The Absolute and Irrefutable Truth

Transcriptie

1 The Absolute and Irrefutable Truth De constructie van werkelijkheden in de documentaire Fahrenheit 9/11 BA Eindwerkstuk Naam: Marjolein van de Flier Studentnummer: Blok/studiejaar: blok 1, Datum: 2 november 2012 Thema: Productie en representatie van het kwaad Begeleider: Rob Leurs

2 Inhoud 1. Inleiding blz Introductie blz Relevantie blz Onderzoeksvraag blz Werkelijkheden blz De werkelijkheid blz Constructionisme blz Discoursanalyse blz Theorie blz Laclau en Mouffe blz Methode blz De casus blz Fahrenheit 9/11 blz De analyse blz Conclusie blz. 15 Literatuurlijst blz. 17 2

3 1. Inleiding 1.1 Introductie Een van de meest controversiële en provocerende films van de afgelopen tien jaar is de documentaire Fahrenheit 9/11 van de Amerikaanse filmmaker Michael Moore. In de documentaire gaat Moore in op acties van de regering Bush en de nasleep van de tragische gebeurtenissen van 11 september De documentaire veroorzaakt veel commotie sinds deze op 22 mei 2004 de Gouden Palm kreeg voor beste documentaire op het filmfestival van Cannes. In juni van dat jaar gaat de film in de Verenigde Staten in première waarna deze al snel alle records breekt. Onder andere die van de hoogste opbrengst voor een documentaire en de grootste distributie. Moore zijn boodschap is duidelijk: Bush mag de verkiezingen geen tweede keer winnen. Om deze boodschap kracht bij te zetten, komt Moore met nieuwe informatie en feiten over de toenmalige president. Hij laat zwakheden van Bush zien, wijst op banden tussen de president en de familie van Osama Bin Laden, gaat in op de War on Terror en laat nooit eerder vertoonde beelden van deze oorlog zien. Dit alles is voorzien van cynisch commentaar van Moore zelf. De film roept negatieve reacties op in het Republikeinse kamp. Verschillende bioscopen weigerden de film te vertonen. Maar ook het tegenovergestelde gebeurt: bekende Amerikanen die juist opriepen de film te gaan zien. 1.2 Relevantie In het verleden bestond de veronderstelling dat documentaires de waarheid weergaven. Documentaires waren non-fictie films en boden een objectieve representatie van de werkelijkheid. 1 De documentaire en de aanspraak op de werkelijkheid hebben de afgelopen jaren onder discussie gestaan. Wetenschappers binnen de semiotiek en het structuralisme hebben laten zien dat documentaires gebruik maken van technieken die, gestructureerd zoals taal, symbolisch van aard zijn. Daarom kunnen alle films, ook documentaires, gezien worden als fictiefilms. 2 Een documentaire is een representatie van een bepaalde kijk op de wereld. 3 Het doel van een documentaire is kijkers een bepaald beeld geven van de werkelijkheid. 4 Hierdoor kiest de documentaire bij de representatie van die werkelijkheid voor een selectie uit de werkelijkheid. Een documentaire kan daardoor nooit objectief zijn. Een documentaire spreekt kijkers aan op hun sociale bewustzijn. Het moet een visie op een probleem binnen de werkelijkheid weergeven. 5 Om het sociale 1 Rosenthal, A. New Challenges for Documentary. Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1988, Ibidem, Nichols, B. Introduction to documentary. Bloomington: Indiana University Press, 2001, Ibidem, 2. 5 Ibidem, 66. 3

