de 19de eeuw. Van de zesruitsschuiframen zijn de bovenlichten origineel (19de eeuw), de onderramen vernieuwd naar origineel model (1987). Voor de drie vensters op de eerste verdieping geldt dat de kozijnen en schuiframen origineel zijn (19de eeuw), de stolpramen in het rechtervenster zijn van betrekkelijk recente datum. De dakkapel dateert hoogstwaarschijnlijk uit De stolpramen zijn echter vernieuwd (of de roeden zijn uitgezaagd) en de lijst versoberd. Opvallend is de asymmetrische plaatsing, die gevolg is van de vorm van de kap en indeling van de zolder. De rechter zijgevel boven het dak van de overbouwde steeg gezien richting de voorkant van het huis. Rechts van de voorgevel bevindt zich de voorgevel van de aanbouw ter plaatse van de gang. Het voorste deel van de gang is in twee lagen bebouwd, voorzien van een plat dak. Het achterste deel van de gang is in één laag bebouwd, eveneens voorzien van een plat dak (balkon). Ook de tweelaags gevel bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 7

8 van de gang heeft een gepleisterde afwerking met schijnvoegen. De beëindiging van deze gevel bestaat uit een geprofileerde boeilijst. Op de begane grond bevindt zich een entree, waarvan het zware kozijn met een kwartronde profilering waarschijnlijk uit de 18de eeuw stamt. De bovenhoeken van het kozijn zijn gedeeltelijk afgedekt met pleisterwerk, zodat het lijkt alsof deze zijn afgerond. De deur is voorzien van een beplating, het bovenlicht heeft een zesruitverdeling. Op de eerste verdieping bevindt zich een klein venstertje met een ongedeeld raampje. De top van de achtergevel van het voorhuis boven het platte dak van het achterhuis. De achtergevel is een tweelaags topgevel, die verhoogd is in de 19de eeuw en Bij deze laatste verhoging is de huidige asymmetrische vorm van deze gevel tot stand gekomen; de zuidelijke zijgevel van het huis is een stuk hoger dan de noordelijke zijgevel. De oorspronkelijke topgevel is opgetrokken uit baksteen van tamelijk fors formaat, zoals gebruikt werd in de 15de en 16de eeuw. 4 Op dit metselwerk zijn resten van raap- of pleisterwerk zichtbaar. Tegen deze gevel staan vier schoorstenen uit de 19de en 20ste eeuw, waarvan twee aansluiten op rookkanalen aan de binnenzijde. Deze rookkanalen aan de binnenzijde of tenminste één hiervan behoort tot de oorspronkelijke opzet van de gevel (15de of 16de eeuw). De gevel bevat diverse ankers. Van één van de ankers bestaan schieter en veer uit één stuk. 4 Zie noot 2. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 8

9 De begane grond en eerste verdieping van de achtergevel gaan schuil achter het tweelaags achterhuis met plat dak. Net boven het platte dak daarvan zijn bouwsporen op de achtergevel van het voorhuis herkenbaar, die wijzen op de aansluiting van een lager dak op het achterhuis. In dat geval bestond het achterhuis oorspronkelijk uit slechts één bouwlaag met een zadeldak. Dit lijkt ook al het geval te zijn op de kaart van Haubois uit circa De rechterzijgevel van het voorhuis (zuidgevel) is een drielaags langsgevel, waarvan de tweede verdieping aan de voorzijde afgeschuind is. Deze afschuining sluit aan op het dakschild aan de voorzijde van de kap. De begane grond van deze gevel gaat schuil achter een éénlaags aanbouw met een plat dak. Binnen deze aanbouw heeft dit deel van de gevel zijn 18de-eeuwse vorm behouden. De achterkamer op de begane grond heeft een majestueus dubbelvenster, voorzien van twee 50-ruitsschuiframen (5x5/ 5x5 ruitjes). De aansluitende gevel van het achterhuis bevat een 18de-eeuws deurkozijn, voorzien van een 19de-eeuwse deur en een 18de-eeuws bovenlicht (4 x 5 ruitjes). Dit deel van de gevel wordt nader beschreven als onderdeel van het