Waterlands Archief - Lesbrief genealogie

Transcriptie

1 Lesbrief Genealogie Wie ben ik? Dat weet je natuurlijk wel! Dat is een rare vraag. Maar weet je ook wie jou zijn voorgegaan? Met andere woorden, wie zijn/waren jouw voorouders? Je ouders ken je meestal wel, en vaak ook wel je opa s en oma s. Maar ken je ook de opa s en oma s van je vader en moeder? En hoe zit dat met opa en oma van je opa en oma? Dat klinkt al erg ingewikkeld en ver terug in de tijd. Misschien ben je ook wel benieuwd hoe ze er uit zagen, waar ze woonden en wat voor werk ze deden. Als je het leuk vindt om dus meer te weten over de geschiedenis van je familie dan kun je een stamboom maken. Als je dat doet, dan houd je je bezig met genealogie. Dat is een moeilijk woord. Wat betekent het? Genea betekent familie/verwantschap en logos (logie) betekent de leer. Dus eigenlijk betekent genealogie de leer van de geslachten of geslachtenleer. Als je dat een raar of ouderwets woord vindt, dan kun je ook zeggen: familiekunde. Wat is een stamboom? Een stamboom is eigenlijk een geschiedenis van je familie die je netjes in een soort schema zet. Natuurlijk past niet alles in zo n schema. Je vermeldt wie van wie familie is, wanneer ze zijn geboren, getrouwd en overleden. Op pad Als je hebt besloten om je familie te onderzoeken, dan moet je zogezegd op pad om al je gewenste gegevens te verzamelen. Waar begin je? Je kunt meteen naar je familie gaan; je kunt ook eerst een boek(je) gaan lezen over genealogie. Misschien kan iemand in je omgeving je daaraan helpen en anders kun je in de bibliotheek terecht. Daar zijn meestal ook wel een of meerdere boeken, geschikt voor jongeren of beginners in de genealogie. Dit is een handig boekje over genealogie/stamboomonderzoek. Interview je familie Als je begint is het slim om eerst je familie te interviewen. Begin bij je vader en moeder en vraag hen waar en wanneer ze geboren zijn en waar en wanneer ze zijn getrouwd. Waarschijnlijk kunnen ze je wel helpen aan handige documenten met veel informatie zoals een trouwboekje, paspoorten, geboortekaartjes, ondertrouwkaarten, rouwkaarten of - advertenties, bidprentjes (als je uit een katholieke familie komt) en foto s. Als je nog een opa en/of oma hebt kun je daarmee hetzelfde doen. En misschien kunnen ze je ook nog aan gegevens over hun vader en moeder en opa s en oma s helpen. Dan ben je al een heel eind op weg, wel vijf generaties! 1

2 ` Ondertrouwkaart uit Rouwadvertentie, Broek in Waterland, Generaties Meteen maar even iets over generaties, al weer zo n lastig woord! Elke laag binnen een familie heet een generatie. Dus je bent zelf een generatie met, als je die hebt broers en/of zussen. De generatie daarvoor zijn je ouders. En zo kun je steeds verder terug gaan. Binnen je stamboom heeft elke generatie een eigen naam. Stel dat je vijf generaties terug kunt gaan dan kun je die als volgt noemen: Generatie wie? naam 1 e generatie jezelf, broers, zussen proband 2 e generatie je ouders ouders 3 e generatie je opa s en oma s grootouders 4 e generatie de opa s en oma s van je vader en moeder overgrootouders 5 e generatie de opa s en oma s van je opa en oma betovergrootouders Je kunt nog veel verder terug gaan, daar zijn allemaal namen voor, maar dat wordt te ingewikkeld. Als je hier meer over wilt weten, dan kun je dat opzoeken in boeken over genealogie of op genealogiesites op internet. 2

