Cultuurhistorische inventarisatie gemeente Groningen Gemeente Groningen, dienst RO/EZ, afdeling Bouw- Woningtoezicht en Monumenten

Transcriptie

1 Cultuurhistorische inventarisatie gemeente Groningen Gemeente Groningen, dienst RO/EZ, afdeling Bouw- Woningtoezicht en Monumenten BOUWHISTORISCHE VERKENNING Adres: Nieuwe Ebbingestraat 4, Groningen Status: BBP Periode: 31 januari 2007 Onderzocht door: J.A. van der Hoeve, T. Tel en H. Wierts Auteur: J.A. van der Hoeve Datum: 7 augustus 2007 Inleiding Deze bouwhistorische verkenning is uitgevoerd in het kader van het project Bouwhistorische inventarisatie en verkenning van de binnenstad van Groningen. Dit is het eerste project in het kader van de cultuurhistorische inventarisatie van het hele grondgebied van de gemeente Groningen die tot doel heeft de cultuurhistorische kwaliteiten in beeld te brengen. De bouwhistorische verkenning bevat een korte schets van de bouwgeschiedenis van het pand, een beschrijving van het interieur en het exterieur en een waardestelling. Het onderzoek richt zich in hoofdzaak op het gebouw zelf, waarbij in beperkte mate gebruik is gemaakt van schriftelijke bronnen en oud kaartmateriaal. De bouwgeschiedenis wordt daarom in hoofdlijnen weergegeven. Ook is het mogelijk dat achter de huidige voorzetwanden en verlaagde plafonds oudere constructies en interieurafwerkingen verborgen zitten. Voor het onderzoek naar de bouwgeschiedenis is gebruik gemaakt van het bouwdossier van de dienst Ruimtelijke Ordening en Economische Zaken van de Gemeente Groningen. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve/ Gemeente Groningen 1

2 9 1 Cultuurhistorische inventarisatie gemeente Groningen, bouwhistorische verkenning Nieuwe Ebbingestraat 4 SITUERING/ STRUCTUUR Het pand Nieuwe Ebbingestraat 4 ligt in een bouwblok van het noordelijke deel van de Groninger binnenstad, de stadsuitleg uit de 17de eeuw (Hortusbuurt). Het bouwblok wordt omsloten door de Nieuwe Ebbingestraat (begrenzing aan de oostzijde), de Marktstraat (noordzijde), de Ossenmarkt (westzijde) en de Spilsluizen NZ (zuidzijde). Nieuwe Ebbingestraat 4 is een tweebeukig huis op nagenoeg rechthoekige plattegrond, evenwijdig aan de straat gelegen. De voorste beuk bestaat uit twee bouwlagen met een zadeldak, de achterste beuk uit twee bouwlagen met een zadeldak met schildeind (noordelijk deel) en een plat dak (zuidelijk deel). Deze achterste beuk heeft aan de noordzijde een kort tweelaags uitstek, mede gevat onder de kap van de achterste beuk a 7-a 5 10-a 8-a 6-a 4-a 2 20-a 18-a 16-b 14-a c 11-a 9-a 7-b 5-a 3/1a 3 1a-p 6 4t/m4a 4-d 6-a 8-d 10/2a Turfsingel 8-a 6at/m2 14 2b 16 2t/m2/ to BOUWGESCHIEDENIS Het noordelijke deel van de Groninger binnenstad dateert in aanleg uit de vroege 17de eeuw. Deze stadsuitleg of Nieuwstad heeft een min of meer rechthoekig stratenpatroon. De twee voornaamste straten zijn de Nieuwe Boteringestraat en Nieuwe Ebbingestraat, respectievelijk aangelegd omstreeks 1615 en Vrijwel meteen is men begonnen met de bouw van huizen aan deze straten.volgens de vogelvluchtplattegrond van Haubois uit 1643 waren grote delen van deze straten reeds ingevuld met aanaangesloten bebouwing. Zeker geldt dit voor het zuidelijke deel van de Nieuwe Ebbingestraat. Ter plaatse van Nieuwe Ebbingestraat 4 staat reeds bebouwing aangegeven, die in hoofdlijnen overeenkomt met het huidige tweebeukige pand. Deze bebouwing vormde waarschijnlijk geen zelfstandig huis, maar behoorde bij een van de omliggende panden. Nagenoeg zeker was de voorste beuk een achterhuis bij het hoekpand aan de Spilsluizen (Nieuwe Ebbingestraat 2). Er is sprake van een gemene muur, kappen in elkaars verlengde en een voormalige doorgang op kelderniveau. Verder valt uit deze kaart op te maken dat de voorgevel van dit achterhuis een dakopbouw of dakkapel had met een haaks zadeldak, wellicht behorend bij een Vlaamse gevel met hijsvoorzieningen. Of de achterbeuk ook bij dit hoekpand hoorde is vooralsnog sterk de vraag. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 2

