De onafhankelijkheid van een accountant, verplichte kantoorroulatie en scheiding van audit en nonauditdiensten.

Transcriptie

1 De onafhankelijkheid van een accountant, verplichte kantoorroulatie en scheiding van audit en nonauditdiensten. Name: Amel Guediche Student-ID: Thesis: BSc Economie en Bedrijfskunde - Accountancy en Control University Supervisor: UvA Dhrs. H. Kloosterman Date: 25 th June

2 Samenvatting: In Nederland worden twee nieuwe wetsvoorstellen overwogen om de onafhankelijkheid van de accountant te vergroten. De eerste wetsvoorstel stelt een scheiding tussen audit- en non-auditdiensten voor. Het tweede voorstel stelt een verplichte kantoorroulatie om de zes jaar voor, met een afkoelingsperiode van twee jaar voordat hetzelfde kantoor de jaarrekening weer mag controleren. Over de hele wereld worden deze voorstellen overwogen en/ of zijn deze al ingevoerd. Vele hebben onderzoek gedaan naar de implementatie van verplichte roulatie of het verbod op non-audit diensten. Echter is er niet veel onderzoek gedaan naar het gecombineerde effect van verplichte roulatie en scheding van audit- en nonauditdiensten. In dit artikel zal daarom getracht worden om een overzicht te geven van voor- en tegenstanders van verplichte roulatie en scheiding van audit- en nonauditdiensten en zal vervolgens geprobeerd worden een antwoord te geven op de volgende centrale vraag: wat is het gecombineerd effect op de onafhankelijkheid van de accountant op het controleren van jaarverslagen indien zowel verplichte roulatie van de accountantskantoren als scheiding van audit en non-auditdiensten, worden ingevoerd? Eerst wordt er een duidelijke definitie van onafhankelijkheid gegeven. Vervolgens komt uit de literatuur naar voren dat zowel verplichte roulatie als een scheiding in audit- en non-auditdiensten de onafhankelijkheid in schijn zou moeten bevorderen. Echter zijn er gemengde bevindingen over de daadwerkelijke onafhankelijkheid. De weinige onderzoeken die uitgevoerd zijn naar het gecombineerd effect beweren dat korte dienstverbanden zorgt voor meer non-auditdiensten en deze combinatie zorgt voor minder onafhankelijkheid. Echter moet men ook rekening houden met andere dreigingen die de onafhankelijkheid van een accountant kan aantasten. 2

3 Table of Contents SAMENVATTING: INLEIDING DE ONAFHANKELIJKHEID VAN ACCOUNTANTS ONAFHANKELIJKHEID IN WERKELIJKHEID Integriteit Objectiviteit Professionele competitie en verzorging Vertrouwelijkheid Professioneel gedrag ONAFHANKELIJKHEID IN SCHIJN VERPLICHTE KANTOORROULATIE POSITIEF VERBAND TUSSEN VERPLICHTE ROULATIE EN ONAFHANKELIJKHEID NEGATIEF VERBAND TUSSEN VERPLICHTE ROULATIE EN ONAFHANKELIJKHEID SCHEIDING AUDIT EN NON- AUDITDIENSTEN POSITIEF VERBAND TUSSEN SCHEIDING VAN AUDIT- EN NON-AUDITDIENSTEN EN ONAFHANKELIJKHEID VAN EEN ACCOUNTANT NEGATIEF VERBAND TUSSEN SCHEIDING AUDIT EN NON-AUDIT DIENSTEN EN ONAFHANKELIJKHEID VAN EEN ACCOUNTANT DISCUSSIE OVER HET GECOMBINEERD EFFECT VAN VERPLICHTE KANTOORROULATIE EN SCHEIDING AUDIT- EN NON-AUDITDIENSTEN CONCLUSIE...26 BIBLIOGRAFIE:...28 Tabel 1 13 Tabel 2 20 Tabel

4 1 Inleiding Op 6 februari 2012 werden in Nederland een aantal amendementen ingediend, die betrekking hadden tot het accountantsberoep. De eerste betrof een scheiding tussen audit en non- auditdiensten. Dit amendement van Plasterk luidde als volgt: een accountantsorganisatie die verantwoordelijk is voor de wettelijke controle of de controle van de jaarrekening of geconsolideerde jaarrekening van een organisatie van openbaar belang voert naast die controles geen andere werkzaamheden uit voor die organisatie. Het tweede amendement, ook bekend als het amendement Van Vliet, stelt een verplichte kantoorroulatie om de zes jaar voor, met een afkoelingsperiode van twee jaar voordat hetzelfde kantoor de jaarrekening weer mag controleren. Door accountingschandalen als die van Enron, Royal Dutch Shell en Ahold wordt er steeds meer nadruk gelegd op de onafhankelijk van de accountant (Ye e.a., 2010). Met de twee voorgestelde amendementen wil het ministerie van Financiën de onafhankelijkheid van de accountant vergroten. In de code of conduct rule-101 wordt er explicit vermeld dat een accountant onafhankelijk moet zijn (AICPA, 2004). Niet alleen moet de accountant onafhankelijk zijn, maar de maatschappij moet de accountant ook als onafhankelijk beschouwen. Dit is vooral van belang bij een controle van de jaarrekening. Arens, Elders en Beasley beschrijven een accountantscontrole als een accumulatie en evaluatie van bewijs over informatie om vast te stellen en te rapporteren of de informatie voldoet aan de gestelde criteria. De controle moet gedaan worden door een competente en onafhankelijke persoon (2012). De recente verandering in de controleverklaring, waardoor nu explicit wordt vermeld dat het een controleverklaring is van een onafhankelijke accountant, in plaats van een accountantsverklaring over de jaarrekening, accentueert dat er in de accountantsberoep steeds meer nadruk komt te liggen op de onafhankelijkheid van de accountant. Barnier bespreekt in het Groenboek de huidige situatie van de accountant. Volgens hem is het voor de maatschappij belangrijk dat auditkantoren hun belangenconflicten goed beheren aangezien zij een wettelijke veiligheidsmaatregel zijn voor beleggers, kredietverstrekkers en tegenpartijen. In een poging om de onafhankelijkheid van accountants te vergroten stelt hij onder andere verplichte roulatie en een verbod op niet-auditdiensten voor (2010). 4