3 Een gezin van lang geleden, de familie Kwantes-Dekker uit Wijde-Wormer. Onderzoek in het Waterlands Archief Het geboortekaartje dat je ouders hebben gestuurd toen je was geboren is niet het enige bewijs van je geboorte! Daar is de gang naar het gemeentehuis aan vooraf gegaan; elke geboorte wordt aangegeven bij de Burgerlijke Stand, zoals je dat noemt. En meestal is dat een klusje van de vader. En uiteindelijk, na heel wat jaren, komen al die gegevens via het gemeentehuis in een archief terecht. Als je klaar bent met het verzamelen van informatie bij je familie is het tijd om naar het archief te gaan. Want daar kun je verder terug in de tijd. Je moet echter wel zeker weten dat jouw voorouders uit deze omgeving kwamen want anders zul je naar een ander archief moeten. Stel dat je ouders, opa s en oma s uit bijvoorbeeld Amsterdam, Zaandam of Hoorn komen, dan moet je naar het archief in die plaatsen. De studiezaal van het Waterlands Archief. In de studiezaal van het archief zijn altijd medewerkers die je graag op weg helpen. Belangrijk is bijvoorbeeld om uit te zoeken of iemand anders al jouw familiegeschiedenis heeft uitgeplozen. Als dat zo is, heb je misschien veel geluk want dat scheelt een hoop werk en dus tijd! 3

4 De families Doets en Beets wonen al eeuwenlang in de Beemster en omgeving. En anders moet je leren om de gegevens die je zoekt uit verschillende oude boeken en dergelijke te halen. Die boeken en zo noem je bronnen. Met behulp van onderstaande bronnen die je in het archief kunt inzien kun je gegevens verzamelen waarmee je een simpele stamboom kunt maken: Bevolkingsregister In het Bevolkingsregister wordt vanaf ongeveer 1850 iedereen opgenomen die in een bepaalde plaats op een bepaald adres heeft gewoond. Je vindt gegevens over naam, voornaam, godsdienst, beroep, enzovoorts. Pagina uit het Bevolkingsregister. B urgerlijke Stand (BS) De Burgerlijke Stand (BS) werd onder keizer Napoleon ingevoerd in De BS bestaat uit aktes van geboorte, huwelijk, echtscheiding en overlijden. Je vindt in de Burgerlijke Stand veel informatie over geboortedatum en plaats, namen van de ouders, beroep en getuigen bij de inschrijving van het kindje met vermelding van het soort relatie dat zij waren van de ouders. In de boeken van de BS vind je een alfabetische index zodat je snel iets op kunt zoeken. En er werden elke tien jaar zogeheten tienjarentafels gemaakt. Ook handig om iets in op te zoeken! 4

5 Burgerlijke Stand Warder, D oop-, Trouw- en begraafboeken (DTB-boeken) Dit zijn de oudste boeken waarin persoonsgegevens werden beschreven. Dat deed de kerk. Zij hielden aparte boeken bij op het gebied van geboorte (Doopboeken), huwelijk (Trouwboeken) en overlijden (Begraafboeken). Het oudste DTB-boek in het Waterlands Archief is uit Detail uit het Doopboek van de Gereformeerde Kerk, Kwadijk, W et op de Privacy Informatie over nog levende familieleden of die niet zo lang geleden zijn overleden vind je niet in een archief. Die gegevens bestaan natuurlijk wel, maar mag je nog niet bekijken in verband met de Wet op de Privacy. Vandaar dat je dat soort informatie het beste aan je familie kunt vragen. Informatie is niet altijd gratis Als je zelf informatie in een archief opzoekt is dat gratis, tenzij je kopietjes laat maken. Je moet wel iets betalen als je bijvoorbeeld een archief in een andere plaats belt en vraagt of de mensen daar iets voor je kunnen uitzoeken. Vraag dan altijd eerst wat het kost, dan kom je niet voor vervelende verrassingen te staan. Probeer dus altijd zelf onderzoek te doen als het archief niet te ver weg is. 5