achterhuis. De eerste en tweede verdieping zijn eveneens gepleisterd; alleen de eerste verdieping is wit geschilderd. Op de eerste verdieping 5 van deze gevel bevinden zich drie laat-19de-eeuwse (of vroeg- 20ste-eeuwse) deurkozijnen, voorzien van paneelglasdeuren en tweeruitsbovenlichten. Hiertussen bevindt zich een klein en lager geplaatst venster, bestaande uit een vermoedelijk 18de-eeuws geprofileerd kozijn met een H-schuifraam. De tweede verdieping van deze gevel is tot stand gekomen bij de verhoging van de kap in Hier bevinden zich twee tweelichtvensters en één enkelvoudig venster, oorspronkelijk voorzien van zesruitsdraairamen. In 1987 zijn deze ramen aangepast. De asymmetrische kap van het voorhuis is gedekt met rode Oudhollandse pannen. Bij vernieuwing van de kap in 1934 zijn deze pannen klaarblijkelijk hergebruikt. interieur De begane grond heeft een enkelvoudige balklaag, bestaande uit zware eikenhouten balken (één balk kon worden ingemeten: hoogte 27½ x breedte 30 cm) en brede eikenhouten vloerdelen. Op grond van de karakteristiek en maatvoering moet niet worden uitgesloten dat deze balklaag origineel is, dus 15de- of 16de-eeuws. De indeling in kamers (rechterzijde) en een gang (linkerzijde) dateert in zijn huidige vorm waarschijnlijk uit de 18de eeuw, hoewel een oudere oorsprong niet valt uit te sluiten. Direct achter de voorgevel bevindt zich een langgerekte kamer, die is samengesteld uit een (kleinere) voorkamer en een tussenkamer. Op de plattegronden uit 1920 staat deze tussenkamer aangeduid als keuken. Volgens de huidige eigenaar was die ruimte onderkelderd. Bij de werkzaamheden in 1987 zijn namelijk resten van een dichtgestorte kelder aangetroffen. Zowel de voorkamer als de keuken was vanuit de gang toegankelijk. De deur van de voormalige voorkamer wordt afgedekt door het trappenhuis van de bovenwoning, dat in de late 19de eeuw is afgeschoten in de 18de-eeuwse brede gang. De toegang tot de voormalige keuken is aangepast na sloop van de kelder. In de interieur-afwerking van de huidige woonkamer zijn geen bijzonderheden gesignaleerd. De achterkamer staat op de tekening van 1920 aangeduid als een magazijn. Deze ruimte werd vanaf de 18de eeuw verlicht door het majestueuze dubbelvenster, dat beschreven is als onderdeel van de zuidelijke zijgevel. De interieur-afwerking van deze kamer vertoont geen bijzonderheden. Noemenswaard is wel dat de zijgevel een dikte van meer dan 58 cm heeft, de achtergevel van 52 cm. De gang aan de linkerzijde stamt waarschijnlijk uit de 18de eeuw. In de late 19de eeuw is een zelfstandig trappenhuis ingebouwd, toegankelijk via een deur in de voorgevel. Dit trappenhuis ontsluit de bovenwoning. Met de plaatsing van dit trappenhuis werd de oude toegang tot de voorkamer afgedekt. Naar verluidt zijn het kozijn en de eenpaneeldeur behouden gebleven. Achter het trappenhuis zijn drie hoge kasten herkenbaar, waarvan de onderkasten worden afgesloten door tweepaneelsdeuren en de lagere bovenkasten door éénpaneelsdeuren. In de bovenkasten vielen twee eikenhouten balken van de balklaag te zien. In de gang zijn resten van een plavuizenvloer behouden, 5 Deze gevel behoort voor het grootste deel tot het 15de- of 16de-eeuwse casco, maar is verhoogd in de late 19de eeuw ( ). bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 9