5 Barbadillo, Aguilar en Carrera (2009), Lennox (2009), Quick en Rasmussen (2009) en vele anderen hebben onderzoek gedaan naar de implementatie van verplichte roulatie of het verbod op non-audit diensten. Echter is er niet veel onderzoek gedaan naar het gecombineerde effect van verplichte roulatie en non-auditdiensten. In dit artikel zal daarom de focus liggen op de volgende centrale vraag: wat is het gecombineerd effect op de onafhankelijkheid van de accountant op het controleren van jaarverslagen indien zowel verplichte roulatie van de accountantskantoren als scheiding van audit en non-auditdiensten, worden ingevoerd? Er zal worden gekeken naar hoe deze twee maatregelen de onafhankelijkheid van de accountant beïnvloeden en hoe ze elkaar beïnvloeden ten opzichte van de onafhankelijkheid. Deze centrale vraag zal beantwoordt worden aan de hand van een literatuuronderzoek. Eerst zal het de onafhankelijkheid van de accountant nader beschreven worden. De behoefte van de maatschappij voor een onafhankelijke accountant zal in deze paragraaf beschreven worden en de aspecten die in dit verslag gehanteerd worden om onafhankelijkheid te beschrijven. Vervolgens wordt er in 3 gekeken naar verplichte kantoorroulatie en in paragraaf vier naar het scheiding tussen audit en non-auditdiensten in relatie tot de onafhankelijkheid van de accountant. In de vijfde paragraaf volgt een discussie over de twee maatregelen en hun gecombineerde effect op de onafhankelijkheid van de accountant en tot slot wordt in 6 de conclusie behandeld. 2 De onafhankelijkheid van accountants De onafhankelijkheid van de accountant staat de laatste tijd in negatieve schijnwerpers. Na de crisis van 2008 is er kritiek gekomen op het accountantsberoep en is het vertrouwen nog meer afgenomen. Mutchler (2003) heeft een framework opgezet waarin ze de bedreigingen op de onafhankelijkheid en objectiviteit bespreekt, deze zijn onder andere zelf- observatie, sociale druk, economische interesse, persoonlijke relaties, bekendheid, cultuur en cognitieve vooroordelen. Deze worden ook in the Handbook of the Code of Ethics for professional accountants besproken (International Federation of Accountants, 2010) 1. De bedreigingen op de onafhankelijkheid zijn van 1 The Handbook of the Code of Ethics for professional accountants van de International Federation of Accountants, New York (April, 2010), zal voortaan in de tekst verwezen worden met the Code of Ethics. 5

6 belang aangezien onafhankelijkheid en integriteit als bouwstenen voor het accountantsberoep worden gezien (Stuwart en Subramaniam, 2009; Ye e.a., 2011; Gramling e.a., 2010), vandaar dat er veel regelgeving voor het beroep is. In de code of conduct (AICPA, 2004) rule-101 wordt de onafhankelijkheid explicit besproken. Deze onafhankelijkheid kan worden aangetast door verschillende factoren. Een paar van deze factoren die in de code of conduct (AICPA, 2004) besproken wordt zijn relaties met de klant, het uitvoeren van non-auditdiensten en leningen met de betreffende klant. Volgens Arens e.a. (2012) is het van belang voor een accountant om onafhankelijk te zijn aangezien de maatschappij ervan uitgaat dat de accountant fouten in het jaarverslag ontdekt. De manager van het bedrijf heeft er baat bij om het jaarverslag te verdraaien echter geldt dit niet voor de accountant. Indien de maatschappij de accountant niet als onafhankelijk beschouwd, is het irrelevant om het jaarverslag nog te controleren. De geloofwaardigheid van het jaarverslag zal missen (Dart, 2011). Volgens Barnier (2010) is de onafhankelijkheid van de accountant van extra belang aangezien het een wettelijke verplichting is en het bedoeld is als veiligheidsmaatregel voor beleggers, kredietverstrekkers en tegenpartijen. Aangezien onafhankelijkheid ontzettend belangrijk is voor het accountantsberoep zal in deze paragraaf de betekenis van onafhankelijkheid besproken worden door onafhankelijkheid te in tweeën te scheiden. In de literatuur is het gebruikelijk om een onderscheid te maken tussen onafhankelijkheid in werkelijkheid en onafhankelijkheid in schijn. Deze zullen weer onderverdeeld worden in verschillende aspecten. Deze twee soorten van onafhankelijkheid van een accountant zal als achterliggend criteria worden beschouwd in de discussie. 2.1 Onafhankelijkheid in werkelijkheid De werkelijke onafhankelijk, ook wel onafhankelijk in mental attitude, houdt in dat een accountant in staat is om een conclusie te vormen zonder beïnvloed te zijn waardoor zijn professionele oordeel zou zijn veranderd. Daardoor is de accountant in staat om zich integer en objectief te gedragen en in staat om sceptisch te zijn. In the Handbook of the Code of Ethics (International Federation of Accountants, 2010) wordt de werkelijke onafhankelijkheid verder onderverdeeld in gedragsprincipes van een accountant: integriteit, objectiviteit, professionele competitie en verzorging, vertrouwelijkheid en professioneel gedrag. Deze zullen in de onderstaande subparagrafen besproken worden 6

7 2.1.1 Integriteit In the Code of Ethics (International Federation of Accountants, 2010) wordt integriteit beschreven als oprecht en eerlijk zijn in professionaliteit en zakelijke relaties. Bij integriteit is het van belang dat een accountant geen goedkeurende verklaring geeft indien hij/zij weet dat er een materiële fout in het jaarverslag zit, van mening is dat de informatie niet juist is afgewerkt of misleidend kan zijn Objectiviteit De IIA (Vanasco, 1994) definieert onafhankelijkheid in werkelijkheid als objectiviteit. Objectiviteit is het mentale gedrag van de accountant. Hij/zij mag niet beïnvloed worden door zijn eigen mening, oftewel de accountant is daadwerkelijk onafhankelijk en baseert zijn gedrag op feiten. Stewart en Subramaniam (2009) beschrijven het als het hoogste level van professionele objectiviteit wanneer het aankomt op het verzamelen, evalueren en communiceren van informatie over de activiteit of proces dat bestudeerd wordt. De Internationale Federatie van accountants (2010) beschrijft objectiviteit als het niet toestaan van partijdigheid, belangenverstrengeling of beïnvloed worden door de mening van anderen om jouw eigen professionele beoordeling te beschrijden. Indien de accountant niet objectief kan zijn, behoort hij niet deel te nemen aan de dienst Professionele competitie en verzorging Professionele competitie en verzorging is dat de accountant over professionele kennis en vaardigheden beschikt. Deze behoren op vereiste niveau behouden te zijn om een klant ervan te kunnen verzekeren dat diegene een competente en professionele dienst krijgt gebaseerd op recente ontwikkelingen in praktijk, legalisatie en technieken en dat de accountant zich toegewijd zal gedragen in overeenstemming met de professionele standaarden (International Federation of accountants, 2010) Vertrouwelijkheid In de Code of Ethics (2010) wordt vertrouwelijkheid beschreven als het respecteren van de vertrouwelijkheid van informatie zoals vereist is in een zakelijke relatie en geen informatie bloot geeft aan derde partijen zonder autorisatie, tenzij het een legale of een wettelijke verplichting is voor de accountant. Noch mag de informatie gebruikt worden in het voordeel van de accountant zelf of derde partijen. 7

