Herdenking De verhalen van Nationaal Ereveld Loenen VOL LEVEN

Transcriptie

1 Herdenking 2017 De verhalen van Nationaal Ereveld Loenen VOL LEVEN

2 Welkom op Nationaal Ereveld Loenen Hier liggen meer dan oorlogsslachtoffers begraven. Mensen die van 9 mei 1940 tot vandaag ergens op de wereld onder allerlei omstandigheden hun leven hebben verloren. Het zijn burgers en militairen, verzetsstrijders, Engelandvaarders, represaille-slachtoffers en dwangarbeiders van de Tweede Wereldoorlog, maar ook slachtoffers van de acties in Indonesië, Nieuw-Guinea, Korea, Libanon, Joegoslavië, Afghanistan en Mali. We doen hier vandaag iets bijzonders: het Ereveld Vol Leven. Een bijzondere herdenking waarbij we 500 slachtoffers een gezicht geven door iemand van gelijke leeftijd, geslacht en achtergrond achter het graf te zetten. Daarmee laten we zien wie de slachtoffers waren: vader of moeder, zoon of dochter, broer of zus, vriend of vriendin. We doen dat zonder te oordelen. Het gaat niet om daders of slachtoffers. De essentie is dat het verdriet van hun verlies ook vele generaties later nog zichtbaar is. Dat is de prijs die we moeten betalen als de vrede en de vrijheid verloren gaan. Die vrede en vrijheid is niet langer vanzelfsprekend. Ik hoop dat u, na de confrontatie met ons gezamenlijk verdriet, vandaag bij uzelf te rade gaat wat u kunt bijdragen aan onze vrede en vrijheid. Elk begin is belangrijk. Het is te kostbaar om het aan anderen over te laten. Geef onverschilligheid geen kans! Theo Vleugels Algemeen directeur Oorlogsgravenstichting Bij een groot aantal verhalen staat een verhalenverteller. Te herkennen op de legenda aan een opengeslagen boek. Achter een aantal graven staan ook familieleden die hun omgekomen familielid willen eren door hen een gezicht te geven. Zij dragen een bloemcorsage. Op het ereveld staan bordjes die je de weg wijzen. Er zijn ook publieksbegeleiders die je de weg kunnen wijzen.

3 Plattegrond Ereveld Loenen 1 De vrijheid te vroeg gevierd WC 2 3 Represailles door Duitse soldaten Gerard Putter 10 4 De familie Meijers John Louis Karel Hoeke Martinus Antonius Bouwman Onbekende Nederlanders WOII Soldaat van Oranje Vrouwen en kinderen Burgers en militairen 11 Verzetsgroep Le Griep slachtoffers in Nederlands-Indië 13 Studenten tussenveld De familie Wijler 15 KNIL militair Onthulling 7 kruizen Java + Kapel > Vader en zoon De Groot 17 Bernard Besselink en Jan Agterkamp 18 Jacob Stuyver 19 Peter Will 25 Openingsceremonie 20 Militair tussenveld > Pers Internationale operaties Militairen luchtmacht Nieuw-Guinea > Japans interneringskamp Verzetsgroep De Geuzen Andries Lok WC 21 + Tentoonstelling i VIP P VIP WC Representatie door nabestaanden Verhalenvertellers > P1 P2 P3 > < A50 Groenendaalseweg Loenen >

4 Programma Deuren open voor bezoekers Openingsceremonie Openingsceremonie bij de Kapel (op inschrijving) Deuren open voor bezoekers Ereveld Vol Leven Inhuldiging Erekruizen Nederlands-Indië Locatie Ereveld Vol Leven Nationaal Ereveld Loenen Groenendaalseweg EZ Loenen (GLD ) Reis- en parkeersuggesties Vanaf de A50 neemt u afrit 23 (Loenen) en rijdt u via de N786 (Beekbergerweg) binnen 5 minuten naar het kruispunt Beekbergerweg / Groenendaalseweg. Volg vanaf hier de parkeerborden van het evenement. Verkeersregelaars zorgen voor een vlotte doorstroom naar het dichtstbijzijnde parkeerterrein. Pendeldienst Wie met het OV naar Loenen komt, kan vanaf station Apeldoorn en Dieren bus 43 (Connexxion) of bus 109 (Syntus) nemen naar Loenen, halte Bruisbeek/Centrum. Vanaf hier kan men gebruik maken van ons pendelvervoer. Deze pendelbus rijdt in 5 minuten naar de ingang van het Ereveld. Wandelen kan ook. U loopt in 15 minuten naar de ingang van het Ereveld. Mindervalide bezoekers adviseren wij gebruik te maken van de pendelbus. Achter elke steen schuilt een persoonlijk verhaal... Van iemand zoals jij Met idealen en toekomstdromen Vol energie om iets te betekenen Geliefd door vrienden en familie Er is één belangrijk verschil: Zij stierven in oorlog En jij kunt leven in vrijheid Vandaag krijgen zij een gezicht Met groot respect en waardering Vandaag eer je hen Meer informatie op: ereveldvolleven.nl Contact: info@ereveldvolleven.nl of

5 1 De vrijheid één dag te vroeg gevierd Op 23 april 1945 denkt de 29-jarige Jan Braam dat de oorlog is afgelopen. Hij is een verzetsman van het eerste uur. Hij heeft in de oorlog veel angst gekend omdat hij ook onderduikers heeft. Hij viert de bevrijding dan ook met hen samen. Maar naar blijkt één dag te vroeg. Er komen Duitse soldaten zijn erf op en Jan Braam schiet in paniek twee Duitse soldaten dood. Dit eindigt in een represaille waarbij zes mensen van de verzetsgroep worden omgebracht. Bij de familie Smink, die niet actief is in het verzet en waar ook geen onderduikers zitten, wordt vader Hendrik met zijn twee zonen van 17 en 22 jaar voor de ogen van zijn gezin doodgeschoten. De moeder met haar jongste zoon en vier dochters blijven in verbijstering achter. De overbuurman, Anton Brouwer, krijgt de opdracht om de kar te trekken waar de twee Duitse soldaten op liggen. En ook hij keert niet meer terug. Een dag later, op dinsdag 24 april 1945 wordt Amersfoort bevrijd. Wim Smink vertelt over zijn moeder die na deze dag nog slechts twee jaar heeft geleefd. Ze huilde elke dag opnieuw, je zou kunnen zeggen dat zij aan een gebroken hart is gestorven. In 2015 en 2016 werden zijn vader, zijn twee broers en de overbuurman al gerepresenteerd op Ereveld Vol Leven. Maar dit jaar staan er achter de graven familieleden van Smink in dezelfde leeftijd als waarop hun familie werd vermoord.