4 bewustzijn van de kijker aan te spreken, is het van belang dat de documentairemaker de kijker overtuigd van deze visie. De visie moet naar voren worden gebracht als zijnde waar en kloppend. Hier kunnen documentairemakers verschillende, vaak retorische strategieën, voor gebruiken. 6 Omdat een documentaire vaak als objectief wordt beschouwd is het van belang te achterhalen hoe werkelijkheden in een documentaire worden geconstrueerd. De kijker moet zich er bewust van zijn dat niet alles in een documentaire waar en objectief is. 1.3 Onderzoeksvraag Ik wil in deze studie onderzoek doen naar de documentaire Fahrenheit 9/11 van Michael Moore. Specifiek zal ik de volgende onderzoeksvraag hanteren: Op welke manier worden werkelijkheden geconstrueerd in de documentaire Fahrenheit 9/11? In dit onderzoek is sprake van een representatieonderzoek. Er zal worden gekeken naar hoe Michael Moore zijn idee van de werkelijkheid construeert en representeert in de documentaire Fahrenheit 9/11. Binnen een representatieonderzoek zijn verschillende benaderingen mogelijk. Binnen deze studie is gekozen voor een discoursanalyse. Door vanuit een discoursanalyse naar de documentaire te kijken wil ik achterhalen hoe Moore zijn ideeën naar voren brengt als (objectieve) werkelijkheid. Ik wil kijken naar de structuren die ten grondslag liggen aan de overtuigende werking van de documentaire. Eerst zal ik in hoofdstuk 2 een beschrijving geven van wat ik versta onder de werkelijkheid. Daarna zal ik in gaan op het constructivisme en discours theorie zoals deze is beschreven door Michel Foucault. Foucault heeft een centrale rol gespeeld in de ontwikkeling van de discoursanalyse. In hoofdstuk 3 zal ik de term discoursanalyse bespreken zoals deze is beschreven door Marianne Jørgensen en Louise Phillips in hun boek Discourse Analysis as Theory and Method. Zij bieden een theoretisch raamwerk van verschillende benaderingen binnen het veld van de discoursanalyse. In paragraaf 3.2 behandel ik een van deze benaderingen, namelijk die van Ernesto Laclau en Chantal Mouffe. Hun werk dient als theorie en methode binnen mijn onderzoek. In hoofdstuk 4 behandel ik mijn casus. In paragraaf 4.1 geef ik een korte beschrijving van de documentaire Fahrenheit 9/11 om vervolgens, in paragraaf 4.2, in te gaan op mijn onderzoeksvraag aan de hand van een analyse. In hoofdstuk 5 volgt de conclusie. Ik sluit af met de literatuurlijst. 6 Nichols 2001, 60. 4

5 2. Werkelijkheden 2.1 De werkelijkheid In de inleiding gaf ik aan dat een documentaire tegenwoordig als fictiefilm wordt gezien. Het is een representatie van een bepaalde kijk op de wereld waarbij de documentairemaker gebruik maakt van een selectie van de te representeren werkelijkheid. Hierdoor kan de documentaire niet langer als objectief worden beschouwd. Michael Moore geeft op zijn website iets anders aan wanneer het over de documentaire Fahrenheit 9/11 gaat: With his characteristic humor and dogged commitment to uncovering the facts, Moore considers the presidency of George W. Bush and where it has led us. 7 Every single fact I state in Fahrenheit 9/11 is the absolute and irrefutable truth. This movie is perhaps the most thoroughly researched and vetted documentary of our time. No fewer than a dozen people, including three teams of lawyers and the venerable one-time fact-checkers from The New Yorker went through this movie with a fine-tooth comb so that we can make this guarantee to you. 8 Moore heeft het over de feiten die hij blootlegt en welke absoluut waar en onweerlegbaar zijn. Zijn de feiten in Fahrenheit 9/11 absoluut waar en onweerlegbaar? Wat zijn feiten? Je kunt een feit definiëren als een gebeurtenis of omstandigheid waarvan de werkelijkheid vast staat. De werkelijkheid is een realiteit, iets wat echt is gebeurd. Staat de beschreven werkelijkheid in de documentaire Fahrenheit 9/11 vast? Volgens politicologen Laclau en Mouffe ligt de werkelijkheid niet vast. De werkelijkheid is een historische en sociale constructie. 9 Dit betekent niet dat er geen werkelijkheid bestaat, maar dat de werkelijkheid betekenis krijgt door de context waarin deze zich bevindt. Een aanname die hierbij wordt gemaakt is dat de mens haar werkelijkheid creëert door middel van taal. 10 Door middel van taal geeft men de werkelijkheid, zoals die wordt ervaren, vorm. 11 Hierdoor zijn mensen continu bezig een wereld te construeren. Wat hiermee tot stand komt, wordt discours genoemd. 12 Discours wordt vaak geassocieerd met het constructivisme. Om het begrip discours beter te begrijpen zal ik in de volgende paragraaf in gaan op het constructivisme. 7 geraadpleegd 25 oktober geraadpleegd 25 oktober Laclau, E. & C. Mouffe. Post-Marxism without apologies. In: New Left Review, 166, 1987, Austin, J.L. How to Do Things with Words. Oxford: Clarendon Press, Jørgensen, M. & L. Philips. A Discourse Analysis as Theory and Method. London: Sage Publications, 2002, Laclau, E. & C. Mouffe. Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics. Londen: Verso, 1985, Laclau & Mouffe 1985,