8 2.1.5 Professioneel gedrag De internationale federatie van accountants (2010) beschrijft professioneel gedrag als dat het gedrag overeenstemt met wetten en regelgeving en het vermijden van gedrag dat diskrediet brengt over het beroep. 2.2 Onafhankelijkheid in schijn Onafhankelijkheid in schijn wordt gedefinieerd als dat er geen condities zijn waardoor de accountant niet als onafhankelijk beschouwd zal worden (Vanasco, 1994). Ook in de Code of Ethics (International Federation of Accountants, 2010, p. 42) wordt het vergelijkbaar gedefinieerd, namelijk als the avoidance of facts and circumstances that a reasonable and informed third party would be likely to conclude, weighing all the specific facts and circumstances, that a firm s, or a member of the audit team s, integrity, objectivity or professional scepticism has been compromised. Dit publieke vertrouwen van onafhankelijkheid van de accountant is van belang omdat twijfel aan de onafhankelijkheid van een verklaring het beroep op twee manieren schaadt. Ten eerste wordt de materiele en symbolische waarde van de professionele verklaring geschaad en ten tweede brengt het ook de mogelijkheid van een accountantsbedrijf om zich in meerdere gebieden te ontwikkelen, waaronder in diensten die geen controlerende functie hebben, in gevaar (Citron, 2003). Elliott is van mening dat het belangrijk is om het vertrouwen van het publiek te verbeteren als het aankomt op de controlerende diensten van een accountant. Hij hoopt dat deze zo verbetert dat het publiek accountantsbedrijven toestaat ook andere diensten te verstrekken (1998). Echter is de onafhankelijkheid moeilijk te meten en is er in de literatuur geen duidelijke maatstaf hiervoor. In de volgende paragrafen zullen een aantal onderzoeken onafhankelijkheid meten aan de hand van de volgende aspecten: going concern verklaringen van accountants, audit kwaliteit, kans op frauduleus financiële verslagen, aansprakelijkheid van een accountant. In tabel één en twee wordt een duidelijk overzicht gegeven van welke auteurs welke maatstaven gebruiken. In deze paragraaf is onafhankelijkheid en zijn aspecten besproken. In de volgende twee paragrafen worden verplichte kantoorroulatie en scheiding van audit en non-auditdiensten besproken en hun effect op de werkelijke onafhankelijkheid en onafhankelijkheid in schijn. 8

9 3 Verplichte kantoorroulatie Het amendement Van Vliet, stelt een verplichte kantoorroulatie om de zes jaar voor, met een afkoelingsperiode van twee jaar voordat hetzelfde kantoor de jaarrekening weer mag controleren. Voor een aantal landen namelijk, Brazilië, India, Italië, Singapore en Zuid- Korea, is roulatie al een wettelijke verplichting (Cameran e.a., 2005). In SOX sectie 203 wordt verplichte partnerroulatie voor om de vijf jaar voorgesteld. En in sectie 207 wordt een onderzoek naar verplichte kantoorroulatie ingeleid (Lennox, 2009). In de Code of Ethics voor professionele accountant staat een bedreiging namelijk dat een lange dienstverband ervoor kan zorgen dat het te familiare wordt voor de accountant (International Federation of Accountants, 2010). Dit zorgt ervoor dat de accountant zich te empatisch zal gedragen ten opzichte van de belangen van hun klant of niet kritisch genoeg meer is. Verplichte roulatie zou de onafhankelijkheid van de accountant dan kunnen versterken. In deze paragraaf wordt er gekeken naar positieve en negatieve resultaten in de literatuur op de onafhankelijkheid van de accountant aan de hand van verplichte kantoorroulatie. 3.1 Positief verband tussen verplichte roulatie en onafhankelijkheid Het voornaamste argument dat gebruikt wordt voor verplichte roulatie is dat de accountant te familiare wordt met de klant en daardoor zijn objectiviteit niet meer kan behouden. Een nieuwe accountant zou dan een frisse blik kunnen werpen op het jaarverslag en mogelijke fraude of fouten aan het licht kunnen brengen (Lennox, 2009). Een andere dreiging van langdurige dienstverbanden is dat de accountant zich gaat identificeren met de belangen van het bedrijf zelf, waardoor de werkelijke onafhankelijkheid wordt aangetast. Nog een dreiging volgens Dao e.a. (2008) is dat een eerder immateriële fout in het jaarverslag met de tijd materieel is geworden, echter kan de accountant zich het dan niet veroorloven om de klant daarop aan te spreken aangezien hij/zij dit eerder had kunnen aangeven. Dao e.a. (2008) onderzoeken de goedkeuring van het publiek van een accountant en de duur van het dienstverband aan de hand van de beoordeling van investeerders over het auditkwaliteit, wat een indirecte meeting van de onafhankelijkheid van een accountant is. In het onderzoek, dat bestaat uit 635 bedrijven, werd aan hun investeerders gevraagd om de accountant goed te keuren voor het uitvoeren van de volgende controle. Hierbij werd aangegeven hoeveel jaar de accountant al het bedrijf al heeft gecontroleerd. Uit het onderzoek van Dao e.a. 9