3 9 1 Cultuurhistorische inventarisatie gemeente Groningen, bouwhistorische verkenning Nieuwe Ebbingestraat 4 Fragment van de vogelvluchtplattegrond van Egbert Haubois (1643). Op grond van de bouwhistorische verkenning lijkt wel zeker dat de voorste beuk uit de 17de eeuw stamt, zeker gelet op de balklaag boven de eerste verdieping en de ankers in de achtergevel. Maar de waarnemingen geven onvoldoende houvast om deze datering te specificeren tot de eerste helft van de 17de eeuw. Voor de achterbeuk is de oudste datering onzeker. Vooralsnog blijft het ook de vraag wanneer het pand verzelfstandigd is. Zeker was dat het geval omstreeks 1830, zo blijkt uit de kadastrale minuut a 7-a 5 10-a 8-a 6-a 4-a 2 20-a 18-a 16-b 14-a c 11-a 9-a 7-b 5-a 3/1a 3 1a-p 6 4t/m4a 4-d 6-a 8-d 10/2a Turfsingel 8-a 6at/m2 14 2b 16 2t/m2/ to De kadastrale kaart uit omstreeks 1830 met daarop aangegeven de moderne huisnummering. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 3

4 De huidige voorgevel dateert vermoedelijk uit de eerste helft van de 19de eeuw. Deze tweelaags lijstgevel had een regelmatige verdeling in vier venster-assen, waarbij de begane grond één deur (links) en drie vensters bevatte en de eerste verdieping vier vensters. De indeling van de eerste verdieping is ongewijzigd gebleven. In de late 19de eeuw of omstreeks 1900 is het huis gesplitst in een beneden- en bovenwoning. De opgang naar de bovenwoning werd geheel links in het gebouw geplaatst. Pal daarnaast is een doorgang naar het achterterrein aangebracht. De muren van deze gang staan op de stalen balken (opgelegd in voorgevel en de muur tussen voor- en achterbeuk), die zichtbaar zijn in de kelder. Bij die gelegenheid moeten ook de begane grond en verdieping zijn heringericht, terwijl indeling en interieur-afwerking verregaand zijn vernieuwd. Plattegrondtekening bestaande situatie uit Op een bouwtekening van 1916 blijkt de begane grond in gebruik te zijn als een pakhuis. Helaas staat er op deze tekening geen gevelaanzicht van de bestaande situatie, maar op basis van de plattegrond valt op te maken dat de begane grond naast de deuren van de bovenwoning en de gang naar het achterterrein, één venster en een brede deuropening bezat (dubbele deuren). Met de verbouwing van 1916 werd de voorste beuk van de begane grond verdeeld in een winkel (links) en een scheersalon (rechts), voorzien van een gezamenlijke winkelpui met een middenportiek. Het middenportiek bevatte twee ingangen. De omlijsting van deze pui is bewaard gebleven. De achterste beuk kreeg een functie als bergplaats en werkplaats, niet behorend bij een van de winkels maar bij de bovenwoning. Deze ruimten werd ontsloten via een tweede trap. De ruimten in de achterste beuk (bergplaats en werkplaats) zijn al zeer spoedig toegedeeld aan de winkel in de voorste beuk, zo valt op te maken uit de bouwtekening van Bij de verbouwing van 1926 werden de beide winkels op de begane grond samengevoegd. De winkelruimte werd bovendien vergroot door sloop van de muur tussen voor- en achterbeuk. Uit de doorsnede valt op te maken dat de balklaag werd versterkt door stalen balken. En de pui kreeg een nieuwe invulling, opnieuw met een middenportiek (maar nu voor één winkel). Bij de bevrijding in 1945 werd het pand licht beschadigd. Herstel van metselwerk, vensters (deels met glas-in-lood), timmerwerk en het herleggen van de pannen werd begroot op ƒ 660,00. In 1952 werd de zolder heringericht, waarbij op het voorschild van het dak een brede kapel tot stand kwam. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 4