10 bestaande uit geel geglazuurde plavuizen. Het achterste deel van de gang heeft een nieuwe betegeling. Een kozijn met een tweepaneeldeur geeft toegang tot de kamer in het achterhuis. De 18 de eeuwse vensters met fijnmazige roedenverdeling. Van de eerste verdieping konden alleen de overloop en de voorkamer bezocht worden. Hieruit kon worden geconcludeerd dat de 19de-eeuwse indeling in hoofdopzet behouden is gebleven. Voor het gebruik als kamerverhuurbedrijf waren echter wel diverse aanpassingen noodzakelijk. De interieurafwerking is versoberd. Volgens informatie van de eigenaar zijn alle plafonds vernieuwd. Wel is het merendeel van de deurkozijnen met tweepaneelsdeuren behouden gebleven. De voorkamer is samengevoegd met de zijkamer (logeerkamer, volgens de tekening van 1920), waarmee deze de volle breedte van het huis beslaat. De twee vensters van de voormalige voorkamer hebben golvende vensterzitbanken, het venster van de voormalige logeerkamer niet. De schouw tegen de rechterzijgevel heeft omstreeks 1965 een nieuwe schoorsteenmantel gekregen. De boezem heeft een gestucte kroonlijst. Brede doorgangen vormden toegangen tot de achterliggende kamers. Deze doorgangen zijn volgens de tekening van 1920 niet origineel. Een doorgang vormt de toegang tot de kamer boven de gang (zuidzijde). Ook hier zijn geen bijzonderheden gesignaleerd. De overloop en de aansluitende gangen worden verlicht door middel van een vallicht in het plafond (late 19de eeuw). Noemenswaard is nog het fonteintje van Engelse makelij, voorzien van een stempel van de new real sanitas fayence. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 10

11 Geen van de kamers op de zolder was toegankelijk. Uit de bouwtekeningen is gebleken dat de zolder pas in 1934 tot stand is gekomen, inclusief de indeling en interieur-afwerking. De oorspronkelijke indeling is nog goed herkenbaar, hoewel er wel enige aanpassingen zijn doorgevoerd. Noemenswaard is het feit dat de originele deurkozijnen en vierpaneels bovenlichtdeuren behouden zijn. BESCHRIJVING ACHTERHUIS inleiding Bij het overzicht van de bouwgeschiedenis is aangegeven dat de oudste datering van het achterhuis niet bekend is. Het is goed mogelijk dat het tot de oorspronkelijk opzet van het huis hoort, dus uit de 15de of 16de eeuw stamt. Wel zeker is dat het achterhuis aanvankelijk uit één bouwlaag met een zadelkap bestond. Hierop wijzen bouwsporen in de achtergevel. Ook op de kaart van Haubois staat het achterhuis op die wijze afgebeeld. Met de 18de-eeuwse verbouwing heeft ook het achterhuis een nieuwe indeling en afwerking gekregen, zoals onder meer nog valt te concluderen uit de deur in de zuidgevel en het venster in de noordgevel. Volgens de kadastrale minuut van circa 1830 maakte het achterhuis deel uit van een groter complex, waarvan het refugium van Gerkesklooster de kern vormde. Het achterhuis moet in de tweede helft van de 19de eeuw zijn verhoogd tot twee bouwlagen met een plat dak, wellicht gelijktijdig met de grootschalige verbouwingen van het voorhuis ( ). Na sloop van de achterliggende bebouwing (onderdeel van het refugium) omstreeks 1925 kreeg het achterhuis een nieuwe achtergevel, uitgevoerd in schoon metselwerk van kloostermoppen. Het is niet duidelijk of het achterhuis hierbij nog ingekort is. In 1987 hebben enige aanpassingen plaatsgevonden, waarbij onder meer vensters op de verdieping van de achtergevel zijn geplaatst. De achtergevel van het achterhuis. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 11

12 Gevels De achtergevel van het achterhuis is een tweelaags gevel, geheel uitgevoerd in schoon metselwerk van kloostermoppen. De gevel wordt beëindigd door een overhoekse tandlijst, twee lagen baksteen en een ezelsrug (zink op een houten plank). De gevel wordt geleed door twee hoge spaarvelden met een rondboogfries. De onderste delen van deze nissen bevatten brede nissen, waarin tweelichtvensters met roedenramen zijn geplaatst. In de boogvelden van de nissen zijn dubbele ontlastingsbogen herkenbaar, aansluitend op de tweedeling van deze vensters. Onder de vensters zijn bakstenen vensterbanken