6 Stamboom Met de gevonden gegevens over je familie kun je een stamboom maken. Er zijn verschillende soorten: Stamreeks: Dat zijn je voorvaders in rechte, mannelijke lijn. Met andere woorden: je vader, de vader van je vader, daar weer de vader van, enzovoorts. Moederreeks: Hetzelfde, maar dan voor de moeders. Dus: je moeder, de moeder van je moeder, daar weer de moeder van, enzovoorts. Kwartierstaat: Daarin zet je al je voorouders in zowel mannelijke als vrouwelijke lijn. Je hebt twee ouders, vier grootouders, acht overgrootouders, 16 betovergrootouders, enzovoort. Dat worden er heel snel dus heel veel! Genealogie: Een overzicht van de nakomelingen van een voorouderpaar, waarin alleen de zonen (de dragers van de familienaam) worden opgenomen. Parenteel: Een overzicht van alle nakomelingen van een voorouderpaar, waarin zowel de zonen als de dochters worden opgenomen. Veel mensen die een stamboom maken kiezen voor een kwartierstaat omdat je de familie van zowel je vader als moeder kunt vastleggen. Het is wel een hele klus, maar de moeite zeker waard. In zo n overzicht kun je allerlei afkortingen en symbooltjes gebruiken. Dat is handig want dan hoef je minder te schrijven. Natuurlijk is het ook prettig als een ander jouw overzicht kan lezen dus daarom gebruikt men meestal dezelfde symbolen. In het volgende schema zijn de meest gebruikte afkortingen en symbolen opgenomen: Gebeurtenis Afkorting Symbool Geboorte geb. * Gedoopt ged. ~ Getrouwd tr. X Gescheiden gesch. % Overleden overl. Begraven begr. Voorbeeld: Stel dat Jan Dekker (geboren 1 mei 1840, overleden 30 september 1910), getrouwd is op 12 december 1865 met Grietje Laan (geboren 15 oktober 1839, overleden 10 januari 1911) dan kun je dat als volgt opschrijven: Jan Dekker, * , , X Grietje Laan, * , Als je meer gegevens hebt kun je ook de andere symbooltjes gebruiken. 6

7 Waterlands Archief - Lesbrief genealogie Invullen van je stamboom Tijdens je onderzoek kun je natuurlijk al je stamboom invullen. Zodra je een naam met de bijbehorende data hebt gevonden noteer je die. Dan begint het een beetje te leven en het stimuleert je om verder te zoeken. Handig is om je gegevens op een kwartierstaat vast te leggen. Achteraan deze lesbrief vind je een lege kwartierstaat die je kunt gebruiken. Wees slim en maak er eerst een kopietje van. Dan gebruik je de ene als je klad -kwartierstaat en de andere om uiteindelijk al je voorouders netjes op te schrijven. Als je stamboom klaar is kun je alles netjes in een mapje doen. Wanneer je familieleden hebt geïnterviewd kun je dat ook netjes overschrijven of uittypen en in de map doen. En als je kopieën hebt van documenten zoals een trouwboekje, paspoort, geboortekaartje, foto s enzovoorts, kun je die op losse vellen plakken of in plastic hoesjes steken en aan je map toevoegen. Zo heb je uiteindelijk een prachtige geschiedenis van jouw familie! Extra informatie? Wil je je stamboom interessanter maken met verhalen over je voorouders dan moet je verder snuffelen in andere bronnen. De meest gebruikte zijn in dat geval de Volkstellingen, het Oud Rechterlijk Archief, het Notarieel Archief en de Weeskamerboeken. Of (recentere) archieven van de gemeente, kerken en rechtbanken. Maar ook de zogeheten Topografische Historische atlas met foto s, kaarten, plattegronden en dergelijke en het lezen van (oude) kranten kan soms interessante informatie over je voorouders opleveren. Rekening van de beul, Mr Christiaan Nanning uit 1711 (Oosthuizen). En ook in de bibliotheek van het archief vind je soms heel aardige boeken omdat deze bibliotheek veel uitgebreider is dan de Openbare Bibliotheek. Misschien vind je je familieonderzoek zo leuk dat je nog meer wilt! Ga dan op zoek naar een wapen. Want er is een klein kansje dat een verre voorvader ooit een wapen heeft gebruikt, zeker als hij een beetje belangrijk is geweest. In het archief kunnen ze je wel vertellen waar je moet zoeken. Wapen van Jan Buyes, een van de bedijkers van de Beemster. 7