6 2 Represailles door Duitse soldaten Als wraak op tegenstand van de Nederlandse bevolking worden vele Nederlanders geëxecuteerd door Duitse soldaten. Waaronder verzetsman Philip de Leeuw. Hij wordt 29 jaar. Zijn weduwe van 97 jaar bezocht vorig jaar Ereveld Vol Leven voor het eerst. We wisten hoe gevaarlijk het was, maar we bleven ons de gehele oorlog inzetten voor het verzet. We streden voor een bevrijd Nederland, in de wetenschap dat we met elke actie onze levens op het spel zetten. Ik oefende voor de spiegel hoe ik geen angst kon laten zien. Uiteindelijk heeft dat volgens mij mijn leven gered. Tijdens de herdenking vorig jaar stond er een jonge man van 29 jaar achter het graf van haar man. Hij was net zo oud als mijn Philip toen hij werd omgebracht. Het is zo bijzonder, zo n mooie manier van herdenken. Het is de mooiste herdenking ooit. Ik ben er verschrikkelijk blij mee. Het is heel even of hij er weer staat. Heel even kan ik hem weer in de ogen kijken. Dit jaar is Betty Bausch weer aanwezig bij de herdenking Ereveld Vol Leven waar zij met leerlingen zal spreken. Inmiddels is zij 98 jaar.

7 3 Gerard Putter Jarenlang lagen wij gedrieën in een oneerbaar graf, niemand kende onze namen Na 68 jaar kreeg Gerard Putter zijn naam terug. Hij was de eerste Nederlander die werd geïdentificeerd met DNA-onderzoek. Dit gebeurde na een oproep van de Werkgroep Vermiste Personen Tweede Wereldoorlog. De achterkleinzoon van de heer Putter meldde zich na deze oproep. Ondanks haar jonge leeftijd, heeft Gerda herinneringen aan haar vader. Zij was 6 jaar en herinnert zich de dag dat hij gearresteerd werd, 30 april Het was prachtig weer. vertelt Gerda. En wij aten worteltjes. Mijn moeder stond bij de gootsteen worteltjes te schrappen. Een paar dagen voor zijn executie, heeft Gerda hem nog bezocht, samen met haar moeder. Zij was zich er toen niet van bewust dat dit het afscheid was. Haar moeder wel. In eerste instantie werd Gerard op de Waalsdorpervlakte begraven. Later werd hij herbegraven op Nationaal Ereveld Loenen onder de steen Onbekende Nederlander. Totdat de Werkgroep Vermiste Personen hem zijn naam terug kon geven. De representant achter de steen van Gerard Putter is Jan Willem Tuinman, Technisch rechercheur en identificatiespecialist vermiste personen. Hij is lid van de Werkgroep Vermiste Personen Tweede Wereldoorlog. Hij was zeer nauw betrokken bij dit onderzoek en bij de familie. In 2015 vond de laatste steenlegging plaats waarbij Onbekende Nederlanders hun naam terugkregen. Jan Willem Tuinman schreef een gedicht voor hen. Lange jaren trokken voorbij terwijl ik wachtte, verdrietig wist ik dat het mijn lot was, geen vader te zijn, geen zoon om vast te houden... Nieuwe stemmen kwamen om graven te verkennen Niemand riep ooit mijn naam, dus bleef ik wachten en bidden... Telkens weer dacht ik, misschien misschien dat men mij roept dit keer Maar steeds waren het andere makkers, niemand kwam mij ooit bevrijden Niemand zocht meer, niemand bleef en zei mijn naam Ruim 70 Jaren duurde zo mijn wake, niet eerder waren zij gekomen voor mij Tot ik een keer stemmen hoorde en ik wist dat zij gekomen waren om de zinloze jaren weg te nemen Hun hart ging naar mij uit, ze heelden mij zoals de anderen, want zij waren alleen voor mij gekomen om mij mee naar huis te nemen Vandaag is een einde gekomen aan een jarenlange zoektocht Nu ken ik vrede en kan ik gaan, overal waar mijn familie mijn naam uitspreekt Deze dag kan mijn ziel naar huis omdat op deze dag mijn familie is gekomen