5 Uit 1988 dateert een splitsingsvergunning. Naderhand hebben diverse aanpassingen in de bovenwoning plaatsgevonden, waaronder een herinrichting van de zolder. De winkel is meermalen gemoderniseerd, waarbij ook een nieuwe invulling van de pui tot stand is gekomen (circa 2000). BESCHRIJVING gevels De voorgevel is een tweelaags lijstgevel, uitgevoerd in schoon metselwerk. Vermoedelijk dateert de gevel uit de eerste helft van de 19de eeuw. Oorspronkelijk was deze gevel op regelmatig wijze verdeeld in vier venster-assen, zoals nu nog alleen het geval is op de eerste verdieping. De indeling van de begane grond is aanzienlijk gewijzigd. Aan de linkerzijde bevinden zich twee deuren, respectievelijk als ontsluiting van de bovenwoning (links) en een achterom naar een woning aan de Spilslsuizen (rechts). Beide kozijnen stammen uit de 19de eeuw, maar behoren niet tot de oorspronkelijke opzet. Het linkerkozijn heeft een versmalde deuropening en een bovenlicht met glasin-lood. De paneeldeur is van tamelijk recente datum. Het rechterkozijn heeft een lage deur, een dubbel kalf en twee bovenlichten. Het onderste bovenlicht hoort bij de gang in de steeg, het bovenste bovenlicht bij de berging van de bovenwoning (gelegen boven de steeg). Het bovenste bovenlicht is secondair toegevoegd (niet origineel). De deur is vernieuwd of voorzien van een betimmering. Deze beide deurkozijnen zijn voorzien van strekken, die niet tot het originele metselwerk behoren. Ook de linkernegge van de linker deuropening vertoont hakwerk. De rest van de begane grond bestaat uit een brede winkelpui, waarvan de pilasters en de latei met deklijst uit 1916 stammen. De latei is afgedekt met een plaat met reclame ( Ink Outlet ). De kunststof pui stamt uit circa Op de eerste verdieping bevinden zich vier vensters, voorzien van anderhalfsteens strekken. De kozijnen stammen uit de 19de eeuw, de bovenlichten uit de eerste helft van de 20ste eeuw en de onderramen uit de late 20ste eeuw. Het glas-in-lood van de bovenlichten stamt waarschijnlijk uit Op de oude tekeningen valt te zien dat de ramen tot zeker in de jaren twintig van de 20ste eeuw een zesruitsverdeling hadden. De gevel wordt beëindigd door een lijst, bestaande uit een architraaf, vlak fries en een kroonlijst. De kroonlijst heeft de volle breedte van de gevel, het fries en de architraaf zijn iets smaller. Van de achtergevel van de voorste beuk is alleen de borstwering zichtbaar, aangezien de zuidelijke helft van het dak van de (tweelaags) achterste beuk gesloopt is. Dit deel van de gevel is gepleisterd en wit beschilderd. Omdat de achterbeuk lager is dan de voorbeuk zijn de ankers van de balklaag boven de eerste verdieping zichtbaar. Dit zijn lange smalle ijzeren ankers met een 17de-eeuwse karakteristiek. De achtergevel van de voorbeuk met borstwering en grote muurankers. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 5