6 2.2 Constructivisme Er bestaan twee soorten talige uitingen: constatieven en performatieven. Constatieven zijn uitingen die uitspraken doen over én een beschrijving geven van de werkelijkheid. Performatieven zijn uitingen die worden gebruikt om een handeling mee uit te voeren. Een performatief moet in de werkelijkheid iets in beweging zetten. 13 Dit wordt de taalhandelingstheorie van Austin genoemd. Deze theorie gaat vooral over het gesproken woord, maar kan je ook toepassen op het beschrijven van de werkelijkheid. Doordat een uiting tegelijkertijd een handeling is construeert een tekstschrijver de werkelijkheid op een manier zoals hij of zij wil dat deze werkelijkheid naar anderen wordt overgebracht. Er wordt een werkelijkheid geconstrueerd van wat de tekstschrijver heeft gezien of heeft meegemaakt. Dit is binnen mijn onderzoek relevant omdat Moore met zijn documentaire Fahrenheit 9/11 niet alleen een boodschap wil over brengen, hij wil er ook iets mee in de praktijk bewerkstelligen. Hij wilde ervoor zorgen dat Bush de verkiezingen niet nog een keer zou winnen. Je zou dit een vorm van het constructivisme kunnen noemen. Het constructivisme gaat er ook van uit dat mensen zelf vorm geven aan de werkelijkheid. Constructivisten zeggen dat de werkelijkheid wordt geconstrueerd door het discours. Discours is een breed begrip en kent meerdere interpretaties. Constructivisten gaan uit van de term discours zoals deze is beschreven door de filosoof Michel Foucault. 14 Discours is in dit geval de manier hoe er over een object of gebeurtenis gepraat en gedacht wordt. Het is een structuur die ervoor zorgt dat betekenissen stabiel blijven, dat je elkaar begrijpt. Foucault gebruikt de term discours om conventies en denkbeelden die bestaan over bepaalde onderwerpen te beschrijven. Dit discours kennen ook de mensen die de beschreven werkelijkheid niet kennen. Zij zouden ondanks dat ze de gebeurtenis zelf niet hebben meegemaakt een eigen betekenis aan de werkelijkheid moeten kunnen geven. Discours structureert de manier waarop wij naar bepaalde onderwerpen kijken, hoe wij over deze onderwerpen denken en praten. Deze conventies en denkbeelden hebben veel macht in zich. Binnen elk discours is er sprake van machtsuitoefening. De ene betekenis is dominant aan de andere. Volgens Foucault kun je niet ontsnappen aan een discours en gedraag je je naar wat er van je geëist wordt. Er zijn volgens hem dan ook geen zelfstandig denkende individuen, mensen zijn afgeleide van wat de discoursen van hen vragen. Individuen zijn geen zelfstandige objecten maar hebben een subjectieve positie. Alles wat wij zien als kennis, is volgens Foucault macht. Dit betekent dat er geen objectieve werkelijkheid bestaat. De werkelijkheid is een representatie van iemand zijn visie op een object of gebeurtenis. We gebruiken een discours voor het omschrijven van de wereld. 15 Waarheden binnen de werkelijkheid ontstaan door sociale handelingen. Dit is de kern van het (sociaal) constructivisme. Binnen een gecreëerde werkelijkheid worden 13 Austin Potter, J. Representing Reality: Discourse, Rhetoric and Social Construction. Londen: Sage Publications, 1996, Potter 1996, Jørgensen, & Phillips, 5. 6

7 bepaalde handelingen, ideeën en opvattingen als normaal en logisch beschouwd en andere juist niet. Dit is een proces van in- en uitsluiting. De manier waarop we de wereld construeren, representeren en daardoor kennis creëren uit zich in een bepaalde manier van handelen. Taal, kennis en de werkelijkheid zijn gekoppeld aan ons sociale handelingsvermogen. In dit onderzoek ga ik er vanuit dat de werkelijkheid discours is: een subjectieve representatie van een gebeurtenis of omstandigheid, gecreëerd door taal. 7