8 4 De familie Meijers John Louis Karel Hoeke 5 Dit Joodse gezin zit ondergedoken in Het Verscholen Dorp en wordt moedwillig geëxecuteerd. Op de erevelden liggen niet heel veel kinderen omdat zij door hun leeftijd vaak werden gespaard. Maar deze 6-jarige jongen is moedwillig geëxecuteerd. Op 29 oktober 1944 wordt het onderduikerskamp ontdekt door twee SS ers die aan het jagen zijn. Zij denken op een kamp vol terroristen gestuit te zijn en halen versterking. Hierdoor slagen de meeste onderduikers erin om te ontkomen. Helaas niet iedereen. Rudolf Meijers en zijn 6-jarige zoontje John krijgen met andere onderduikers de opdracht om door het bos te lopen. Als er een schermutseling ontstaat proberen een aantal onderduikers te vluchten. Waaronder Rudolf Meijers. Maar dan hoort hij zijn 6-jarig zoontje schreeuwen en besluit terug te gaan. Er worden kuilen gegraven, waar zij in moeten gaan liggen. Vervolgens worden zij doodgeschoten, ook de 6-jarige John. Vader en zoon liggen inmiddels naast elkaar begraven op Nationaal Ereveld Loenen. De moeder met hun dochtertje weet wel te ontkomen, maar de moeder heeft er nooit meer over gesproken. Hun dochtertje heeft later een zoon gekregen en hij heeft inmiddels ook zelf weer een zoon. Twee jaar geleden was hij 6 jaar en legde een bloemstuk bij zijn achterneefje van 6 jaar. Tijdens WO-II heeft Kapitein ter Zee John Hoeke als commandant in de Caraïbische wateren succes geoogst met inbeslagneming van enige Duitse koopvaardijschepen. Zijn laatste vaarperiode is als commandant van een passagiersschip. Dit is een noodsprong, want het schip is niet voorzien van waterdichte compartimenten en dus zeer kwetsbaar. En dat blijkt ook. Eén torpedotreffer is voldoende om het schip tot zinken te brengen. John Hoeke verlaat als laatste het schip. Zijn kleindochter Willeke van Brouwershaven-Hoeke zal plaatsnemen achter het graf van haar opa.

9 6 Martinus Antonius Bouwman Onbekende Nederlanders WOII 7 Bouwman had voor de oorlog de Koninklijke Militaire Academie gevolgd en was zes jaar beroepsofficier. Helaas kreeg hij Multiple Sclerose en dat betekende het einde van zijn militaire loopbaan, maar niet van zijn strijd. Hij is een van de weinige Nederlanders die al voor 1940 de Duitse dreiging ziet. In mei 1940 begint Martinus Bouwman met ondergronds werk. Hij helpt krijgsgevangenen en piloten. Ook helpt hij Joodse mensen. In totaal gaat het om vele honderden vluchtelingen. Het is riskant werk, want als hij gearresteerd wordt, zal hij de doodstraf krijgen. In april 1943 gaat het mis. Leden van zijn verzetsgroep worden gearresteerd. De Duitsers dreigen twee leden dood te schieten als Martinus Bouwman zich niet vrijwillig meldt. Het is de moeilijkste keuze uit zijn leven, maar hij geeft zich aan en tekent daarmee zijn eigen doodvonnis. Op 2 mei 1943 wordt hij naar de executieplek gebracht. Hij loopt moeizaam op de hobbelige hei met zijn invalidestok. De SS-er die het executiepeloton commandeert, geeft hem toestemming te gaan zitten voor een berkenboom. Daar wordt hij doodgeschoten. Voor zijn houding en zijn daden kreeg Martinus Bouwman vele onderscheidingen. Op het Nationaal Ereveld Loenen liggen ruim 100 Onbekende Nederlanders. Deze onbekenden op het Ereveld in Loenen zijn Nederlanders die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn gefusilleerd en later door de zorg van de Oorlogsgravenstichting zijn herbegraven op Nationaal Ereveld Loenen. De werkgroep Vermiste Personen Tweede Wereldoorlog probeert deze onbekende helden alsnog te identificeren. Alles is hun afgenomen. Het minste wat wij kunnen doen is deze mensen hun naam teruggeven. Ook wil de werkgroep familie van oorlogsvermisten de kans geven hun verlies te verwerken. Werkgroep Vermiste Personen Tweede Wereldoorlog Deze werkgroep bestaat uit medewerkers van het Korps landelijke politiediensten (KLPD), DNA-afnemers van de regiopolitiekorpsen IJsselland en Brabant-Noord, specialisten van de Bergings- en Identificatiedienst van de Koninklijke Landmacht en medewerkers en vrijwilligers van het Nederlandse Rode Kruis. Op basis van hulpverzoeken van families van vermisten op Nederlands grondgebied onderzoekt de werkgroep vermissingszaken uit de Tweede Wereldoorlog. Nog ongeveer 600 vermissingszaken zijn onopgelost gebleven.

10 De tijd dringt... Soldaat van Oranje 8 Omdat de meeste directe nabestaanden op leeftijd zijn, wordt het steeds lastiger slachtoffers weer een naam te geven. Daarom roept de werkgroep nabestaanden van vermisten op - waarvan men het vermoeden heeft dat deze op de Waalsdorpervlakte zijn gefusilleerd - om zich te melden bij het Rode Kruis, afdeling Oorlogsnazorg, postbus 28120, 2502KC Den Haag of via het adres: vermistepersonenwo2@redcross.nl In het oorlogsjaar 1942 komt de dominee naar de familie van Anthony. Hij heeft vreselijk nieuws: Tony en drie vrienden zijn op weg naar Engeland door Duitsers in Frankrijk gefusilleerd. Tony woont in Den Haag met zijn moeder Beatrice. Daar bezoekt hij de HBS in Den Haag, speelt hockey en leidt ogenschijnlijk een leven zoals veel 19-jarigen. Op dinsdag 17 februari 1942 keert Tony niet terug van school. Op deze dag begint zijn moeder Beatrice een dagboek waaraan zij haar angsten, onmacht, wanhoop en verdriet toevertrouwt. Tony heeft aan zijn vader en moeder enkele aangrijpende brieven gestuurd, enkele uren vóór zijn executie. Hij schrijft hen dat hij op weg naar zijn executie het Wilhelmus zal zingen en dat hij op eigen verzoek, zonder blinddoek gefusilleerd zal worden. En dat zijn laatste woorden zullen zijn: Leve de koningin, leve het Vaderland. Achter de steen van Antonie staat de 18-jarige Ruben. Tony is zijn oudoom. Naast Ruben staan drie jongemannen achter de grafstenen van de drie vrienden van Tony, die samen met hem op 19 maart 1942 in Besançon gefusilleerd zijn. Tony werd slechts 19 jaar.