10 bleek een significant verband te bestaan tussen het goedkeuren van de accountant en de duur van het dienstverband. De perceptie ervan was namelijk negatief. In Spanje was er sprake van verplichte kantoorroulatie om de negen jaar van Het onderzoek van Babadillo e.a. (2009) maakt gebruik van archief data om de onafhankelijkheid, aan de hand van bedrijven in financiële stress en de mening van de accountant, te vergelijken met data nadat de verplichting om te rouleren vervalt. Er wordt gekeken of accountants in de verplichte roulatieperiode sneller of juist minder snel een going concern verklaring verstrekken. Volgens Babadillo e.a. (2009) zijn accountants geneigd om een goedkeurende verklaring te geven om de dienstverband te behouden sinds de kans op verlening wordt vergroot als er geen geschil is. In dit onderzoek wordt geen direct verband gevonden tussen verplichte roulatie en het verlenen van een going concern verklaring, wel is er empirisch bewijs gevonden voor de voorstanders van verplichte roulatie. De kans is namelijk groter dat een accountant een going concern verklaring verstrekt in een verplichte kantoorroulatieregime dan wanneer deze afwezig is. De reden hiervoor is dat een accountant rekening houd met zijn reputatie. Hij/zij wil niet het risico lopen een going concern verklaring te geven indien dit niet het geval is omdat hij dan de klant verliest. Echter wanneer er sprake is van verplichte roulatie weten beide partijen dat de dienstverband niet eeuwig durend is, en is eerdere verbreking van deze dienstverband minder stuitend dan wanneer er geen verplichte roulatie is. Zijn objectiviteit en integriteit word in zo een situatie minder op de proef gesteld. Volgens Gramling (2010) wordt de waargenomen onafhankelijkheid negatief beïnvloed door lange relaties met de partner, roulatie zou dus een positieve invloed hebben. Het zelfde geldt voor de werkelijke onafhankelijkheid. Dit is alleen voor partnerroulatie, voor kantoorroulatie zijn er gemixte resultaten te vinden over of het de onafhankelijkheid beïnvloedt. Na de invoering van de SOX overwoog slechts vier procent van de Fortune 100 om te rouleren, ondanks het feit dat vele beweren dat door langdurige dienstverbanden het publiek het accountantsbedrijf als minder onafhankelijk beschouwt. In het onderzoek van Jennings e.a. (2006) werd onderzocht onder 49 rechters of the kans op aansprakelijkheid van de accountant verkleint indien het bedrijf regelmatig rouleert. De rechters kregen eerst achtergrondinformatie over het bedrijf, inclusief de gecontroleerde jaarverslagen. Vervolgens werden ze gevraagd of ze de accountant als onafhankelijk beschouwden aan de hand van nalatigheid en kantoorroulatie. Daarna 10

11 ontvingen de rechters extra informatie over frauduleuze daden en werden ze gevraagd of ze de accountant als aansprakelijk beschouwden. Hieruit kwam naar voren dat kantoorroulatie de waargenomen onafhankelijkheid vergroot onder deze groep, dit is onder kantoorroulatie significanter dan bij partnerroulatie. Ook beschouwden de rechters de accountants van roulerende accountantsbedrijven minder snel aansprakelijk dan wanneer er alleen sprake is van partnerroulatie. Uit het onderzoek van Iyer en Rama (2004) blijkt dat accountants de eerste jaren in een nieuwe klantenrelatie onafhankelijker zijn dan in latere jaren. Echter zijn ook hier gemengde bevindingen hierover. In deze sub paragraaf zijn de voorstanders van verplichte kantoorroulatie besproken, echter zijn er ook tegenstanders. In de volgende sub paragraaf worden een aantal van deze tegenstanders besproken en hun argumenten voor een langdurige dienstverband. 3.2 Negatief verband tussen verplichte roulatie en onafhankelijkheid Dart (2011) onderzocht of het publiek in Engeland de accountant als minder onafhankelijk beschouwt indien zij meer dan vijf jaar in dienst zijn voor hetzelfde bedrijf. Het onderzoek richt zich op het vertrouwen en integriteit van de accountant. Het onderzoek van Dart kan geen resultaten vinden dat verplichte roulatie de onafhankelijkheid van de accountant zou bevorderen. Het aanbieden van nonauditdiensten en het economisch afhankelijk zijn van één klant is volgens de Engelse investeerders een grotere dreiging op de onafhankelijkheid van de accountant dan een lange dienstverband met hetzelfde accountantskantoor. Lennox (2009) is van mening dat langere diensten bij hetzelfde bedrijf de kennis over het bedrijf vergroot. De accountant leert door ervaring, en begrijpt de operationele gangen, risico s en de accounting systemen beter. Hij ziet geen dreiging in de werkelijke onafhankelijkheid van de accountant door langere diensten, alleen dat de accountant efficiënter te werk kan gaan. Lim en Tan (2010) onderzochten verplichte roulatie en het effect op onafhankelijkheid aan de hand van auditkwaliteit. In hun onderzoek komt naar voren dat de duur van het dienstverband positief is geassocieerd met het kwaliteit van de mening van de accountant. Een langere dienstverband zorgt voor betere specialisatie en meer begrip voor de omgeving van het bedrijf, de bedrijfsprocessen en de risico s. Dit 11

12 moet natuurlijk ook in verband worden gebracht met de betalingen voor de audit. Lim en Tan (2010) zijn van mening dat de onafhankelijkheid alleen geschaad wordt indien de inkomsten van één klant te belangrijk zijn voor het kantoor om te verliezen. De lange-termijnrelatie zorgt ervoor dat de accountant het van belang vindt om een goede reputatie op te bouwen om deze lange zakenrelatie te behouden, en zal daardoor het auditkwaliteit willen verbeteren. De onafhankelijkheid wordt dus niet geschaad door het niet rouleren maar alleen doordat de accountant financieel afhankelijk is van de klant. De accountant zal dan meer instemmen met de eisen van de klant om deze niet kwijt te raken, aangezien het een groot deel van hun inkomen representeert. Ook Gold e.a. (2011) onderzochten in Duitsland of de duur van het dienstverband invloed heeft op de auditkwaliteit. Volgens hun zijn er twee hypotheses in de literatuur. De eerste is de afhankelijkheid-hypothese, volgens deze hypothese verliest een accountant zijn onafhankelijkheid door lange dienstverband aangezien zijn relatie te familiare wordt. De tweede hypothese is de expertise-hypothese, de accountant verkrijgt klantspecifieke informatie met de tijd en begrijpt de bedrijfsprocessen en risico s. In een steekproef van 892 bedrijven in de periode van kwam naar voren dat er geen significant verband is tussen de duur en de audit kwaliteit. De expertise-hypothese wordt door Whisenant e.a. (2003) ondersteund. Zij onderzochten of de karakteristrieken van de klant en de relatie tot de klant de accountant, de audit- en nonauditdiensten bepalen. Zij zijn in staat om een link te vinden tussen audit- en nonauditdiensten, volgens hun bevorderen audit- en non-auditdiensten elkaar. Dit heeft te maken met kennis spillovers, de accountants doen kennis op over de risico s en de bedrijfsprocessen in de non-auditdiensten en kunnen deze vervolgens toepassen op de audit. Cameran e.a. (2005) onderzochten of kantoorroulatie een positief invloed heeft op de perceptie van de onafhankelijkheid van de accountant. Zij onderzochten 26 verslagen van wettelijke en representatieve lichamen over de hele wereld, en 33 academische studies om de waargenomen onafhankelijk te meten. Uit het eerste onderzoek waren 22 verslagen tegen verplichte kantoorroulatie en maar vier voor. Ook in de academische onderzoeken was een ruime meerderheid tegen de verplichte roulatie, 23 van de 33 waren tegen verplichte roulatie. In twee van de studies werd zelfs geconcludeerd dat een kortere dienstverband de onafhankelijkheid kan aantasten aangezien de accountant het niet relevant vind om een eerlijke reputatie op te bouwen sinds het maar voor een korte tijd is. Wel vinden Cameran e.a.(2005) een kloof tussen 12