8 3. Discoursanalyse Zoals ik in de inleiding aangaf is er in dit onderzoek sprake van een representatieonderzoek. Er wordt immers gekeken naar de manier waarop werkelijkheden worden geconstrueerd in de documentaire Fahrenheit 9/11. Ik zal onderzoek doen aan de hand van een discoursanalyse. Discoursanalyse ontleent zich voor mijn onderzoek omdat taal binnen de discoursanalyse niet gezien wordt als weerspiegeling of expressie van de werkelijkheid, maar als een constructie. Door middel van een discoursanalyse kan ik onderzoek doen naar de manier waarop werkelijkheden discursief dat wil zeggen door middel van taal geconstrueerd worden. 16 Foucault heeft een centrale rol gespeeld in de ontwikkeling van de discoursanalyse. Hij ziet de werkelijkheid als een discursieve constructie waarbinnen sprake is van dominante kennis en macht. 17 In het vorige hoofdstuk gaf ik zijn beschrijving van de term discours weer. In dit hoofdstuk wil ik allereerst in gaan op discoursanalyse in het algemeen. Hierbij gebruik ik de theorie van Marianne Jørgensen en Louise Phillips. Zij geven een introductie van het begrip discoursanalyse die zowel theoretisch raamwerk is, als methode voor onderzoek. Vervolgens geef ik een beschrijving van de term discoursanalyse zoals deze door Ernesto Laclau en Chantal Mouffe is gegeven. 3.1 Theorie Discoursanalyse vindt zijn oorsprong in de structuralistische en poststructuralistische filosofie en gaat er vanuit dat onze toegang tot de realiteit altijd via taal verloopt. Echter, biedt taal geen neutrale beschrijving van de realiteit. Door middel van taal creëren wij representaties van de werkelijkheid. 18 Deze representaties zijn niet meer dan interpretaties en constructies van een bestaande realiteit. 19 Hierdoor kennen wij betekenis toe aan de werkelijkheid. Taal draagt bij aan de vorming van de werkelijkheid. De werkelijkheid wordt via het discours begrepen. In de meeste benaderingen gaat het om de manier waarop via taal een werkelijkheid wordt geconstrueerd. Maar er zijn ook benaderingen waarbij de term discours veel meer omvat dan alleen taalgebruik. Zo gebruikt Foucault de term discours als aanduiding van het geheel van kennis, sociale regels en sociale praktijken via welke een systeem van betekenissen geproduceerd wordt. 20 Laclau en Mouffe hanteren ook een breder discoursbegrip. Hun theorie omvat niet alleen taalgebruik maar ook alle sociale praktijken. De constructie van een werkelijkheid, sociale identiteit en verhoudingen vindt niet alleen plaats via taalgedrag, maar ook door andere sociale handelingen. Binnen de theorie van 16 Berg, H. van den. Discoursanalyse. Kwalon 26 (2004): Jørgensen & Phillips, Ibidem, Ibidem, Berg, H. van den, 32. 8

9 Laclau en Mouffe fungeren deze sociale handelingen als betekenisdragers. 21 In de volgende paragraaf kom ik terug op de theorie van Laclau & Mouffe. Taalhandelingen en sociale handelingen lijken in veel opzichten op elkaar. Ze produceren beiden betekenissen (door middel van taal), en een werkelijkheid, waarvan gebruikers zich niet altijd bewust zijn. Taalhandelingen en sociale handelingen kennen een doel in de samenleving. Men wil met taal- en sociale handelingen een bepaald effect bereiken. Zo kan een tekstmaker bijvoorbeeld anderen van zijn idee willen overtuigen. 22 Discoursanalyse is gericht op het verkrijgen van kennis over hoe werkelijkheden via discursieve praktijken geconstrueerd worden en hoe deze constructies het karakter kunnen krijgen van vanzelfsprekendheden Laclau & Mouffe De discourstheorie van Laclau en Mouffe is de meest poststructuralistische theorie aangevuld met structuralistische invloeden. De theorie gaat ervan uit dat discours de sociale wereld van betekenis construeert en dat deze betekenis nooit volledig vast staat: No discourse is a closed entity: it is, rather, constantly being transformed through contact with other discourses. So a keyword of the theory is discursive struggle. 24 Dit betekent dat verschillende discoursen, die elk een eigen kijk op de wereld representeren, constant met elkaar in strijd zijn om hegemonie te bereiken. Hegemonie betekent in dit geval de dominantie van een bepaald perspectief. 25 De voortdurende strijd, de discursive struggle, tussen discoursen is voor Laclau en Mouffe het kernpunt van de discoursanalyse. De nadruk ligt hierin op de momenten van verandering. 26 In tegenstelling tot andere theorieën zijn concreet tekstniveau en taalgebruik binnen de discourstheorie van Laclau en Mouffe minder belangrijk. 27 Ze hanteren discours op een meer algemeen maatschappelijk niveau waarbinnen het structuurperspectief centraal staat: de discursieve werkelijkheid. Alles wat cultuur is, is discursief. Onder cultuur verstaan zij ook betekenisgeving, kennis en dergelijke. Elk begrip dat je probeert te maken is een discours. De werkelijkheid is niet iets wat je buiten het discours kan begrijpen. Laclau en Mouffe zijn niet op zoek naar een objectieve werkelijkheid. Ze willen onderzoeken hoe mensen de werkelijkheid zo creëren dat deze objectief en natuurlijk lijkt. 28 Sociale handelingen dienen hierbij als betekenisgevers. Elk discours, en dus elke werkelijkheid, bestaat uit verschillende tekens. Laclau en Mouffe spreken binnen het veld van discours over signifiers. Een discours bestaat volgens hen uit 21 Berg, H. van den, Ibidem, Ibidem, Jørgensen & Phillips, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Jørgensen & Phillips, 33. 9

