1 Inleiding. 2 De beginsituatie. Borging van de kennisbasis rekenen-wiskunde op de pabo 1. - verslag van een conferentiedag -

Transcriptie

1 Borging van de kennisbasis rekenen-wiskunde op de pabo 1 - verslag van een conferentiedag - M. Kool FIsme, Universiteit Utrecht/Hs. Utrecht 1 Inleiding We schrijven het studiejaar In Den Haag zetelt een nieuw kabinet, maar van de plannen van de vorige onderwijsminister zal er in ieder geval één doorgang vinden. In de lerarenopleidingen voor voortgezet en basisonderwijs zullen kennisbases geïmplementeerd worden. Op de pabo zijn het de vakken taal en rekenen die de eerste stappen op dit terrein zullen zetten. Studenten die in het nieuwe studiejaar aan een pabo-opleiding beginnen zullen tijdens hun studie deze kennisbasis moeten gaan beheersen. In een landelijke toets moeten ze aantonen dat ze aan die eis voldoen. De ELWIeR-conferentie van 12 november 2010 stond in het teken van de kennisbases en hun toetsing, zowel voor het basis- als voor het voortgezet onderwijs. Dit verslag beperkt zich tot de conferentiebijdragen die betrekking hadden op de lerarenopleiding basisonderwijs. 2 De beginsituatie De kennisbasis rekenen-wiskunde voor de pabo verschijnt in het najaar van De meeste lerarenopleiders die hem bestuderen reageren in eerste instantie enigszins opgelucht: Wat hier beschreven staat doen we immers al jaren. Het is allemaal niet gering, maar het grootste deel van de beschreven kennis is ons en de studenten bekend en komt wel ergens in de opleiding aan bod. Maar meestal volgt na wat doordenking toch ook innerlijke onrust: Maar is dat wat we doen wel genoeg? Voldoe je als opleiding aan de eisen van de kennisbasis als je kunt aantonen dat het ergens in het curriculum aan de orde komt? Zouden onze studenten kunnen slagen voor een landelijke toets? (zie ook Lit, 2010) Die landelijke toets is voor de bezoekers van de conferentie aan het begin van de dag nog een groot vraagteken. Welk beheersingsniveau wordt geëist? Moeten de studenten de kennis kunnen reproduceren? Kunnen herkennen? Kunnen begrijpen? Kunnen gebruiken? Kunnen toepassen in het geven van onderwijs? En als al duidelijk is geworden hoe studenten de kennisbasis moeten beheersen, moeten ze dat dan totaal en volledig op één ultiem moment kunnen? Hoe kun je kennis van de vakdidactiek in een toets aantonen? Wat voor toets gaat het worden, digitaal, open vragen, mondeling? Wie beoordeelt? Wie maakt de vragen? Op welk moment in de opleiding wordt hij afgenomen? Hoe kun je je studenten er het beste op voorbereiden? Waar halen we de tijd vandaan? Wat zijn geschikte studieboeken? Enzovoort. De pabo-docenten rekenen-wiskunde, die samen met anderen op 12 november 2010 naar de Uithof in Utrecht komen, hopen op deze en nog vele andere vragen een antwoord te krijgen. Het centrale thema van de conferentie die door ELWIeR en Panama gezamenlijk werd georganiseerd luidt: Borging van de kennisbases. ELWIeR, het Expertisecentrum voor lerarenopleidingen Wiskunde en Rekenen, zal de komende twee jaar lerarenopleiders de helpende hand bieden bij het implementeren van de kennisbases rekenen-wiskunde door het doen van onderzoek, het ontwikkelen van materialen voor de opleiding, het creëren van een gezamenlijk forum voor ideeënuitwisseling en het inrichten van een adequaat informatiepunt. De conferentie vormde hiervoor het startpunt en in de zestien werkgroepen werd onder andere duidelijk wat ELWIeR te bieden heeft. 28