11 9 Vrouwen en kinderen In mei 1940 dreigt Breda tussen de vuurlinies van de Fransen en de Duitsers bekneld te raken. Er wordt voor een enorm slagveld in de stad gevreesd. Vijftigduizend inwoners slaan op de vlucht. Een van hen is de 6-jarige Liane Bredée. Ze slapen één nacht in de school, waar ze even kunnen bijkomen van de lange voettocht vanuit Breda en met andere kinderen kunnen spelen. Haar vader vindt het er niet veilig en het gezin vertrekt. Op 17 mei 1940 bombarderen de Duitsers de school en komen 51 Bredase vluchtelingen om, samen met tientallen Belgen. Het zijn met name ouders met jonge kinderen. Inmiddels is Liane 84 jaar, maar deze ramp blijft haar hele leven lang impact houden. Na al die jaren leeft het nog steeds. Liane was één van de overlevenden die Ereveld vol Leven bezocht. Ze was getuige van de vele kinderen die plaats hadden genomen bij de graven van haar speelkameraadjes. Het was even of ik een ander leven instapte, zegt Liane Het was zo indrukwekkend. Zoals ze daar stonden, zo waren ze ook. Wie had gedacht dat ik ze ooit weer zou ontmoeten? In kinderogen In kinderogen kan de wereld heel blijven. De hand van een vader, het verhaal van een moeder, nabij. De reis langs lange wegen honger onderweg, verschrikking. En gelukkig het spel in het klooster. De bom valt; de dood voor velen 6, 7, 8 pas; ook de kleinsten moeten mee. Het leven spaart mij. Sindsdien vertel ik jullie verhalen over de vlucht uit Breda. Chris, Margrietje, Johannes, Adriana, Johannes en Aaldert. Ik vergeet jullie nooit In kinderogen kan de wereld heel blijven. Joke Goudswaard

12 10 Burgers en militairen Verzetsgroep Le Griep 11 Op het Nationaal Ereveld Loenen liggen bijna 4000 oorlogsslachtoffers begraven. Het zijn mensen die op verschillende plaatsen en onder verschillende omstandigheden hun leven hebben verloren. Militairen, burgers, verzetsstrijders, Engelandvaarders, represailleslachtoffers en dwangarbeiders maar ook slachtoffers van de politionele acties in Indonesië en ook van recente vredesmissies in bijvoorbeeld Libanon, Joegoslavië, Afghanistan en Mali. De twaalf leden van de Verzetsgroep Le Griep worden verraden en op 26 oktober 1942 geëxecuteerd. In zijn afscheidsbrief schrijft Jan Le Griep (29) dat zijn laatste beeld dat van zijn gezin zal zijn: Papa wacht op jullie in de hemel. Op Nationaal Ereveld Loenen liggen de twaalf slachtoffers naast elkaar begraven. Zijn dochter is 3 jaar wanneer haar vader, wordt gearresteerd. Ik ben ontzettend trots op mijn vader, zegt Cissy, inmiddels 78 jaar. Hij was de leider van de verzetsgroep en heeft ondanks de druk die werd uitgeoefend geen namen genoemd. Het is niet te verkroppen dat hij verraden werd door Nederlanders. Een gruwelijk verraad, dat hem zijn leven kostte. En natuurlijk heb ik mijn vader verschrikkelijk gemist. Haar zoon Joeri, stond vorig jaar als representant achter het graf van zijn 29-jarige opa. Hij is er dit jaar weer bij. Ik zal niet achter het graf van mijn opa staan. Maar dat is niet erg. Want iedereen die op het Ereveld van Loenen ligt, verdient iemand die letterlijk achter hem staat.

13 slachtoffers in Nederlands-Indië Studenten tussenveld 13 Dit jaar is het 75 jaar geleden dat de oorlog uitbrak in voormalig Nederlands-Indië. Daarom zullen de oorlogsslachtoffers van Nederlands- Indië symbolisch een permanente plek krijgen op Nationaal Ereveld Loenen, door het plaatsen van zeven kruizen afkomstig uit Java. Op Nationaal Ereveld Loenen liggen 90 studenten begraven. Jonge mensen die in verzet kwamen tegen de Duitsers en daar de hoogste prijs voor hebben betaald. Zoals de 25-jarige Anda Kerkhoven. Zij studeerde aan de Rijksuniversiteit in Groningen. De handgemaakte kruizen dragen de namen van de erevelden, ieder kruis staat zo symbool voor één van de zeven erevelden aldaar. De meeste slachtoffers liggen begraven op één van deze erevelden, maar ook de slachtoffers zonder graf of zonder naam worden op deze manier herdacht. Deze kruizen zijn, net als veel Nederlandse en Nederlands-Indische families, per schip naar Nederland overgebracht, samen met grond van de erevelden. Ook deze erevelden worden beheerd door de Oorlogsgravenstichting. Door het plaatsen van deze kruizen samen met de grond van de erevelden uit Java, wordt er aan de nabestaanden en familieleden de gelegenheid geboden om hun dierbaren die in Nederlands-Indië zijn achtergebleven, te eren. In het universiteitsblad bestempelt Anda de Jodenvervolging door Hitler en de zijnen als massa-krankzinnigheid. Niet iedereen is hier blij mee, maar ze gaat door. Wat niet mag, mag niet, welke prijs ook zij! Ook dit zijn haar woorden. Na het uitbreken van de oorlog komt Anda in het verzet terecht. Al snel houdt ze zich bezig met het helpen van talloze onderduikers en het vervalsen van papieren. Op 27 december 1944, om 8 uur s avonds, wordt ze bij thuiskomst opgewacht door vier zwaarbewapende soldaten van de Sicherheitsdienst. Het is pikdonker en ijskoud. Verraden. Anda heeft net een 4-jarig Joods meisje naar een onderduikadres gebracht. In een ultieme reactie rent ze naar binnen en verstopt zich op de wc. Ze weet nog snel een lijst met onderduikadressen op te eten. In de gevangenis in Groningen, wordt ze op een gruwelijke manier gemarteld. Maar Anda blijft zwijgen en redt zo de levens van haar verzetsgenoten. Op 19 maart 1945 wordt ze gefusilleerd, in het zicht van de bevrijding.