13 werkelijke en waargenomen onafhankelijkheid. De waargenomen onafhankelijkheid van een accountant neemt toe met verplichte kantoorroulatie echter beschouwen de academische studies de kosten voor verplichte roulatie als te hoog in vergelijking met de baten van een verhoogd waargenomen onafhankelijkheid, de kapitaalkosten bleven namelijk hetzelfde. Tabel 1: Overzicht effecten verplichte roulatie op onafhankelijkheid. Auteur(s) Variabel om Effect Opmerkingen onafhankelijkheid te meten onafhankelijkheid Positief (+); Negatief(-) Geen effect (=); geen resultaten (/) Lennox (2009) Literatuuroverzicht (+) en (-) Familiare Expertise Dao e.a. (2008) mening van publiek over auditkwaliteit Onafhankelijkheid in schijn (+) Badadillo e.a. (2009) Going concern statement (/) Wel bewijs dat kans op going concern verklaring groter is in roulatieregime. Onderzoek in Spanje Gramling (2010) Mening publiek Onafhankelijkheid in schijn(+) partnerroulatie kantoorroulatie (/) Jennings e.a. (2010) Mening rechters, aansprakelijkheid Onafhankelijkheid in schijn (+) Kantoorroulatie significanter dan partnerroulatie Iyer en Rama Going concern (+) (2004) statement Dart (2011) Mening publiek (/) Onderzoek in Engeland Lim en Tan Auditkwaliteit (-) Specialisme/ expertise (2010) Cameran (2005) Academische studies en onderzoeken van wettelijkelichamen Onafhankelijkheid in schijn (+) Onafhankelijkheid in werkelijkheid (+) 13

14 Gold e.a. auditkwaliteit (/) Onderzoek in Duitsland (2011) Stice (1991) Kans op rechtzaak (+) Geiger en Going concern (-) Raghunadan (2002) statement Myers e.a. Herzien van een (/) (2003) jaarverslag Carcello en Frauduleuze (-) Eerste drie jaar het hoogst Nagy (2004) financiële verslaggeving Davis e.a. (2007) winstvoorspellingen (/) De tabel hierover geeft een overzicht van de effecten van verplichte kantoorroulatie op de onafhankelijkheid van de accountant. De meeste schrijvers beweren dat het moeilijk is om te meten of de werkelijke onafhankelijkheid wordt aangetast door de duur van het dienstenverband, aangezien er geen duidelijke maatstaf is voor onafhankelijkheid. Vooral voor werkelijke onafhankelijk wordt er gebruik gemaakt van een indirecte meting. Een aantal van deze indirecte onderzoeken en hun resultaten in relatie tot de duur van het dienstverband zijn: De kans op een rechtszaak wordt vergroot naarmate het dienstverband langer is (Stice, 1991). Het geven van een going concern statement is kleiner in de eerste jaren en neemt met de tijd toe (Geiger Raghunadan, 2002). Er is geen duidelijk verband tussen het herzien van een verklaring en de duur van de dienstverband volgens Myers e.a. (2003). De kans op frauduleuze financiële verslagen is de eerste drie jaren van een dienstverband het hoogst (Carcello en Nagy, 2004). Volgens Davis e.a. (2007) wordt er zowel in de eerste jaren als later de winstvoorspellingen behaald en heeft het geen direct verband met de duur van het dienstverband. In deze paragraaf is kantoorroulatie en zijn effecten op werkelijke en waargenomen onafhankelijkheid besproken. Hier komt naar voren dat de onafhankelijk in schijn positief wordt beïnvloed door kantoorroulatie. Echter zijn de onderzoeken die de werkelijke onafhankelijkheid onderzoeken aan de hand van frauduleuze verslaggeving, going concern statements en auditkwaliteit tegen kantoorroulatie. In de volgende paragraaf zal scheiding van audit en non-auditdiensten besproken en het 14

15 effect op de werkelijke onafhankelijkheid en onafhankelijkheid in schijn. In paragraaf vijf zal beide maatregelen besproken worden en hun gezamenlijke effect op onafhankelijkheid. 4 Scheiding audit en non- auditdiensten Vijftig procent van de totale winsten van accountantsbedrijven in Engeland komen van adviserende diensten, oftewel non-auditdiensten (Citron, 2003). Deze stijging van nonauditdiensten door controlerende bedrijven is te merken in heel Europa en er ontstaan zorgen over de onafhankelijkheid van een accountant door deze groei. Ook in Amerika zorgt deze groei voor argwaan (Ashbough, 2003). Deze zorg is al geuit in de Code of Ethics in 1992 (International Federation of Accountants, 1992). Er wordt daarom ook voorgesteld dat als een accountantsorganisatie die verantwoordelijk is voor de wettelijke controle, de controle van de jaarrekening of de geconsolideerde jaarrekening van een organisatie van openbaar belang dat deze naast die controles geen andere werkzaamheden uit voor die organisatie. In de SOX voor de Verenigde Staten zijn een aantal non-auditdiensten al verboden, namelijk: boekhouding, het ontwikkelen van een informatie systeem, waardebepaling, interne audit, management functies, HRM, investeringsadvies en juridisch advies. Voor alle overige non- audit diensten moet vooraf toestemming worden gevraagd, behalve als het voor minder dan vijf procent van de totale betaling weegt (Lennox, 2009). In de volgende sub paragrafen wordt er gekeken naar de positieve en negatieve effecten van een scheiding tussen audit- en non-auditdiensten op de onafhankelijkheid van een accountant. 4.1 Positief verband tussen scheiding van audit- en non-auditdiensten en onafhankelijkheid van een accountant Door de informatie-asymmetrie tussen managers en eigenaren is er een kans op moral hazard. De resultaten van het gedrag van de manager zijn niet goed meetbaar en dit zorgt ervoor dat managers geneigd zijn hun eigen belang te volgen. Dit staat ook wel bekent als het principal-agent probleem. Om dit te voorkomen moet de manager een jaarverslag opstellen. Financiële controles van jaarverslagen behoren het vertrouwen in de manager te vergroten. Het is hier van belang dat de accountant zelf als 15