8 Veel mensen die niet konden schrijven gebruikten als handtekening vroeger een handmerk, ook wel huismerk genoemd. Dat was een simpel teken dat uit rechte lijnen bestond. Je kunt ze tegenkomen in bijvoorbeeld notariële archieven als handtekening wanneer is een huis kochten. Of een stuk land. Of onder een testament. Heb je adellijke voorouders? Wie weet. Sommige onderzoekers komen bij voorouders terecht die inderdaad van adel waren. Om dat uit te zoeken is ook een hele klus maar als je bijvoorbeeld een ridder of jonkvrouw vindt, dan is dat natuurlijk wel heel bijzonder! Maar let op: die kans is echt niet zo groot! Kasteel Ilpensteijn heeft bij Ilpendam in de Purmer gestaan. Misschien vind je in de Topografisch Historische atlas wel een afbeelding van je overgrootmoeder! Problemen Kun je problemen tegenkomen? Jazeker! Vooral als je het geluk hebt dat je wat verder terug in de tijd gaat. Geluk maar toch pech! Want zeker oudere bronnen, of eigenlijk de taal en het handschrift kunnen lastig zijn. Omdat het Nederlands dat de mensen een paar honderd jaar geleden schreven nogal verschilt met dat van vandaag de dag. En ook de handschriften zijn behoorlijk veranderd door de jaren heen. Maar dan zijn er vast wel mensen die je kunnen helpen. Dus aarzel niet om hulp te vragen want het zou heel jammer zijn als je om die reden je onderzoek zou stoppen omdat het juist steeds leuker wordt, als je informatie over verre voorouders vindt! En mocht je de smaak helemaal te pakken krijgen, dan kun je in het Waterlands Archief zelfs een cursus volgen om het oude schrift te leren lezen! 8

9 Zo schreven de mensen in de 17e eeuw. Je familie- of achternaam Je draagt de familienaam van je vader of je moeder. Dat vinden we heel gewoon. Vroeger was dat niet zo. Een familie- of achternaam werd pas verplicht in de tijd van Napoleon. Voor die tijd had niet iedereen een familie- of achternaam. Vanaf ongeveer de 12e eeuw waren er soms zoveel mensen met dezelfde naam dat het belangrijk werd om ze te onderscheiden. Dat deed men door de naam van de vader toe te voegen, dit noem je een patroniem. Stel, je heette Piet en je vader heette Jan. Dan heette je voortaan Piet Janszoon, ook wel afgekort als Jansz. Dus Piet was de zoon van Jan. Heette je zus bijvoorbeeld Lies, dan werd dat Lies Jansdochter of afgekort als Jans of Jansdr. Veel later ontstond uit zo n patroniem bijvoorbeeld de familienaam Jansen. En waar komt je familienaam dan vandaan? Er zijn heel veel mogelijkheden. Hieronder vindt je er een aantal met voorbeelden: Categorie Beroep Eigenschap Plaatsnaam Dier Gereedschap Water Kleur Voorbeeld Bakker, Molenaar, Koopman, Kuiper Kwaad, Mooy, Groot, Klein Beemster, Purmer, Edam, Kwadijk, Beets Vos, De Hond, Vogel, Konijn, Kat Bijl, Hamer, Spijkers, Boor Van der Vaart, Van Ee (is naam van een water), Van der Zee, Van der Meer Groen, (De) Wit, (De) Zwart/Swart, Rood, (De) Bruin Dit zijn zomaar wat categorieën; wil je meer weten dan zijn er boekjes waarin je dat op kunt zoeken. Bij onderzoek naar je familiegeschiedenis kun je dus op een gegeven moment op andere namen stuiten. En als je geluk hebt vind je de eerste voorouder die jouw familie- of achternaam heeft verzonnen! Dat is dan wel heel bijzonder! 9