14 14 De familie Wijler In 1940 woont Jacob Wijler (56) met zijn vrouw Elisabeth (53) en hun dochters Rose (18) en Martha (21) in een fijn huis in Apeldoorn. Hij is al jaren docent Frans aan de Koninklijke HBS als zijn dienstverband plotseling beëindigd wordt. De Jodenvervolging is begonnen. In de zomer van 1942 neemt de familie een besluit. Om aan arrestatie en deportatie te ontkomen geven ze hun huis, hun vermogen, hun bezittingen en tevens hun vrijheid op. Ze verlaten hun huis om onder te duiken. De zusjes Martha en Rose vinden onderdak in Apeldoorn, Jacob en Elisabeth kunnen terecht bij de familie van Dijk in Epe. Het eens zo hechte gezin communiceert vanaf dat moment middels geschreven brieven. Maar dan, in januari 1943, stopt de briefwisseling abrupt. Hun dochters zijn verraden. De meisjes blijken op 21 januari 1943, nog maar 20 en 23 jaar oud, te zijn vergast. Het verdriet is voor het echtpaar ondraaglijk. Het leven heeft voor hen, zonder hun dierbare dochters, alle zin verloren. Ze doen hun trouwringen af en laten deze met een afscheidsbriefje, waarin ze aankondigen het kanaal in te zullen lopen, achter op hun onderduikadres. Zij lopen vervolgens gezamenlijk het Apeldoorns kanaal in en verdrinken. Op 1 mei wordt het hele gezin gerepresenteerd door leeftijdsgenoten en worden zij symbolisch voor één dag herenigd. De namen noemen Uit de vele verhalen van onafgemaakte zinnen twee namen noemen kijkend naar kleine pasfoto s op het dressoir: meisjes nog. Ons te herinneren: mens in deze wereld. Het woord rechtvaardig spellen, móeten spellen - naast het woord verraad. Uit de vele verhalen van onafgemaakte zinnen een krantenartikel lezen en herlezen. Om naast wantrouwen hoop te houden, ter wille van de realiteit van nu. Dwars tegen alles in: leren om niemand uit te sluiten. Het gebed van een grootvader voor zijn kleindochter: lechaim. Joke Goudswaard

15 15 KNIL Militair Vader en zoon De Groot 16 Op het Nationaal Ereveld Loenen liggen ook zestien militairen begraven van het Koninklijk Nederlands Indische Leger (KNIL) De meesten zijn krijgsgevangenen die overleden zijn in Japan. Daar werden de lichamen gecremeerd en in urnen geborgen. Na de oorlog hebben enkele families de urnen met asresten in ontvangst genomen en meegenomen naar Nederland. In Nederland zijn de urnen overgedragen aan de Oorlogsgravenstichting en door ons bijgezet op het ereveld Loenen. Op de erevelden in Indonesië worden deze urnen ook bewaard. Drie dagen na de officiële capitulatie van Duitsland voltrekt zich in Ridderkerk een drama. Een groep van de Binnenlandse Strijdkrachten haalt enkele zogenaamde moffenmeiden op. Een BS er wil een waarschuwingsschot in de lucht lossen om het opdringerige publiek op afstand te houden. Helaas haalt deze man de trekker te vroeg over en schiet zoon Willem de Groot in zijn been. Hij wordt samen met zijn vader naar de dokter gebracht. Tijdens deze rit belanden zij ongewild in een onverwacht vuurgevecht met een Duitse officier die met zijn moffenmeid en zijn soldaten wil vluchten. De Duitse soldaten zijn echter te sterk en zij worden overmeesterd. Op bevel van de Duitse officier worden zij ter plekke geëxecuteerd. Vader Rokus is dan 42 jaar en zijn zoon Willem 20 jaar. Het wrange is dat Willem tijdens de oorlogsjaren ondergedoken heeft gezeten om aan verplichte arbeid in Duitsland te ontkomen. En toen de bevrijding daar was en deze gevierd werd, werd hij alsnog gedood door Duitse militairen.

16 17 Bernard Besselink en Jan Agterkamp Jacob Stuyver 18 Hulp aan Engelse piloten kosten Jan en Bernard het leven. Hij zat samen met zijn broer in het verzet en kwam om bij de represaille van Rauter. In de nacht van de 6 september 1941 stort in de Achterhoek een grote bommenwerper uit Engeland neer nadat zij Berlijn hebben gebombardeerd. Het vliegtuig wordt namelijk geraakt door de Duitse luchtafweer en de buitenmotor wordt getroffen. Het lukt de piloten om nog een stuk te vliegen maar uiteindelijk storten ze neer. De bemanning weet op dat moment niet waar ze zich precies bevinden, alleen dat het in Nederland moet zijn. De Duitsers hebben inmiddels al ontdekt dat er een vijandige bommenwerper is neergestort. De piloten Richard Pape en Jock Moir slaan op de vlucht. Terwijl ze door greppels en sloten kruipen, voelen ze de druk van de zoekende Duitsers toenemen. Gelukkig treffen zij Bernard Besselink en Jan Agterkamp die onmiddellijk besluiten om deze piloten te helpen. Na tien dagen onderdak vertrekken de piloten, maar in Leiden worden na verraad de beide piloten en hun ondergrondse helpers gearresteerd. Dit verraad resulteert ook in de gevangenneming van Bernard Besselink en Jan Agterkamp. Zij worden op 17 november 1941 gefusilleerd in de duinen bij Bloemendaal. Beiden zijn 33 jaar oud geworden. De broers Jaap en Wim zaten al heel jong in het verzet. Zij kwamen beiden uit Nederlands-Indië en waren hier op verlof met hun moeder toen in 1942 de oorlog uitbrak in Nederlands-Indië en zij niet meer terug konden keren. Al vrij snel werden de beide broers lid van een verzetsgroep in Den Haag. Zij pleegden op allerlei manieren verzet. Zo brachten zij krantjes rond en Jaap had zelfs een pistool. In januari 1945 wordt de verzetsgroep verraden. Jaap belt aan bij het huis van een verzetsvriend, waarna een Duitse soldaat open doet. Jaap raakt in paniek en gebruikt zijn pistool. Jaap wordt opgepakt en naar de Scheveningse gevangenis gebracht. Op 8 maart 1945 was hij een van de 263 slachtoffers die op één dag werden doodgeschoten als represaille van de aanslag op de hoogste politie en SS-chef in Nederland: Hans Albin Rauter. Wim overleeft de oorlog en gaat in dienst. Tijdens een oefening stuit zijn legereenheid op een massagraf. Zij krijgen de opdracht om dit graf te openen. Wim treft zijn bloedeigen broer aan De kleinzoon van deze broer, Pim Overwijn, staat op 1 mei achter het graf van zijn oudoom.