16 onafhankelijk wordt beschouwd, het betreft hier dus de onafhankelijkheid in schijn en niet de daadwerkelijke onafhankelijkheid. Quick en Rasmussen (2009) onderzochten de onafhankelijkheid gerelateerd aan het aanbieden van non-auditdiensten in Duitsland. Het aanbieden van adviserende diensten zou ervoor kunnen zorgen dat de accountant rekening houdt met zijn eigen adviezen en daardoor niet geheel objectief is, echter zorgen deze diensten ook voor meer inzicht in het bedrijf. Negentien verschillende diensten werden onderzocht. Er bleken verschillende opvattingen over de onafhankelijkheid van de accountant te zijn bij de verschillende diensten. De grootte van de betaling die gerelateerd is aan de non-auditdienst in verhouding tot de betalingen voor de controlerende diensten is eveneens van belang. Zodra het vijfentwintig procent van het gehele inkomen overschreed, werd het vertrouwen in de onafhankelijkheid significant verminderd, vooral belastingadvies, interne audit en managementadvies werden als een bedreiging voor de onafhankelijkheid gezien. De waargenomen onafhankelijkheid kan al versterkt worden door de adviserende en controlerende afdelingen te scheiden. Dart (2011) onderzocht of de onafhankelijkheid van de accountant werd vermindert in de ogen van de maatschappij indien de accountant non-auditdiensten uitvoert. Dit was het geval bij zeventien van de negentien non-auditdiensten, de twee diensten die voor de minste dreiging zorgden, waren belasting-gerelateerde diensten en managementadvies. De aanwezigheid van deze diensten zorgt voor verontrusting wat betreft de onafhankelijkheid van een accountant. Zelfs als de diensten de auditkwaliteit en misschien zelfs de werkelijke onafhankelijkheid zou kunnen vergroten, beschouwden derden het als een afbreuk van de onafhankelijkheid. De auditkwaliteit zou met de tijd stijgen omdat de accountant bekend wordt met het bedrijf en zijn manier van doen. Volgens Gramling e.a. (2010) is het effect van het verlenen van diensten die geen controlerende functie hebben op de onafhankelijkheid volgens de maatschappij negatief. De waargenomen onafhankelijk zou dalen wanneer het aankomt op de kwaliteit van het jaarverslag. Dit is echter ook afhankelijk van of de accountant ook in de auditcommissie zit of niet. Indien dat het geval is, daalt de waargenomen onafhankelijk zelfs meer. Het verhogen van het aantal non-auditdiensten zou de financiële afhankelijkheid van de accountant verhogen wat mogelijk de onafhankelijkheid zou verlagen door deze economische band. Onderzoek in Taiwan toont aan dat non-auditbetalingen zowel voor 16

17 de Procomp-schandaal als daarna negatieve effecten hebben op de onafhankelijkheid van de accountant. Duh e.a. (2006) onderzochten of non-auditdiensten de onafhankelijkheid beïnvloedt, hiervoor gebruiken ze historische gegevens. Zowel voor als na het Procomp-schandaal werden minder veranderingen aan de mening van de accountant aangebracht naar mate de non-auditratio steeg wat zou kunnen duiden op een aantasting van de onafhankelijkheid van de accountant. Lennox (2009), en Quick en Rasmussen (2009) onderzochten de waargenomen onafhankelijkheid aan de hand van enquêtes. Lennox (2009) beweert dat er weinig resultaten zijn die bewijzen dat het verlenen van non-auditdiensten de werkelijke onafhankelijkheid van de accountant beïnvloedt, echter is er wel dergelijk resultaat dat de waargenomen onafhankelijkheid wordt aangetast. Doch is het moeilijk te meten of de werkelijke onafhankelijkheid wordt aangetast door non-auditdiensten, aangezien er geen duidelijke maatstaf is voor onafhankelijkheid. Vooral voor werkelijke onafhankelijk wordt er gebruik gemaakt van een indirecte meting (Quick en Rasmussen, 2009). In deze sub paragraaf zijn voorstanders voor scheiding van audit- en nonauditdiensten besproken. In de literatuur zijn er echter ook tegenstanders te vinden. In de volgende sub paragraaf zullen de auteurs besproken worden die van mening zijn dat een scheiding van audit- en non- audit diensten de onafhankelijkheid negatief zal beïnvloeden. 4.2 Negatief verband tussen scheiding audit en non-audit diensten en onafhankelijkheid van een accountant Het verlenen van non-auditdiensten zou volgens velen de onafhankelijkheid van een accountant aantasten aangezien een groter deel van het inkomen van de accountant gaat afhangen van dezelfde klant. De accountant zou dan financieel afhankelijk worden van deze klant. Ashbough e.a. (2003) testen de hypothese of de werkelijke onafhankelijkheid van de accountant afneemt door het verlenen van non-auditdiensten. Dit doen ze door de analytische voorspellingen en de betalingen aan de accountant aan elkaar af te wegen. Hun onderzoek is gebaseerd op eerder gedaan onderzoek van Frankelel e.a. (2002) echter werd er niet gecorrigeerd op overlopende posten voor de bedrijfsresultaten. Andere onderzoeken concentreren zich op het effect van een afname 17

18 in de betaling en de onafhankelijkheid. Dit zorgt er echter voor dat ook hier geen rekening wordt gehouden met de overlopende posten. Zonder correctie zou er geconcludeerd worden dat de onafhankelijkheid van een accountant afneemt bij het aanbieden van non-auditdiensten, maar indien er rekening gehouden wordt met de overlopende posten, zoals in het onderzoek van Ashbough e.a. (2003), kon er geen systematisch bewijs worden gevonden dat aanduidt dat de onafhankelijkheid wordt geschaad door het verlenen van ander diensten die geen audit diensten zijn. Jamal en Sunder (2008) hebben de markt voor het certificeren van honkbalkaartjes onderzocht, om het effect van non-auditdiensten te bestuderen. Volgens hun is deze markt vergelijkbaar met de accountmarkt. In de honkbalkaartjesmarkt worden veel andere diensten aangeboden die geen verband hebben met het certificeren van honkbalkaartjes. Door deze markt te bestuderen zijn zij tot de conclusie gekomen dat het verlenen van non-auditdiensten de competentie zou moeten verhogen en dus beter zullen presteren bij het verlenen van de auditdienst. Desondanks komt in de literatuur naar voren dat de waargenomen onafhankelijkheid van de accountant afneemt indien er andere diensten worden verleend. Citron (2003) gelooft dat transparantie in details over het inkomen dat van non-auditdiensten komt de vertrouwen in schijn kunnen verhogen, ook is hij van mening dat de werkelijke onafhankelijkheid niet beïnvloed wordt. Er is echter weinig onderzoek dat kan bewijzen dat de werkelijke onafhankelijkheid van een accountant wordt beïnvloed door het verlenen van nonauditdiensten. Bovendien is er bijna geen onderzoek gedaan naar de directe invloed van de onafhankelijkheid van een accountant omdat deze moeilijk te meten is. Wel is er onderzoek gedaan naar het geven van een going concern statement en het geven van non-auditdiensten. Er werd onderzocht of de accountant bereid was een going concern verklaring te geven aan bedrijven in nood. Volgens Geiger en Rama (2003) en Li (2009) en Defond e.a. (2002) is hier geen verband. Hay e.a (2006) concludeerde eveneens dat er geen verband is tussen het aantal non-audit diensten en het geven van een goedkeurend rapport. Ook is er onderzoek gedaan naar een verband naar het verlenen van non-auditdiensten en het kwaliteit van de audit, wat indirect de onafhankelijkheid van een accountant zou moeten meten. Volgens Kinney e.a (2004) zou de kwaliteit niet negatief beïnvloed worden door het verlenen van diensten die niet van controlerende aard zijn. 18