6 De kap van de achterste beuk wordt afgesloten door middel van een eenvoudige topgevel, voorzien van een wit geschilderde gepleisterde afwerking. Deze gevel markeert vermoedelijk de inkorting van de kap op de achterbeuk. Voor het overige waren de gevels niet zichtbaar. Op het dak liggen oranjerode muldenpannen. Op het voorschild van het dak van de voorste beuk staat een brede dakkapel, waarvan het venster is ingevuld met vier vierruitsramen (1952/1953). plattegronden Het linker deel van de voorste beuk van het huis is onderkelderd. De afwerking van deze kelder stamt grotendeels uit de late 19de eeuw en circa Maar de kelder zelf moet aanzienlijk ouder zijn, wellicht nog 17de-eeuws. In de beide kopwanden zijn gebogen (bakstenen) aanzetten te zien, vermoedelijk van een tongewelf. Dit gewelf moet haaks op de straat hebben gelegen. De kruin van het gewelf moet ook hoger hebben gelegen dan het straatniveau, hetgeen betekent dat de bovenliggende ruimte een soort opkamer of bel-etage was. Verder is in de linker zijgevel een rondboognis zichtbaar, die in zijn oorspronkelijke vorm een verbinding vormde met de kelder van het hoekpand Nieuwe Ebbingestraat 2. Dit is een van de belangrijkste aanwijzingen voor de gedachte dat de voorbeuk van Nieuwe Ebbingestraat 4 een achterhuis was van Nieuwe Ebbingestraat 2. In de zoldering bevinden zich twee forse stalen balken, opgelegd in voor- en achtergevel van de voorbeuk. Deze stalen balken zijn de dragers van de wanden van de doorgang naar het achterterrein. Tussen deze balken bevinden zich korte dwarsbalkjes met zeer vlakke troggewelfjes van gele baksteen. Deze bakstenen troggewelfjes vormden de dragers van een stenen vloer. Voor het overige bestaat deze zoldering uit balken en vloerdelen, alle mede opgelegd op de stalen balken. Een aantal van deze balken is hergebruikt. In de voorgevel is een dichtgezette doorgang zichtbaar, deels onder de opgang naar de bovenwoning en deels onder de gang naar het achterterrein. Deze toegang moet dus al tenminste sedert circa 1900 aan gebruik zijn onttrokken. De begane grond is verdeeld in een opgang naar de bovenwoning (links), een gang en een winkel (rechts). Beide tussenwanden hebben een laat-19de-eeuws karakter en moeten gelijktijdig zijn gebouwd, hoewel de ene wand in rode steen (opgang/ gang) is uitgevoerd en de andere in geeltjes (gang/ winkel). In de wand van geeltjes zijn overigens veel groenige en verglaasde stenen zichtbaar. Verder is in deze wand een lattenrooster zichtbaar, behorend bij een stucplafond in de winkelruimte. Boven de gang is een strijkbalk met een 19de-eeuwse karakteristiek zichtbaar. De trap van de bovenwoning stamt uit de 19de eeuw, zo valt op te maken uit de trappaal. In de negge van de voordeur is een zware ijzeren duim herkenbaar, behorend bij een zware deur in een steensponning. De gang bevat een tussenverdieping, die toegankelijk is vanuit de bovenwoning. Deze tussenverdieping verkrijgt licht via het tweedelige bovenlicht van de deur (in de voorgevel). De winkel heeft een interieur-afwerking van recente datum. Hier zijn geen bijzonderheden gesignaleerd. Zelfs de muur tussen voor- en achterbeuk is grotendeels gesloopt, zo blijkt uit de bouwtekening van Op de eerste verdieping valt de samenstelling uit een voor- en achterbeuk goed te herkennen. De verdeling van de voorste beuk in twee kamers stamt in opzet uit de late 19de eeuw. Ook zijn er nog diverse interieur-afwerkingen uit de late 19de eeuw te herkennen, zoals de eenvoudige negbetimmeringen en de afgeronde zitbanken onder de vensters. Deze zitbanken zijn afgewerkt met kraaldelen. Beide kamers hebben forse schouwen/ rookkanalen, waarvan de mantels en stookmonden zijn verdwenen. Opmerkelijk is de éénpaneelsdeur die toegang geeft tot de rechter kamer (noordzijde). Deze deur moet tenminste 19de-eeuws zijn. Vermoedelijk hebben in de jaren dertig van de 20ste eeuw aanpassingen in de indeling en afwerking plaatsgevonden, waaronder de toevoeging van een alkoof of tussenruimte tussen de rechter voorkamer (noordzijde) en de achterkamer in de achterbeuk. Tussen de voorkamer en de alkoof bevindt zich een houten wand (nu voorzien van een rondboogopening), tussen de alkoof en de achterkamer in de achterbeuk een glaswand met glasschuifdeur.de glaswand en de schuifdeur zijn ingevuld met blank glas-in-lood. Voor de realisatie van de alkoof is een brede doorbraak gemaakt in de muur tussen voor- en achterbeuk. De alkoof heeft een verlaagd plafond. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 6

7 De balklaag van de voorste beuk is zichtbaar in de beide kamers 1, voorzien van een recente beschildering. De brede vloerdelen gaan in de linker voorkamer schuil achter gipsplaten. Ook boven het verlaagde plafond van de alkoof is de balklaag zichtbaar, maar daar is nog sprake van een oudere geschilderde afwerking (groen). Hier valt ook vast te stellen dat de balken van grenenhout zijn gemaakt. Op grond van de karakteristiek lijkt een datering in de 17de eeuw zeer waarschijnlijk. De strijkbalk tegen de noordelijke kopgevel heeft een kwartrond profiel. Opvallend is dat de balken op de muurplaat van de tussenmuur (tussen voor- en achterbeuk) liggen. Het bovenste deel van het rookkanaal is omtimmerd. Pal daarvoor is de aftekening van een dichtgezet venster zichtbaar. De rechter voorkamer in de voorbeuk op de verdieping. De indeling en interieur-afwerking van de voorzolder stammen uit circa Wellicht zijn gedeelten van de tussenwanden van oudere datum, want de dakkapel op het voorschild van het dak stamt uit De constructie valt niet te zien. Vermoedelijk is de achterzolder ingekort ten behoeve van een terras. Het is niet zeker wanneer dat is gebeurd. De constructie van de kap bestaat uit rondhouten sporen, die samenkomen op een smalle, hoge nokbalk en de hoekkepers van het schildeind (noordzijde). Deze constructie dateert uit de late 19de eeuw of vroege 20ste eeuw. Voor- en achterzolder zijn onderling verbonden door middel van een gang (annex overloop van het trappenhuis), die tevens toegang geeft tot het terras op de achterste beuk. Deze gang dateert vermoedelijk uit de jaren twintig. WAARDESTELLING De voorste beuk van het huis Nieuwe Ebbingestraat 4 heeft hoge monumentwaarden vanwege de (vermoede) samenhang met het hoekpand (Nieuwe Ebbingestraat 2). Nieuwe Ebbingestraat 4 was kennelijk het (deels onderkelderde) achterhuis van dit hoekpand. In opzet dateert Nieuwe Ebbingestraat 4 uit de 17de eeuw. Na verzelfstandiging van het huis is de voorgevel vernieuwd. De constructie dateert nog grotendeels uit de 17de eeuw: muurwerk, balklagen en wellicht de 1 Deze balken meten circa 23 (hoogte) x 14 cm (breedte). bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 7