10 samenhangende tekens, die ieder een vaststaande betekenis krijgen binnen een bepaald veld. Een signifier, vaak een object of een gebeurtenis, kan betekenis krijgen door middel van signifying practices en hun onderscheid met elkaar. 29 Hierdoor kan er een werkelijkheid worden gecreëerd. Op het moment dat er een betekenis wordt gegeven aan een gebeurtenis in de werkelijkheid, wordt deze discursief. Je zou kunnen zeggen dat media, in het geval van mijn onderzoek documentairemakers, gebruik maken van signifying practices om hun verhaal zo objectief en natuurlijk mogelijk te laten overkomen. Binnen de signifying practices onderscheiden Laclau en Mouffe de volgende begrippen: elements, articulation, moments, closure, field of discursivity, nodal points en floating signifiers. Een onderscheid dat zij maken is het verschil tussen moments en elements. 30 Een moment is een signifier waarvan de betekenis gedeeltelijk en tijdelijk vast ligt. Een element is een signifier die zijn polysemie (het hebben van meerdere betekenissen) heeft behouden. Door gelijkheden en verschillen tussen de signifiers ontstaat er een discours waarbinnen elements hun polysemie verliezen en een soort vaste betekenis krijgen in relatie tot elkaar. Hierdoor transformeren elements naar moments, signifiers met een tijdelijke en vastliggende betekenis. Dit noemen Laclau en Mouffe het proces van articulation. 31 Wanneer de betekenis van een signifier volledig vast ligt binnen het discours spreken zij van closure. Een discours wordt altijd geconstrueerd binnen een field of discursivity. 32 Alle betekenissen die door het discours uitgesloten worden behoren tot dit discursieve veld. Binnen dit veld vindt een voortdurende strijd plaats tussen de verschillende discoursen over de betekenis van bepaalde begrippen. Deze begrippen worden floating signifiers genoemd. 33 Zogenaamde zwevende begrippen die extra gevoelig zijn voor polysemie. Een floating signifier wordt door verschillende discoursen benaderd en krijgt daardoor uiteenlopende betekenissen toegeschreven. Deze betekenissen zijn afhankelijk van de context waarin de floating signifier zich bevindt. Floating signifiers zijn potentiële nodal points. 34 Een nodal point is een bevoorrechte signifier binnen de chain of equivalence en verleent betekenis aan de omliggende signifiers. De betekenis van een nodal point ligt vast. Hiermee sluit deze andere betekenissen uit. Een proces van in- en uitsluiting. Door middel van de theorie van Laclau en Mouffe kan ik deels antwoord geven op mijn onderzoeksvraag: Hoe worden werkelijkheden geconstrueerd in de documentaire Fahrenheit 9/11? Een werkelijkheid kan worden geconstrueerd door gebruik te maken van signifying practices. Welke signifying practices Michael Moore heeft gebruikt in zijn documentaire zal ik in hoofdstuk 4 onderzoeken. In de volgende paragraaf geef ik de methode weer die ik zal gebruiken binnen dit onderzoek. 29 Laclau & Mouffe 1985, Jørgensen & Phillips, Ibidem, Ibidem, Jørgensen & Phillips, Ibidem,

11 3.3 Methode Laclau en Mouffe bieden geen concrete methode voor een analyse, maar geven een scala aan analytische focus punten. 35 Deze kunnen worden afgeleid uit hun theorie en heb ik in de vorige paragraaf besproken. Ik ga in mijn casusmateriaal op zoek naar de verschillende signifiers, zoals deze zijn beschreven door Laclau en Mouffe. Ik zal onderzoeken welke signifying practices Michael Moore gebruikt en op welke manier hij dat doet. Daarbij houd ik de volgende vragen in mijn achterhoofd 36 : - Welke discoursen zijn verwoord in de tekst? - Welke betekenissen worden vastgesteld en welke betekenissen zijn uitgesloten? - Wat zijn de nodal points binnen het discours? - Definiëren verschillende discoursen de nodal points op verschillende manieren waardoor er een strijd ontstaat tussen de verschillende betekenissen? - Welke betekenissen worden vanzelfsprekend gezien in de verschillende discoursen? 35 Jørgensen & Phillips, Ibidem,