19 Een ouder onderzoek van Gul (1989) concludeert dat er geen negatief verband is tussen het verlenen van non-auditdiensten en de onafhankelijk van de accountant. Dit geldt voor zowel de waargenomen onafhankelijkheid als de werkelijke onafhankelijkheid. Zijn onderzoek bestond uit een enquête onder 49 banken in Nieuw- Zeeland. Twee andere case studies van Reckers en Stagliano (1981) en van Pany en Reckers (1988) die rond dezelfde tijd waren uitgevoerd hadden dezelfde bevindingen. Een van Dart s hypotheses (2011) is dat de waargenomen onafhankelijkheid vermindert indien de accountant voor meer dan vijf jaar het jaarverslag van een klant controleert. De resultaten van deze hypothese waren niet significant en er kan daarom niet geconcludeerd worden dat deze hypothese klopt, wat aansluit op de onderzoeken van Gul (1989), Reckers en Stagliano (1981) en Pany en Reckers (1988). De onderstaande tabel geeft een samenvatting van alle voor- en tegenstanders voor scheiding van audit- en non-auditdiensten. In de tabel komt naar voren dat de onafhankelijk in schijn positief wordt beïnvloed door het scheiden van audit- en nonauditdiensten. Echter als het aankomt op de werkelijke onafhankelijkheid is er geen verband tussen onafhankelijkheid en scheiding van de twee diensten. Bij de meetfactoren auditkwaliteit en enquête bleek dat de onafhankelijkheid van een accountant niet beïnvloed zou worden indien er een scheiding zou komen tussen auditen non-auditdiensten. Alleen het onderzoek waarbij de honkbalkaartenmark werd vergeleken met de accountantsberoep kwam er naar voren dat een scheiding van de diensten de onafhankelijkheid juist negatief zou beïnvloeden. Tabel 2: Overzicht effecten scheiding audit- en non-auditdiensten op onafhankelijkheid. Auteur(s) Variabel om Effect Opmerkingen onafhankelijkheid te meten onafhankelijkheid Positief (+); Negatief(-) Geen effect (=); geen resultaten (/) Gramling e.a. (2010) Mening publiek, auditkwaliteit Onafhankelijkheid in schijn (+) Duh e.a. (2008) Herzien jaarverslag (+) Onderzoek in Taiwan Dart (2011) Mening publiek Onafhankelijkheid in 17 v.d 19 non-auditdiensten 19

20 schijn (+) werden als een bedreiging op onafhankelijkheid gezien Quick en Rasmussen (2009) Mening publiek Onafhankelijkheid in schijn (+) Onderzoek in Duitsland. Groote van de betaling van nonauditdienst vs audit dienst was ook van belang Ashbough e.a. Analytische (/) (2003) voorspellingen Jamal en Analyseren van (-) Verbeterd expertise Sunder (2008) honkbalkaartjesmarkt Citron (2003) Onafhankelijkheid in schijn (+) Onafhankelijkheid in werkelijkheid (-) Transparantie over non-audit inkomen zal onafhankelijkheid in schijn waarschijnlijk verbeteren Geiger en Going concern (/) Rama (2003) statement Defond e.a. Going concern (/) (2002) statement Hay e.a. (2006) Goedkeurend rapport (/) Kinney e.a. Auditkwaliteit (=) (2004) Gul (1989) Enquête Onafhankelijkheid in Onderzoek in Nieuw Zeeland schijn (=) Onafhankelijkheid in werkelijkheid (=) Dart (2011) Mening publiek (/) 5 Discussie over het gecombineerd effect van verplichte kantoorroulatie en scheiding audit- en non-auditdiensten In de voorafgaande paragrafen zijn de effecten op de onafhankelijkheid door middel van het verlenen van non-auditdiensten en verplichte roulatie apart besproken. Echter is er weinig onderzoek gedaan naar de effecten van beiden maatregelen samen. In deze 20

21 paragraaf wordt er getracht deze twee maatregelen te combineren en te bespreken wat het gezamenlijk effect op de onafhankelijkheid is. Gul e.a. (2007) zijn één van de weinigen die hebben onderzocht of het verlenen van non-audit diensten samen hangt met de duur van het dienstverband. De resultaten zijn gebaseerd om een steekproef van 4720 bedrijven in de Verenigde Staten. Volgens hun schaden non-auditdiensten de onafhankelijkheid van een accountant alleen indien de dienstverband van korte duur is, in dit geval drie jaar of korter. Dit zou komen doordat de accountant zich dan meer concentreert op de winst dan op het opbouwen van een reputatie. Dit zou ook kloppen met de bevindingen hierboven van Geiger en Raghunandan (2002), die concludeerden dat accountant minder geneigd zijn een going concern verklaring te geven in de eerste jaren van hun dienstverband. Een andere reden om te veronderstellen dat non-auditdiensten negatief zijn op de onafhankelijkheid is omdat de accountant nog geen ervaring heeft met de bedrijfspecifieke controle systemen en het daardoor makkelijker is voor de manager om aan earnings management te doen. De resultaten uit het onderzoek van Gul e.a. vonden dat bedrijven met hoge non-auditopbrengsten en korte dienstverbanden, hogere overlopende posten hadden. Er was sprake van een verhoogde kans op aangepaste winstverslaggeving indien er hoge non-auditopbrengsten waren en een korte dienstverband. Bij bedrijven waar er sprake was van een langere dienstverband was er geen significant verband te vinden tussen overlopende posten en non-auditdiensten. Ook vinden Gul e.a. dat de effecten op de onafhankelijkheid van bedrijven die nonauditdiensten aanbieden tijdens een korte dienstverband kleinere bedrijven significant meer beïnvloeden dan bedrijven van een grotere maat. De kans is groter dat grote bedrijven onafhankelijk blijven vanwege bescherming van hun reputatie. Hierdoor zouden grote accountantsbedrijven zich niet willen schaden in de ogen van hun andere klanten en proberen ze zo onafhankelijk mogelijk over te komen. Ook zou het kunnen dat kleinere bedrijven minder in staat zijn onafhankelijk te zijn in het begin van een dienstverband omdat ze niet over de kennis noch de accountantssystemen ervoor hebben om fouten in het jaarverslag te ontdekken. Er wordt dus gesuggereerd dat nonauditdiensten de onafhankelijkheid kunnen schaden indien het dienstverband kort is in plaats van lang. Dit zou betekenen dat beide maatregelen moeten worden ingevoerd zodat het geen negatief effect heeft op de werkelijke onafhankelijkheid van de accountant en is voornamelijk van belang op de integriteit en objectiviteit van een accountant. 21