herkenbaar. Volgens de oude foto s van deze gevel (1927 en jonger) was de eerste verdieping blind. De huidige vensters zijn in 1987 in het metselwerk ingezaagd ten behoeve van de kamerbewoning op de eerste verdieping. De rechterzijgevel (zuidgevel) van het achterhuis sluit in vorm en indeling aan op de linkerzijgevel van het voorhuis. De begane grond gaat schuil achter een eenlaags aanbouw (overbouwde gang), waarvan het dak wordt gebruikt als balkon. Op de begane grond bevindt zich een zeer rijzig, 18de-eeuws deurkozijn, voorzien van een stel glasdeuren, een kalf en een bovenlicht. De glasdeuren zijn aan de buitenzijde geblindeerd. Aan de binnenzijde valt te zien dat elk van de deuren een gesloten onderpaneel en een achtruitsbovenpaneel heeft (19de eeuw?). Het bovenlicht bevat een 20-ruits raam (4 x 5 ruitjes), deels nog ingevuld met origineel glas. De verdieping bevat twee laat-19de-eeuwse (of vroeg-20ste-eeuwse) deurkozijnen, voorzien van paneelglasdeuren en tweeruitsbovenlichten. Deze zijn identiek aan die op de eerste verdieping van de zuidgevel van het voorhuis. De linkerzijgevel (noordgevel) van het achterhuis is een tweelaags gevel, die grotendeels schuil gaat achter de belendingen van Schoolholm 6 ( pakhuis ). De gevel is gepleisterd (begane grond) en beraapt (eerste verdieping). De verschillen in afwerking onderstrepen het eerder gesignaleerde verschil in datering van de begane grond en eerste verdieping. Omdat de raaplaag sleets is, valt er iets van het muurwerk van de eerste verdieping te zien. Dit muurwerk is uitgevoerd in 19de-eeuwse baksteen. Op de begane grond bevinden zich een eenvoudig deurkozijn en een fors venster. Het deurkozijn bevat een glasdeur (20ste eeuw). Voor deze deur ligt een verdiepte stoep, bereikbaar via een zandstenen trede. Vermoedelijk is er sprake van een hergebruikte trede. Het venster bestaat uit een kozijn met uitkragende bovendorpel (oortjes), waarin een 15-ruitsschuifraam. Van dit schuifraam is het bovenlicht origineel (19de eeuw?), het onderraam vernieuwd (1987). De ankers boven dit venster behoren bij de balklaag boven de begane grond. Op de eerste verdieping bevindt zich één venster met een T-stolpraam uit de late 19de eeuw. Boven dit venster is een originele rollaag herkenbaar. De schouw op de begane grond in het achterhuis. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 12

13 interieur De begane grond is al tenminste sedert de jaren twintig een ongedeelde ruimte, zo valt te zien op de bouwtekeningen uit Deze ruimte staat in open verbinding met de achterkamer op de begane grond van het voorhuis. Ter plaatse van deze doorgang valt de dikte van de achtergevel van het voorhuis goed te meten, namelijk 52 cm. Deze kamer is toegankelijk vanuit de gang rechts van het huis via het eerder beschreven 18de-eeuwse deurkozijn. De schuine neggen aan de binnenzijde van dit kozijn zijn vlak afgetimmerd. De verdere interieur-afwerking is vernieuwd. Noemenswaars is nog de schouw tegen de achtergevel van het voorhuis, zeer excentrisch in de ruimte geplaatst. Deze schouw heeft een wit gevlekte, grijsmarmeren schoorsteenmantel uit de tweede helft van de 19de eeuw. Het vermoeden bestaat dat deze mantel herplaatst is. Het binnendeurkozijn met een tweepaneelsdeur is reeds eerder genoemd als onderdeel van de gang op de begane grond van het voorhuis. De balklaag boven de begane grond is niet bekend, maar gelet op de ankers in de zijgevels kan nog sprake zijn van een oude balklaag. Opvallend is de onderslagbalk, die zich in de plafondafwerking aftekent, opgelegd in de achtergevel van het voorhuis en de achtergevel van het achterhuis. De kamer op de eerste verdieping was niet toegankelijk. Volgens de eigenaar vertoont