12 4. De casus In dit hoofdstuk geef ik een beschrijving van mijn casusmateriaal. Ik zal kort samenvatten waar de documentaire Fahrenheit 9/11 over gaat. Vervolgens voer ik een discoursanalyse uit. Hierbij houd ik de theorie en methode beschreven in hoofdstuk 3 aan. 4.1 Fahrenheit 9/11 De titel Fahrenheit 9/11 is gebaseerd op het boek Fahrenheit 451 van de Amerikaanse schrijver Bradbury. Bradbury waarschuwt in zijn boek voor het gevaar van censuur. Fahrenheit 451 is hier een symbolische betekenis voor omdat papier verbrandt bij een temperatuur van 451 graden fahrenheit. De ondertitel van Fahrenheit 9/11 luidt dan ook The temperature where freedom burns! en verwijst naar de aanslagen van 11 september De documentaire is een aanval op president George W. Bush en zijn familie. Om deze aanval te ondersteunen gaat de film voornamelijk in op de gevolgen die de aanslagen hebben gehad voor de vrijheid van het Amerikaanse volk. Om zijn standpunten duidelijk te maken maakt Michael Moore gebruik van nieuwsuitzendingen en reportages van Amerikaanse televisiezender, ruw filmmateriaal uit Irak, verklaringen van wetenschappers en materiaal dat hij zelf maakte in zijn zoektocht naar waarheden over de familie Bush. De documentaire is deels gebaseerd op Moore s boek uit 2003 Dude, Where s My Country? 4.2 De analyse De documentaire Fahrenheit 9/11 is op te delen in drie verhaallijnen. Dit zijn drie discoursen die worden verwoord in de documentaire en waarvan Moore de kijker wil overtuigen. Het eerste discours gaat over de banden en relaties die de familie Bush heeft met de familie Bin Laden en belangrijke Saoedi s. Deze gaan voornamelijk over economische zaken en belangen in de olie- en wapenindustrie. Het tweede discours gaat over de aanslagen van 11 september 2001 en de reactie van de regering Bush op deze aanslagen. In het derde en laatste discours komt de War on Terror aan bod. Moore wil in dit deel laten zien hoe de regering Bush het Amerikaanse volk heeft overtuigd van een oorlog gebaseerd op leugens. Deze drie discoursen worden aan elkaar gebonden door fragmenten afkomstig uit nieuwsuitzendingen en interviews en beelden gefilmd door Moore zelf. Ze zijn allen voorzien van cynisch commentaar waardoor Bush en zijn regering een beetje belachelijk worden gemaakt. Ik zal me in mijn analyse focussen op deze drie discoursen en proberen de structuur te achterhalen die ten grondslag ligt aan hoe Michael Moore de werkelijkheid construeert. De drie discoursen kennen verschillende nodal points. Zo zijn in het discours over het gedrag van de president na de aanslagen de tekens september 11th en attack de nodal points. Binnen het 12

13 derde discours is de term War on Terror een nodal point. Het zijn knooppunten waar Moore verschillende aspecten laat samen komen: het gedrag van Bush, zijn reactie, de leugens van de Amerikaanse overheid. Het gebruik van nodal points wil ik uitgebreider toelichten in een analyse van het eerste discours van de film. Binnen dit discours bestaan meerdere nodal points. Twee nodal points zijn de namen Bush en Bin Laden. Hier bedoel ik niet de personen George W. Bush en Osama Bin Laden mee maar the family Bush en the Bin Laden family. Om deze nodal points staan verschillende tekens. Dit zijn elements en moments: James R. Bath, The Saudi Bin Laden Group, an oil company, Arbusto, money. Ik wil de constructie van een werkelijkheid toelichten aan de hand van de nodal points Bush en Bin Laden en de signifier James R. Bath. Een deel van het transcript van de tekst is hieronder te lezen. One person who did invest in him was James R. Bath... Bush's good friend, James Bath, was hired by the bin Laden family... to manage their money in Texas and invest in businesses. And James Bath himself, in turn, invested in George W. Bush A lot of us suspected through the years that there has been... Saudi oil money involved in these companies: Harken, Spectrum 7, Arbusto Drilling, all the Bush companies. Transcript Fahrenheit 9/11 28:24 29:30 minuut. Wanneer de naam James R. Bath wordt geïntroduceerd heeft deze de functie van een element. Zolang je niet weet wie James R. Bath is, kan deze term van alles betekenen. Je weet als kijker niet wat deze persoon te maken heeft met de relatie tussen de familie Bush en de familie Bin Laden. In het verhaal articuleert dit begrip dan ook naar een moment. Doordat Moore uitlegt wie James R. Bath is en wat het verband is met de nodal points Bush en Bin Laden krijgt de naam James R. Bath een betekenis. Er ontstaat een verhaal, een werkelijkheid, door de signifier te introduceren en deze te koppelen aan de nodal points en andere signifiers. De drie discoursen worden aan elkaar gebonden door het gebruik van verschillend beeldmateriaal. Het beeldmateriaal ondersteunt de standpunten van Moore, hiermee probeert hij de kijker van zijn idee te overtuigen. Het zijn fragmenten van onder andere congresleden, politici, de president zelf en Amerikaanse burgers. In de fragmenten zijn deze mensen zelf aan het woord of de beelden zijn voorzien van commentaar van Moore. De fragmenten en het commentaar hierbij vullen elkaar aan in de overtuigende werking van de documentaire. Deze rapporten en (nieuws-) fragmenten behoren tot het field of discursivity. Naast de materialen die Moore gebruikt zijn er natuurlijk ook rapporten en fragmenten die Moore bewust niet gebruikt. Ook deze behoren tot het field of 13