22 Stanley en Dezoort (2007) onderzoeken of lange termijn zakenrelaties de onafhankelijkheid van een accountant schaden door te kijken of er een verband is met non-auditbetalingen. Er werd gekeken of het jaarverslag geherformuleerd werd. Dit werd gedaan omdat een geherformuleerde jaarverslag de kwaliteit van de audit in twijfel brengt. De kwaliteit wordt in twijfel genomen aangezien er een materiële fout in zat, waar de accountant overheen heeft gelezen. Herformuleringen zorgen voor minder vertrouwen van het publiek in de accountant, dit is te merken door de stijgende kosten van kapitaal na een herformulering. In het onderzoek werden 382 bedrijven gebruikt van met en zonder financiële herformuleringen. Uit het onderzoek bleek dat er een negatief verband was tussen de duur van een accountant-klant relatie en de kans op een herformulering. Voor korte dienstverbanden kwam naar voren dat de accountants specialisatie in een industrie en betalingen voor de audit een negatief verband heeft. Dit betekent dat de auditkwaliteit lager is bij korte dienstverbanden door een tekort aan klantspecifieke informatie, echter kan deze te kort goed worden gemaakt door de duur van het dienstverband te vergroten waardoor het meer ervaring krijgt met de specifieke klant. Dit werd in het artikel van Gold e.a. (2011) aangeduid als de expertise-hypothese. Ook kwam er uit het onderzoek naar voren dat lage auditbetalingen een positief verband heeft met herformuleringen bij bedrijven met een relatie die van korte duur is. Echter werd er in het onderzoek van Stanley en Dezoort (2007) geen significant verband gevonden tussen lange dienstverbanden en nonauditbetalingen en de kans op een herformulering van het jaarverslag. Dit betekent dat het verlenen van non-auditdiensten de onafhankelijkheid niet in gevaar brengen indien er sprake is van een langdurige dienstverband tussen de accountant en de klant. Ook Dart (2011) concludeert dat de dreiging van het aanbieden van non-auditdiensten groter is indien de accountant de klant voor een korte periode controleert. Bakar e.a. (2005) onderzochten de waargenomen onafhankelijkheid van bankleners aan de hand van meerdere factoren die de onafhankelijkheid zouden kunnen beïnvloeden. De factoren waren de grote van het accountantsbedrijf, de competitie in de markt, de duur van het dienstverband tussen de klant en de accountant, de grote van de auditbetalingen, de grootte van non-audit betalingen en het bestaan van een auditcommissie. Zij namen een enquête af onder 86 commerciële banken in Maleisië. Een reden voor een daling in het vertrouwen komt door belangenconflicten. De accountant kan dan in zijn eigen belang gaan handelen. Quick en Rasmussen (2009) legden dit uit aan de hand van het principal-agent probleem. Ook bij Baker e.a. kwam 22

23 hetzelfde resultaat, namelijk dat het aanbieden van non-auditdiensten de waargenomen onafhankelijkheid doet verminderen. De grote van de accountantsbedrijf blijkt de belangrijkste factor voor verontrusting, gevolgd door de duur en het aanbieden van non-auditdiensten. Ook Gul e.a. (2007) concludeerde dat de grootte van het bedrijf van belang is op de onafhankelijkheid, vooral in combinatie met korte duur en hoge non-auditdiensten. Echter vinden Bakar e.a. (2005) dat de waargenomen onafhankelijkheid daalt indien de non-auditdiensten hoog zijn en de duur van het dienstverband lang is. De bankiers waren van mening dat hoe groter de accountantsbedrijven, de korter de duur van het dienstverband, de kleiner de betalingen voor de audit in vergelijking met het gehele inkomen van de accountant en als er een audit commissie is, de groter de perceptie van onafhankelijkheid is. Het aanbieden van non-auditdiensten speelt een iets kleinere rol, maar ook deze factor zou de onafhankelijkheid negatief beïnvloeden. De volgorde voor de bankiers van de factoren die de meeste argwaan opwekken naar het minst is; de grootte van het bedrijf, duur van dienst, competitie tussen accountantsbedrijven, bestaan van een auditcommissie, en het aanbieden van non-auditdiensten en de hoogte van de betaling voor de audit. Uit de onderzoeken die verplichte roulatie en een scheiding tussen audit- en non-auditdiensten onderzoeken komt naar voren dat deze twee maatregelen voornamelijk de onafhankelijkheid in schijn bevorderen. Volgens Jennings e.a (2006) werd de kans op aansprakelijkheid van een accountant verhoogd indien er sprake was van een langdurige dienstverband. Ook Gramling vond vergelijkbare resultaten (2010). Hetzelfde geldt voor Doa e.a. (2008). Gramling (2010) ontdekte dat er ook een negatief verband bestaat voor de waargenomen onafhankelijkheid en het aanbieden van nonauditdiensten. Dart (2011) vond hetzelfde resultaat bij 17 van de 19 non-auditdiensten, en Duh e.a. (2006) vond hetzelfde voor Taiwan. Quik en Rasmussen (2009) waren van mening dat dit het geval was indien meer dan vijfentwintig procent van het gehele inkomen van de accountant van die klant afhing. Het enige land dat van deze resultaten afweek was Engeland. Daar was het publiek niet van mening dat de onafhankelijkheid van de accountant wordt aangetast door een lange dienstverband (Dart, 2011). Bardabillo e.a. (2009) was het enige onderzoek dat een significant positief verband vond tussen werkelijke onafhankelijkheid en verplichte roulatie. Voor de rest vonden Cameron (2005), Gold e.a. (2011) en Whisenant (2003) geen of juist een negatief verband tussen verplichte roulatie en werkelijke onafhankelijkheid. Asbough e.a. (2003), Jamal en Sunder (2008) en Citron (2003) vonden geen systematisch bewijs dat 23