deze ruimte geen bijzonderheden. De huidige afwerking dateert voornamelijk uit WAARDESTELLING Het pand Schoolholm 8 heeft hoge monumentwaarden, vanwege de herkenbare 15de-/ 16de-eeuwse kern, de bijzondere 18de-eeuwse indeling en vensterpartijen en de karakteristieke laat-19de-eeuwse moderniseringen van de voorgevel. Het achterhuis heeft eveneens hoge monumentwaarden, vanwege de oude kern (ouder dan de 17de eeuw) en de bijzondere achtergevel uitgevoerd in kloostermoppen. Het voorhuis stamt in opzet uit de 15de of 16de eeuw, zoals nog duidelijk valt te herkennen aan de muurdikten en het metselwerk van de achtergevel en zijgevels en de zware eiken balklaag met originele vloerdelen boven de begane grond. Deze onderdelen hebben hoge monumentwaarden. In de 18de eeuw is het huis gemoderniseerd, waarbij de indeling vernieuwd is en grote schuifvensters zijn geplaatst. De 18de-eeuwse indeling van de begane grond is nagenoeg ongewijzigd behouden gebleven, hetgeen hoge monumentwaarden vertegenwoordigt. Aanpassingen bestaan in de koppeling van de voorkamer en (onderkelderde) tussenkamer en de plaatsing van een trap naar de bovenwoning. Bijzonder zijn de gave, complete 18de-eeuwse vensters in de rechterzijgevel. Deze grote vensters met schuiframen getuigen van het kundige timmerwerk in de 18de eeuw. Bijzonder is de gaafheid van kozijnen en ramen; zelfs een groot deel van het oorspronkelijke glas is bewaard gebleven. De interieur-afwerking van de begane grond is sterk versoberd, zodat zelfs van de latere toevoegingen en moderniseringen weinig overgebleven is. Noemenswaard zijn enkele 19de-eeuwse kasten, (kast)deuren en een plavuizenvloer in de gang. De 19de-eeuwse verhoging van het pand is kenmerkend voor de verstedelijking van Groningen in die periode. De oorspronkelijke verdieping van het huis was net iets te laag voor bewoning, zodat gekozen werd voor verhoging van deze verdieping en vervanging van de kap. Bij die gelegenheid heeft men tevens de voorgevel gemoderniseerd tot een gepleisterde lijstgevel. Kenmerkend zijn de deuren en vensters met afgeronde bovenhoeken en de sierlijke kroonlijst. De voorgevel heeft hoge monumentwaarden vanwege de karakteristieke architectuur en de gaafheid. De 19de-eeuwse indeling van de eerste verdieping is weliswaar goeddeels behouden, maar heeft geringe (ruimtelijke en typologische) kwaliteiten. Ook is de interieur-afwerking sterk versoberd in de loop der tijd. Er is sprake van indifferente monumentwaarden. De laat-19de-eeuwse balkondeuren in de rechterzijgevel hebben hoge monumentwaarden. Van de balklaag boven de eerste verdieping is vooralsnog niets bekend. Heeft men de 15de- en 16de-eeuwse balken herplaatst of is de balklaag vernieuwd? De kapverdieping uit 1934 heeft indifferente monumentwaarden, vanwege de onevenwichtige opbouw en de geringe samenhang met de rest van het huis. Dit betreft de bouwmassa, de indeling en interieurafwerking. Wel is het van wezenlijk belang dat er sprake is van een kap met schilden aan de voorzijde en beide zijkanten, zodat het huis zich voegt in het straatbeeld. In die vorm sluit de kap ook op logische wijze aan op de gevels, die alle hoge monumentwaarden hebben. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 13