10 Jan Luycken maakte eind 17 e eeuw allemaal afbeeldingen van beroepen, zoals van de Moolenaar. Onderzoek buiten het archief? Ook dat kan. Als je echt zoveel mogelijk wilt weten, dan is er het Centraal Bureau voor Genealogie (CBG). Dat is in Den Haag. Daar kun je onderzoek doen. Maar dat is niet gratis. Ben je in het CBG geïnteresseerd, bekijk dan eerst de website maar eens: Genealogische verenigingen In Nederland zijn heel veel mensen geïnteresseerd in hun familiegeschiedenis en er ook actief mee bezig. Er zijn verschillende verenigingen waar je lid van kunt worden. Informeer er naar in het archief als je er meer over wilt weten. Of snuffel op internet. Internet Tegenwoordig kun je met behulp van internet ook veel vinden. Het is niet altijd gemakkelijk maar wel het proberen waard. Er zijn veel sites over genealogie. Een site die in ontwikkeling is maar waar soms al veel te vinden valt is Het is slim om sites met een zoekprogramma op te zoeken. Zoek op de familienaam waar je mee bezig bent, eventueel in combinatie met de woorden stamboom, genealogie of familie. Wel een hele klus maar soms levert het wel wat op. Digitale stamboom Als laatste in het kort iets over een digitale stamboom. Er zijn verschillende softwareprogramma s waarmee je je stamboom in de computer kunt verwerken. In de bibliotheek kun je zelfs boeken vinden die hierover gaan. Dus als je het leuk vindt kun je altijd je familie nog in de computer zetten, zogezegd. Andere oorsprong? Tot nog toe is de lesbrief vooral gericht op kinderen waarvan de familie uit Nederland komt. Veel kinderen in Nederland echter, hebben een andere oorsprong. Zijzelf of hun (groot- )ouders zijn in een ander land geboren. Bijvoorbeeld Suriname, China, Turkije, Marokko. Of kinderen in Nederland hebben een andere religie: zij zijn bijvoorbeeld joods, of moslim. Dat lijkt misschien bijzonder maar is het eigenlijk helemaal niet. Want door de eeuwen heen kwamen er mensen uit allerlei landen naar Nederland. Bijvoorbeeld uit Portugal, of Frankrijk. En er kwamen veel mensen uit Duitstalige landen naar ons land. Zij werden vaak Hannekemaaiers of poepen genoemd. Met name over deze groep mensen is in de archieven wel het een en ander te vinden. Want velen van hen bleven en stichtten een gezin. Heet je 10

11 bijvoorbeeld Steenman, Hellenberg, Kochheim, Heideman of Lampe. Dan stam je misschien wel af van een Hannekemaaier of poep! 11

12 Opdrachten in de klas Onderstaande opdrachten kunnen een handreiking voor de docent zijn om met genealogie aan de slag te gaan in de klas. 1. Onderzoek welke jeugdboeken in de tijd van je ouders en/of grootouders werden gelezen. Lees er een stukje uit en let op verschillen ten opzichte van moderne boeken. 2. Vergelijk een 17 e of 18 e eeuws handschrift met huidig schrift; probeer een stukje over te schrijven en probeer moeilijke woorden op te zoeken. 3. Probeer met behulp van een oud handschrift het alfabet uit de 17 e eeuw op te schrijven. 4. Ontwerp je eigen familiewapen. 5. Bedenk wat je patroniem was geweest als je een paar honderd jaar geleden had geleefd en je vader nog geen familienaam had. 6. Geef de plaatsen waar je voorouders vandaan komen aan op een topografische kaart. 7. Ga op zoek naar enkele oude tradities rond geboorte (bijvoorbeeld ooievaar, inbakeren, aanzeggen, kraamvoedsel, kraamkloppertje). 8. Laat de leerlingen een tijdbalk maken met aan de linker kant jaartallen van wereldgebeurtenissen en rechts die van de familie. 9. Onderzoek welke beroepen de voorouders hadden. Misschien zitten daar bijzondere of verdwenen beroepen bij die uitleg vragen. 10. Noem drie bestaande achternamen en noteer waaruit die zijn ontstaan. Kies drie verschillende categorieën. B.v. Bakker = beroep, Beets = plaats, Van der Meer = water. 11. Stel, je leeft in 1811 en je moet een familienaam kiezen. Hoe zou die dan zijn? 12

13 De kuiper, een van de afbeeldingen die Jan Luycken maakte. Een beroep als familienaam. 13