8 kapconstructie (voorste beuk). De achterste beuk heeft positieve monumentwaarden, zowel in bouwmassa (met ingekorte kap) als constructie. De voorgevel heeft hoge monumentwaarden, vanwege de herkenbare 19de-eeuwse opzet en kenmerkende architectuur. In de late 19de eeuw is de begane grond heringedeeld, waarbij een toegang naar de bovenwoning en een steeg naar het achterterrein zijn toegevoegd. De omlijsting van de pui heeft positieve monumentwaarden (1916), de pui zelf indifferente monumentwaarden (circa 2000). De indeling en interieur-afwerking van de begane grond hebben indifferente monumentwaarden. Op de eerste verdieping heeft de tweedeling van de voorste beuk positieve monumentwaarden, aangezien deze een oude situatie vertegenwoordigt. De overige indeling heeft indifferente monumentwaarden. Van de interieur-afwerking hebben de 19de-eeuwse elementen positieve monumentwaarden. En enkele van de paneeldeuren hebben hoge monumentwaarden: dit zijn herplaatste 18de-eeuwse deuren. Een van de herplaatste 18 e eeuwse eenpaneelsdeuren. AANBEVELINGEN Bij verbouwingen is het van belang nader onderzoek te verrichten van de constructie en (eventuele) sporen van de oude indeling en interieur-afwerking. bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 8

9 Bijlage: uittreksel uit het bouwdossier van de dienst RO/EZ van de gemeente Groningen. Adres : Nieuwe Ebbingestraat 4 Bouwdossiernummer : B 7904 D.I.V. bezoek : 12 juni Het gebouw fungeert als pakhuis. G.B. Folmer krijgt een vergunning tot het verbouwen en inrichten van het pand tot winkel met kantoor en werkplaats, het vervangen van het ondergedeelte van de voorgevel door een winkelpui en het herleggen van de stoep. Het werk wordt nog hetzelfde jaar voltooid. De stoep tegen de voorgevel van het pand wordt afgestaan aan de gemeente Het gebouw bevat op de begane grond een een winkel met scheersalon en magazijnruimte en op de verdieping een woning. G.B. Folmer krijgt een vergunning voor het wijzigen van de indeling op de begane grond en het veranderen van de winkelpui in de voorgevel. Het werk wordt nog hetzelfde jaar voltooid G.B. Folmer krijgt een vergunning om op de begane grond van het pand een privaat te bouwen en dit privaat te voorzien van een inrichting tot waterspoeling en de faecaliën en het huis- en hemelwater af te voeren naar het gemeenteriool. T.A.A. van der Vat krijgt een vergunning om tot wederopzegging tegen de voorgevel van het gebouw een reclamelichtbak aan te brengen. De vergunning wordt in 1933 ingetrokken Het tonnenstelsel wordt opgeheven. De bestaande privaten worden voorzien van een inrichting tot waterspoeling en het afvoeren van de faecaliën naar het riool van de gemeente De oorlogsschade bedraagt f 660,- Het betreft met name metselwerk (hardsteen), schilderwerk, glasschade (oa glas in lood) en timmerwerk (oa pannen herleggen en aanstrijken en plafond herstel) en loodgieterswerk (wastafel) A. van Weert krijgt een vergunning voor het aanbrengen van een dakkapel op het voordakvlak en het maken van twee slaapkamers op de zolderverdieping. Het werk wordt in 1953 voltooid Er wordt een splitsingsvergunning afgegeven voor het pand. H. Wierts bureau voor bouwhistorisch onderzoek J.A. van der Hoeve / gemeente Groningen 9