17 19 Peter Will Militair tussenveld 20 Hij zit in het verzet en wordt opgepakt en vermoord. Zijn vrouw blijft achter met zes kinderen. Peter Will is gedurende de oorlogsjaren actief in het verzet tot zijn arrest eind Zijn kinderen zijn zich er niet van bewust dat hun vader, op vrijwel alle takken van het ondergrondse werk actief is. Dat realiseren zij zich pas door erkenningen van de President van de Verenigde Staten en van de Opperbevelhebber van de Geallieerde Strijdkrachten Eisenhower. Peter Will wordt na zijn arrest eerst gevangen gezet maar daarna op transport gezet naar het vernietigingskamp Neuengamme. Hij sterft uiteindelijk op 48-jarige leeftijd tijdens een ziekentransport naar een ander vernietigingskamp, midden april Hij is dan 48 jaar oud. Op 1 mei zal zijn nichtje Mirjam achter zijn graf staan. Ook zij is 48 jaar. Zij staat er ook ter ere van zijn vrouw, Betty Will-Folkerts. Zij moest het leven verder inrichten met haar zes zonen. Het piekeren over de opvoeding van haar zes zonen, de lotgevallen van haar man en haar eigen situatie was haar intussen zo zwaar geworden, dat zij de zorg voor haar gezin en huishouding niet meer aankon en verpleegd moest worden. Het gezin viel uiteen. Pas in 1966 kon de Oorlogsgravenstichting haar berichten, dat de stoffelijke resten van haar man, waren herkend als zijn overblijfselen en zouden worden herbegraven op het Nationaal Ereveld Loenen. Pas na die periode, ruim twintig jaar later, leefde zij weer enigszins op. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn er veel Nederlandse militairen omgekomen. Tijdens de strijd in de meidagen in 1940 zijn militairen omgekomen en gewond geraakt. Ook zijn er 258 militairen omgekomen in Duits krijgsgevangenschap. En nog eens militairen van de Prinses Irene Brigade en de Binnenlandse Strijdkrachten, gesneuveld in Daarnaast nog bemanningsleden van de koopvaardij die niet van zee terugkeerden (Nederlandse koopvaardijschepen voeren in dienst van de westelijke geallieerden en heel wat van die schepen werden tot zinken gebracht). En als laatste nog eens militairen in Nederlands-Indië, als gevolg van de Japanse invasie en de Japanse bezetting. Bron: Het Verzetsmuseum

18 21 Internationale operaties Het Nationaal Ereveld Loenen is uniek. Hier liggen niet alleen slachtoffers begraven uit de Tweede Wereldoorlog, maar ook slachtoffers van internationale vredesoperaties daarna. Het eren van gevallenen laat de tijdsvakken in onze geschiedenis samenvloeien. Vrijheid is tenslotte van alle tijden, van alle landen, van alle mensen. Militairen luchtmacht Nieuw- Guinea Na de Tweede Wereldoorlog probeert Nederland haar kolonies te behouden met de Politionele Acties tot gevolg. Onder internationale druk laat Nederland in 1949 de claim op de voormalige kolonie Nederlands- Indië uiteindelijk varen, op voorwaarde dat het Nederlands-Nieuw-Guinea mag behouden. Als Indonesië in 1960 Nieuw-Guinea aanvalt, stuurt Nederland op 27 april militairen en materieel om het eiland te behouden. Ondanks het akkoord zendt Indonesië in 1960 parachutisten naar Nieuw-Guinea om de bevolking te overtuigen van de onnodige overheersing van Nederland. Het lukt de aanwezige Nederlandse militairen niet om de infiltranten doeltreffend op te sporen. Daarom stuurt de Nederlandse overheid op 27 april 1960 een troepenmacht van 5000 soldaten evenals een aantal straaljagers, als aanvulling op de al aanwezige militairen. Na drie jaar spanning geeft Nederland het op. Vanaf 1 mei 1963 behoort Nieuw-Guinea aan Indonesië. 22 Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog is er geen dag in de wereld geweest zonder oorlog. Nederland is in mei 1945 door de geallieerden bevrijd. Voor Nederland was de oorlog voorbij. Toch zijn er na de Tweede Wereldoorlog ook Nederlandse militairen gesneuveld. Gesneuveld tijdens vredesmissies waarin zij streden voor vrede en vrijheid van anderen, buiten de Nederlandse grenzen.