14 Van de overbouwde gang aan de rechterzijde heeft het voorste deel (bestaande uit twee bouwlagen met een plat dak) hoge monumentwaarden, aangezien dit deel in opzet uit de 18de eeuw stamt en in de 19de eeuw is afgestemd op de architectuur van de voorgevel van het voorhuis. De voordeur in de voorgevel heeft hoge monumentwaarden, aangezien het kozijn uit de 18de eeuw stamt en in de 19de eeuw in vorm is aangepast op de architectuur van de voorgevel. De eenlaags overbouwing van de gang aan de rechterzijde heeft indifferente monumentwaarden, omdat deze de eenduidige hoofdopzet van het hoofdgebouw minder herkenbaar maakt. Bovendien hebben ingrijpende vernieuwingen plaatsgevonden in de jaren tachtig van de 20ste eeuw. Hierbij moeten twee kanttekeningen worden gemaakt. Eerstens is de gang aan deze zijde van het gebouw al tenminste sedert de vroege 19de eeuw overbouwd, zo blijkt uit de kadastrale minuut. Ten tweede is het dak van deze aanbouw als sedert de late 19de eeuw in gebruik als een balkon. De balkondeuren hebben hoge monumentwaarden, als onderdeel van het verhaal van de bouwgeschiedenis en de zorgvuldige uitvoering en afwerking (late 19de eeuw). Van het achterhuis hebben de gevels hoge monumentwaarden, vanwege de hoge ouderdom en afleesbare bouwgeschiedenis. Specifiek het noemen waard zijn de 18de-eeuwse deur in de rechterzijgevel (zuidgevel), het 18de-eeuwse venster met het 19de-eeuws schuifraam in de linkerzijgevel en de 19de-eeuwse balkondeuren op de eerste verdieping van de linkerzijgevel. De achtergevel heeft hoge monumentwaarden, vanwege de uitvoering in baksteenmoppen en de neoromaanse architectuur (spaarnissen met boogfriezen). Deze gevel is vermoedelijk een herinnering aan het voormalige refugium van Gerkesklooster, dat hier stond en waarvan de laatste onderdelen omstreeks De balklaag 1925 boven zijn gesloopt. de begane grond heeft naar alle waarschijnlijkheid ook hoge monumentwaarden, want er zijn aanwijzingen dat deze uit de bouwtijd van het achterhuis stamt. AANBEVELINGEN Bij eventuele werkzaamheden is het van belang om de oudste kern van het gebouw nader in beeld te brengen, zowel het muurwerk als de balklaag boven de begane grond. Daarbij moet tevens rekening worden gehouden met de (dichtgegooide) kelder onder het voorhuis. De balklaag boven de eerste verdieping moet eveneens nader in beeld worden gebracht, want ondanks de 19de-eeuwse datering kan sprake zijn van hergebruik van oude balken. Verder is het wenselijk om archiefonderzoek te verrichten naar het refugium van het Gerkesklooster, dat pal achter dit gebouw stond. Er zijn vermoedens dat Schoolholm 8 van meet af aan bij dit complex behoort, of in de loop der tijd daaraan toegevoegd is. In dat kader is het tevens van belang om nader onderzoek te verrichten naar de achtergevel van het achterhuis, vooral naar de achtergronden van de historiserende architectuur en de toepassing van baksteenmoppen. Noemenswaard in dit kader is het feit dat de gemeentearchitect S.J. Bouma de gesloopte onderdelen van het refugium omstreeks 1925 uitvoerig heeft gefotografeerd/ laten fotograferen. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 14

15 BIJLAGE: Uittreksel uit het bouwdossier van de dienst RO/EZ van de gemeente Groningen. Adres : Schoolholm 8 Bouwdossiernummer : B D.I.V. bezoek : 19 december Het tonnenstelsel wordt opgeheven. De bestaande privaten worden voorzien van een inrichting tot waterspoeling en het afvoeren van de faecaliën naar het riool van de gemeente Het pand bevat een kantoor, werkplaats en een bovenwoning. Het bestuur van de Vereniging ter Bevordering van Christelijk Lager en Meer Uitgebreid Lager Onderwijs is eigenaar van het gebouw en krijgt een vergunning voor het verhogen van het gebouw, na wegbraak van de bestaande bekapping, en het maken van slaapkamers op de zolderverdieping. Architectenbureau Hoekzema uit Groningen tekent voor het bouwplan. Het werk wordt nog hetzelfde jaar voltooid M.F.J. Gombert krijgt toestemming voor het uitvoeren van werkzaamheden van ondergeschikte betekenis. Het betreft het aanpassen van het kamerverhuurbedrijf Schoolholm 8a. H. Wierts bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 15