14 discursivity. Door de verschillende fragmenten en beelden tegen elkaar af te zetten ontstaat er een dominant discours waarin de drie nodal points een bevoorrechte rol krijgen. Belangrijk hierbij om te weten is dat Moore alleen de fragmenten of delen van de fragmenten gebruikt die zijn verhaal ondersteunen. Bepaalde delen en fragmenten laat hij weg. Hierdoor krijgen de fragmenten de rol van floating signifiers binnen het field of discursivity. Ik wil dit toelichten aan de hand van een fragment waarin toenmalig Minister van Buitenlandse Zaken Condoleezza Rice de volgende uitspraak doet: There is a tie between Iraq and what happened on 9/11. Moore laat het volgende deel van de uitspraak weg: It s not that Saddam Hussein was somehow himself and his regime involved in 9/11, but, if you think about what caused 9/11, it is the rise of ideologies of hatred that lead people to drive airplanes into buildings in New York. 37 Condoleezza Rice heeft het dus niet over een directe link tussen Irak en de aanslagen, terwijl Moore wel zo doet vermoeden. Het fragment van Condoleezza Rice is een voorbeeld van een floating signifier. Een signifier die meerdere betekenissen kent en waarvan de betekenis afhankelijk is van de context waarin het zich bevindt. Bevond het fragment met de uitspraak van Condoleezza Rice zich in een andere context of was het volledige fragment getoond, dan had deze een heel andere betekenis gekregen. Wanneer ik kijk naar hoe werkelijkheden worden geconstrueerd in de documentaire Fahrenheit 9/11 kan het volgende geconcludeerd worden: werkelijkheden worden geconstrueerd door middel van signifying practices. In de documentaire Fahrenheit 9/11 verwoord Moore drie discoursen. Het discours over de banden tussen de familie Bush en de familie Bin Laden, het discours over de aanslagen van 11 september en de reactie van Bush en het discours over de War on Terror. Binnen deze discoursen bestaan er nodal points. Dit zijn de begrippen waar verschillende aspecten binnen het discours samen komen: family Bush, Bin Laden family, september 11th, attack, War on Terror. Om deze begrippen heen creëert Moore elements en moments. Daarnaast maakt hij slim gebruik van nieuwsuitzendingen en tekstfragmenten. Hij zet deze in als floating signifiers. Hierdoor worden de nieuwsuitzendingen en tekstfragmenten contextafhankelijk en krijgen zij binnen het discours een specifieke betekenis. Deze betekenissen zijn van belang voor de overtuigende werking die documentaire dient te hebben. Moore construeert op deze manier een werkelijkheid van wat er is gebeurd, van zijn visie op het verhaal, om zo de kijker te overtuigen. 37 Jones, S. Review: Michael Moore is a Big Fat Stupid White Man. Thirdway september 2004:

15 5. Conclusie Centraal in dit onderzoek staat de vraag Hoe worden werkelijkheden geconstrueerd in de documentaire Fahrenheit 9/11? Het uitgangspunt van mijn onderzoek was dat discours de werkelijkheid op een bepaalde manier representeert en daarmee andere betekenissen uitsluit. Er bestaat namelijk niet één werkelijkheid en één discours. De werkelijkheid is niet iets dat vaststaand is, maar het is een representatie van bepaalde conventies en denkbeelden van een individu. Dit betekent dat er geen objectieve werkelijkheid bestaat, maar dat de werkelijkheid een representatie is van iemand zijn visie op een object of gebeurtenis. De manier waarop we de wereld construeren, representeren en daardoor kennis creëren uit zich in een bepaalde manier van handelen. Een uiting geeft niet alleen een beschrijving van de werkelijkheid, maar voert ook een handeling uit waarmee een tekstschrijver een bepaald effect wil bereiken. Zo zijn uitingen in de documentaire Fahrenheit 9/11 bedoeld om de kijker te overtuigen van een verhaal en een boodschap: Bush is slecht, hij mag de verkiezingen geen tweede keer winnen. Om deze boodschap aan het publiek te brengen construeert Michael Moore een bepaalde werkelijkheid. Ik heb deze onderzoeksvraag beantwoord aan de hand van een discoursanalyse. Uit mijn onderzoek is gebleken dat discoursanalyse zich leent voor een onderzoek naar de constructies van werkelijkheden. Discoursanalyse is gericht op het verkrijgen van kennis over hoe sociale werkelijkheden via discursieve praktijken geconstrueerd worden en hoe deze constructies het karakter kunnen krijgen van vanzelfsprekendheden. De constructie en representatie van de werkelijkheid is discours. Er worden drie discoursen verwoord in Fahrenheit 9/11. De eerste is het discours over de banden tussen de familie Bush, de familie Bin Laden en belangrijke en machtige Saoedi s. Het tweede discours gaat over de aanslagen van 11 september 2001 en de reactie van president George W. Bush hierop. Het derde en laatste discours dat wordt verwoord in de documentaire is het discours over de op leugens gebaseerde War on Terror. Op het moment dat er een betekenis wordt gegeven aan een gebeurtenis in de werkelijkheid, wordt deze discursief. Een discours bestaat uit samenhangende tekens, signifiers, die een vaststaande betekenis krijgen binnen het discursieve veld. Deze betekenis krijgen zij door middel van signifying practices. De werkelijkheid wordt dus geconstrueerd doordat een tekstschrijver gebruik maakt van deze signifying practices. In het geval van mijn onderzoek kan ik stellen dat Michael Moore gebruik maakt van signifying practices om zijn verhaal zo objectief en natuurlijk mogelijk te laten overkomen. In de analyse heb ik laten zien dat Moore gebruik maakt van verschillende signifiers om werkelijkheden te construeren in de documentaire Fahrenheit 9/11. Hij gebruikt deze signifiers om zijn verhaal te ondersteunen en het publiek te overtuigen. Door het gebruik van deze signifiers worden bepaalde betekenissen vastgesteld en bepaalde betekenissen uitgesloten. Belangrijk in de tekst zijn de nodal points. Moore maakt binnen de drie discoursen gebruik van verschillende nodal points om terug 15

16 te wijzen naar zijn standpunten. Dit zijn de knooppunten waar verschillende aspecten uit de documentaire samen komen. Naast de nodal points gebruikt Moore elements, moments en floating signifiers. Floating signifiers worden door Moore gebruikt om sommige betekenissen toe te schrijven en andere juist uit te sluiten. Dit doet hij door bestaande nieuwsberichten in een bepaalde context te laten zien of maar een deel van de fragmenten weer te geven. Taalgebruik is op de juiste manier gemonteerd waardoor er een betekenis ontstaat in het discours. Samengevat luidt het antwoord op mijn onderzoeksvraag Hoe worden werkelijkheden geconstrueerd in de documentaire Fahrenheit 9/11?. Werkelijkheden worden in de documentaire Fahrenheit 9/11 geconstrueerd door het discours: discours is de manier hoe er over een gebeurtenis gedacht en gepraat wordt. Dit discours is een representatie en constructie van de visie van Michael Moore. Hij representeert en construeert zijn visie van de werkelijkheid door gebruik te maken van signifying practices. Hierdoor kan hij bepaalde betekenissen overbrengen aan de kijker en bepaalde betekenissen juist uitsluiten. Door dit proces van in- en uitsluiting probeert Michael Moore zijn boodschap zijn constructie van de werkelijkheid aan de kijker over te brengen. Ik ben in dit onderzoek, gezien de omvang, niet op de complete theorie van Laclau en Mouffe in gegaan. In deze studie heb ik alleen het discours veld gebruikt: ik heb gekeken naar de constructie van werkelijkheden en de fixatie van betekenissen. Naast dit veld gaat de theorie van Laclau en Mouffe ook over het vormen van identiteiten en hoe een politiek discours erin slaagt de hegemonie in de maatschappij te veroveren. Voor een vervolgonderzoek is het daarom interessant om ook deze aspecten, identiteit en hegemonie, mee te nemen als object voor onderzoek. 16

17 Literatuurlijst Austin, J.L. How to Do Things with Words. Oxford: Clarendon Press, Berg, H. van den. Discoursanalyse. Kwalon 26 (2004): Jones, S. Review: Michael Moore is a Big Fat Stupid White Man. Thirdway september 2004: 32. Jørgensen, M. & Philips, L. A Discourse Analysis as Theory and Method. London: Sage Publications, Laclau, E. & C. Mouffe. Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics. Londen: Verso, Laclau, E. & C. Mouffe. Post-Marxism without apologies. New Left Review 166 (1987): Moore, Michael. Film: Fahrenheit 9/ oktober booksfilms/fahrenheit-911, geraadpleegd 25 oktober Moore, Michael. Mike s Letter. 25 oktober words/message/index.php, geraadpleegd 25 oktober Nichols, B. Introduction to documentary. Bloomington: Indiana University Press, Potter, J. Representing Reality: Discourse, Rhetoric and Social Construction. Londen: Sage Publications, Rosenthal, A. New Challenges for Documentary. Berkeley and Los Angeles: University of California Press,