19 23 Japans interneringskamp Verzetsgroep De Geuzen 24 In voormalig Nederlands-Indië zijn in de periode tussen de burgers omgekomen in Jappenkampen. Dr. Ir. Herman Bussemaker: Het wordt steeds moeilijker de gaten te vullen over de slachtofferaantallen in Indië/Indonesië. Dat is geen onwil, we hebben de cijfers simpelweg niet. Wel is van groot belang om de Indische geschiedenis, de slachtoffers en ook de nabestaanden meer onder de aandacht te brengen. Ik vind het heel belangrijk dat de media de schattingen beter weergeeft, want die zijn te laag. Nog te vaak weten Nederlanders niet hoeveel slachtoffers de oorlog en de Bersiap hebben gemaakt in Nederlands-Indië. Het is hoog tijd om daar verandering in te brengen. Herman Bussemaker (Soerabaja 1935) verbleef tijdens de Japanse bezetting op de onderneming van zijn ouders boven Batoe. Zijn vader, krijgsgevangene, kwam als krijgsgevangen om. Tijdens de bersiap verbleef Bussemaker in vier bersiapkampen. In 1950 kwam hij in Nederland aan. Hij maakte carrière in het bedrijfsleven. Hij promoveerde op de oorzaken van de Tweede Wereldoorlog in de Pacific en in 2005 verscheen zijn boek over de bersiap. Hij was ook voorzitter van het Indisch Platform en lid van diverse commissies. Hij stierf in 2015 en op zijn rouwkaart stonden de woorden: Liefde overwint alles. * is het cijfer van Loe de Jong; Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog is het cijfer van Dora van Velden die het onderwerp behandelde in haar proefschrift De Japanse Burgerkampen. Deze twee historici gelden als belangrijkste bron als het om cijfers van slachtoffers gaat. Bron: De Doden Tellen, slachtofferaantallen van de Tweede Wereldoorlog en sindsdien. Auteur: Renske Krimp, historicus Nationaal Comité 4 en 5 mei. Aan het hoofd van deze verzetsgroep staat Bernard IJzerdraat. Hij maakt zich al sinds 1933 grote zorgen. Hij is in 1940 getuige van het bombardement van Rotterdam. Een dag later komt hij met zijn Geuzenbericht. Daaruit groeit de verzetsgroep De Geuzen. Zij plegen sabotage, verzamelen wapens, maken lijsten van NSB-ers en zij verspreiden Geuzenberichten. Al na enkele maanden zijn er een paar honderd personen lid van de Geuzenactie. Maar zij worden verraden en binnen een paar weken zijn er honderden gearresteerd en opgesloten. Ook Bernard IJzerdraat. Het proces tegen de Geuzen is een monsterproces. Op 4 maart 1941 volgt de uitspraak: achttien doodvonnissen. Drie veroordeelden zijn minderjarig en ontlopen daarom de doodstraf, maar omdat de Duitsers toch achttien man willen doodschieten, worden hun plaatsen in genomen door drie Februaristakers. Op 13 maart 1941 worden deze 18 mensen gefusilleerd op de Waalsdorpervlakte, de eerste massaexecutie in Nederland. Hier is later door Jan Campert een gedicht over geschreven - De Achttien Doden. Daarnaast gaan 157 Geuzen in april naar het vernietigings kamp Buchenwald. Van hen halen 53 het einde van de oorlog niet. De Verzetsgroep, de Geuzen, was uitgeschakeld, maar Bernard IJzerdraat had één belangrijk doel wel bereikt: Nederland was wakker geschud.

20 25 Andries Lok Dankwoord Verzetsman die om gebracht werd door Duitse soldaten uit wraak voor de daad van een andere verzetsman. Hij is doodgeschoten als vergelding voor de moord op een Duitse Landwachter, uitgevoerd door een verzetsman. Die heeft daar later nog spijt voor betuigd tegen ons. Hij kon niet overzien dat zijn daad tot de dood van veel onschuldige mensen zou leiden, onder wie mijn vader. Zijn dochter Janny: We moesten altijd zwijgen over wat we thuis zagen gebeuren. De gordijnen gingen altijd dicht. Ik wist dat de bonkaarten in een kacheltje op school waren verstopt. Ik ontdekte dat er op de zolder van de school, mannen lagen te slapen die s morgens vroeg altijd weg moesten. Mijn moeder hoorde vaak: Andries zat niet in het verzet. Want verzet betekende schieten. En dat deed hij niet. Geweldloos verzet. Daar stond mijn vader voor. Hij regelde veilige plekken voor onderduikers, voor verzetslieden en zorgde voor voedselbonnen. Ik was 10 jaar toen mijn vader werd doodgeschoten. We waren erbij. Moeder wilde meteen weg. Ze kon niet meer in ons huis blijven wonen. Het was te ingrijpend. Er is een documentaire gemaakt door onderzoeksjournalist Geertjan Lassche over de moord op de vader van Janny Lok: Nooit meer laf een film die in het teken staat van een verzetsman die een moord pleegde en waarbij uit represaille de vader van Janny werd gedood. Deze verzetsman, Gerrit Gunnick, was zoals hij zelf zegt in de film: te laf om de familie onder ogen te komen. In deze documentaire gaat hij de confrontatie aan. Wij zijn heel veel mensen, organisaties en fondsen ontzettend dankbaar, omdat zij de moed hadden te investeren in een idee waar nog geen voorbeeld van was. Zonder hen was Ereveld Vol Leven slechts een mooi idee gebleven. Onze grote dankbaarheid gaat naar alle nabestaanden die hun zegen gaven om met Ereveld Vol Leven te starten en vanzelfsprekend naar de Oorlogsgravenstichting die Ereveld Vol Leven direct omarmde, waardoor we dit mede dankzij het vfonds en Nationaal Comité 4 en 5 mei ook werkelijk konden realiseren. Alle andere fondsen, supporters en vrienden die van onschatbare waarde bleken, vind je terug in dit programmaboekje. Daarnaast zijn er nog zoveel inspirerende bronnen geweest die hebben geleid tot het idee van het gedachtengoed van Ereveld Vol Leven. Denk aan onze vrienden en familie, maar ook onze opleidingen en niet in de laatste plaats, onze eigen ervaringen als regisseurs op onze vele reizen naar oorlogsgebieden. Tijdens onze voorbereidingen voor Ereveld Vol Leven hebben wij heel veel families gesproken die getroffen zijn door oorlogsgeweld, door verlies van hun dierbaren. Dit waren niet alleen families die leden onder de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog maar ook families waarvan hun kinderen tijdens huidige vredesmissies gewond waren geraakt of gedood. En al deze mensen moeten antwoord geven op dit verlies door oorlog. Op dit immense gat, wat in een gezin wordt geslagen. Slachtoffers zijn daarom óók de mensen die achterblijven, die dit mensenleven zo ongelofelijk liefhebben.

21 Een antwoord wat overigens ook kan bestaan uit er niet meer over praten. Maar zelfs door te zwijgen over dit allesomvattende verdriet, speelt de oorlog nog steeds een rol. Generaties lang. Wij willen met Ereveld Vol Leven het verlies door oorlog, zichtbaar maken. We doen dit door het slachtoffer wat om het leven is gekomen, symbolisch een gezicht te geven in het nu. We staan even niet alleen stil bij zijn of haar dood, maar vooral bij het kostbare leven wat hij of zij leefde en iedereen die hij achterlaat. En dat geldt dit jaar ook, 75 jaar na het begin van de Tweede Wereldoorlog in voormalig Nederlands-Indië, ook voor de bijna Nederlandse oorlogsslachtoffers die daar hun laatste rustplaats hebben gevonden. Wij vinden het bijzonder eervol dat er telkens families bereid zijn die ons dit willen laten zien. Die ons laten delen in het verdriet en in de trots. Die ons een blik gunnen in het leven van de slachtoffers. Die zich kwetsbaar opstellen door ons te vertellen hoe het voor hen persoonlijk is. We zijn daar ongelofelijk dankbaar voor. Want dankzij hen kunnen wij dit weer doorgeven aan de jongere generaties, zowel nu als de komende jaren. Wij hopen dat er nog veel meer Erevelden Vol Leven zullen ontstaan. Wij zijn ontzettend dankbaar dat wij de taak hebben om deze herdenking vorm te geven en uit te bouwen. Wij danken jou voor je betrokkenheid en aanwezigheid. En mocht je nog suggesties hebben, mail ons dan vooral: Namens het hele team van Ereveld Vol Leven, Nathalie Toisuta en Dennis Brussaard initiatiefnemers en producenten Hoofdpartners Oorlogsgravenstichting De Oorlogsgravenstichting wil de herinnering levend houden aan alle Nederlandse oorlogsslachtoffers waar ook ter wereld. Zij hebben hun leven gegeven voor onze vrede, vrijheid en veiligheid. Dat mogen wij nooit vergeten. Daarom is de Oorlogsgravenstichting de initiatiefnemer van Ereveld Vol Leven. Steun ons Steun de Vrienden van OGS op de manier waarop u wilt. De Oorlogsgravenstichting gebruikt het geld om projecten uit te voeren die tot doel hebben om de verhalen die horen bij de graven levend te houden en aan de hand van dilemma s die voortkomen uit deze verhalen een bijdrage te leveren aan het debat over vrede en veiligheid. De Stichting Vrienden OGS is een Culturele Algemene Nut Beogende Instelling (ANBI). U krijgt daarom extra fiscaal voordeel over uw gift, periodieke schenking, erfstelling en legaat. Donaties investeren we volledig in projecten van de OGS. De Stichting Vrienden OGS ziet erop toe dat alle ontvangen bijdragen juist worden besteed. Wilt u ons graag steunen? Dat kan op verschillende manieren. U bepaalt zelf wat het beste bij u past. Kijk op oorlogsgravenstichting.nl/steun-ons

22 Partners vfonds Het vfonds (het Nationaal Fonds voor Vrede, Vrijheid en Veteranenzorg) zet zich in voor de erkenning en waardering van geüniformeerden die in dienst zijn van de Nederlandse overheid waar ook ter wereld. Het vfonds wil met voorlichting, educatie en publiciteit respect en waardering van de maatschappij winnen voor alle personen die betrokken zijn geweest bij internationale vredesoperaties. vfonds.nl Nationaal Comité 4 en 5 mei Het Nationaal Comité 4 en 5 mei geeft richting aan de zingeving van herdenken en vieren, en aan het levend houden van de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. 4en5mei.nl MedialunaDLGR Verhalen bezielen, verhalen spiegelen en verhalen verbinden. Media Luna (Tell a story) en DLGR (Doelgerichter) zijn de bedenkers en de producent van Ereveld Vol Leven. Nathalie Toisuta en Dennis Brussaard zijn 30 jaar televisiemaker en reisden de hele wereld over naar crisis- en oorlogsgebieden om verhalen in beeld te brengen. In 2014 ontstond bij hen het idee om de mensen met dezelfde leeftijd achter de graven op te stellen. Zij geven beiden leiding aan het kernteam van zo n 15 medewerkers en honderden vrijwilligers en werken dagelijkse aan het verder ontwikkelen en uitbreiden van het Ereveld Vol Leven concept. tellastory.nl en dlgr.nl Prins Bernhard Cultuurfonds Het Prins Bernhard Cultuurfonds is bevlogen pleitbezorger van cultuur, natuur en wetenschap in Nederland en daarbuiten. Met financiële bijdragen, opdrachten, prijzen en beurzen stimuleren we bijzondere initiatieven en talent. cultuurfonds.nl

23 Met ondersteuning van Yarden Vereniging Yarden zet zich in voor voorlichting, bewustwording en nazorg rond de dood. Wij omarmen deze nieuwe manier van herdenken en ondersteunen Ereveld Vol Leven met vrijwilligers en representanten. yarden.nl Contact En mocht u suggesties hebben, mail ons dan vooral: info@ereveldvolleven.nl. Colofon Samenstelling programmaboekje Nathalie Toisuta Fleurop Bloemen zijn een herinnering. Met bloemen gedenk je. fleurop.nl Fotografie Carolien Sikkenk Bianca Scharroo Loe Beerens Ontwerp Daan Hermelink designconnection.nl Mei 2017