2 Drie plenaire sprekers en zes werkgroepen passeren hierna de revue. In de slotreflectie komt naar voren wat dit de pabo-docenten rekenen-wiskunde heeft opgeleverd. Doe gewoon wat goede pabo s allang doen, dan is de toets geen probleem Plenaire lezing Hugo Hopstaken Hugo Hopstaken, programmaleider taal en rekenen op het ministerie van OCW, reflecteert op de hoofdlijnen van het taal- en rekenbeleid van OCW en zijn boodschap is glashelder: Wie een goede basisschoolleerkracht wil worden moet zelf knettergoed zijn in taal en rekenen. Door op verschillende momenten in de schoolloopbaan en opleiding van leerkrachten een taal- en rekentoets af te nemen wordt een doorgaande lijn en een goed niveau gegarandeerd. Hopstaken ziet objectieve toetsen, gestandaardiseerde examens, onafhankelijke metingen en een mogelijk verplicht leerlingvolgsysteem als middelen die leiden tot kwaliteitsverhoging. Stel normen vast, maak leerwinst zichtbaar, breng elke pabo-student op 3Sniveau. Maak voor de samenleving en de politiek zichtbaar dat studenten in de toekomst met een hoger niveau de lerarenopleiding verlaten. De aanwezigen kijken bedenkelijk. Het zijn forse ambities zeker als je in ogenschouw neemt dat het op de lerarenopleiding niet alleen om vakinhoudelijke kennis gaat, maar bijvoorbeeld ook om vakdidactiek. Deze ambities vereisen studenten met een aanzienlijk instroomniveau, en pabo s met een flinke hoeveelheid reken(contact)tijd. Hopstaken tilt er niet zo zwaar aan. Een goede paboopleiding voldoet immers allang aan de eisen van de kennisbasis. Het enige verschil is nu dat we de kwaliteit gaan aantonen met een landelijke toets! Weg met de POP, geef studenten een examen! Plenaire lezing Karel Dittrich Karl Dittrich, sinds 2005 voorzitter van de Nederlands- Vlaamse Accreditatie Organisatie (NVAO), is geschrokken van het niveau dat hij op de lerarenopleidingen aantrof: er is veel aandacht voor persoonlijk functioneren van studenten en pedagogische onderwijsvaardigheden, en te weinig aandacht voor kennis en kunde. In 2011 wordt een nieuw accreditatiestelsel van kracht dat niet langer de nadruk op onderwijskundige benaderingen legt, maar juist op de inhoud en het gerealiseerde niveau van het vak. De samenleving eist leraren met kennis die leerlingen weer leren spellen en rekenen. Ook studenten willen weer trots kunnen zijn op hun diploma. Ze zijn moe van het eindeloos reflecteren en van POP s. 2 Ze willen examens waarin ze kunnen aantonen dat ze kennis hebben. We zijn veel te ver doorgeschoten met methodieken. Dittrich vraagt zich hardop af waarom de paboopleiders niet blij zijn met het nieuws dat er meer aandacht voor rekenen-wiskunde op de lerarenopleiding komt. Het antwoord laat zich makkelijk raden. Opleiders vrezen dat de slinger nu weer te ver de andere kant op zal gaan: een flinke hoeveelheid vakinhoudelijke kennis biedt geen garantie voor kwaliteitsverhoging van het onderwijs. Dittrich voelt dat zelf haarfijn aan door te besluiten met de mededeling dat er nu sprake is van een duidelijke tendens richting meer kennis op de opleiding, maar dat over tien jaar ongetwijfeld weer de roep zal klinken om meer te reflecteren en meer pedagogische vaardigheden aan te leren. Hoe kunnen we hogere kwaliteitseisen stellen en tegelijkertijd voorkomen dat er meer studenten afvallen? Plenaire lezing Jan van Maanen Jan van Maanen, directeur van het Freudenthal Instituut en projectleider van ELWIeR, plaatst de implementatie van de kennisbases in breder en historisch perspectief. De leerkracht anno-nu is vrouw, hecht waarde aan zelfstandig werken en groepswerk, ze richt zich in haar onderwijs op de gemiddelde en zwakke leerling, maar weet de sterke leerling minder goed uit te dagen, ze volgt vooral de rekenmethode en experimenteert voorzichtig met het smartboard. De startende leerkracht anno 2015 zal meer aandacht hebben voor de doorlopende leerlijnen, heeft in haar opleiding de minor gevolgd, en is geslaagd voor de kennisbasistoets. Daar zijn overigens op dit moment nog veel vraagtekens bij te zetten. Wat toetst de toets? Wie stelt hem samen? Op welk niveau en welke wijze wordt er getoetst? Van Maanen schetst een dreigend dilemma: een tweede rekentoets zal een enorme drempel zijn voor de studenten, maar tegelijkertijd mogen er niet meer studenten uitvallen want er zijn bevoegde leraren nodig. Hoe gaan we dat probleem oplossen? ELWIeR hoopt de komende twee jaar een rol te spelen bij het zoeken en vinden van antwoorden op deze en andere vragen. Wij werken al jaren met een zelfgemaakte kennisbasis en een eigen kennisbasistoets Werkgroep: Toetsing van de Kennisbasis Rekenen-Wiskunde op Fontys Pabo Eindhoven/Veghel Hein van der Straaten & Hanneke van Doornik-Beemer Op de Fontys Pabo Eindhoven/Veghel werkt men met een kennisbasis rekenen-wiskunde avant la lettre. Op deze pabo is competentiegericht opleiden nog steeds het uitgangspunt. Iedere student heeft zijn persoonlijk werkconcept, de verdere ontwikkeling tijdens de opleiding moet hierbij aansluiten. Nieuwe kennis moet verbonden worden met wat de student al weet, maar daarbij moet natuurlijk wel voldoende tijd en aandacht zijn voor de jaargang 30 voorjaar

3 vakinhouden van met name van taal en rekenen. Het reken-wiskundeteam maakte al ver voor het bestaan van de officiële landelijke kennisbasis een eigen kennisbasis van de reken-wiskundige kennis die de studenten in de loop van hun opleiding moeten verwerven. Zij onderscheidden daarbij vier soorten kennis: kennis van de wiskunde, kennis om wiskunde betekenis te geven in de realiteit, kennis van het leerproces van kinderen, kennis van het realiseren van rekenonderwijs aan kinderen. De overeenkomsten tussen deze zelfgemaakte kennisbasis en de officiële landelijke kennisbasis zijn groot. Rekenen-wiskunde participeert in de themalijn met de bijbehorende geïntegreerde kennistoetsen en assessments. Daarnaast is er een flankerende rekenlijn met schriftelijke rekentoetsen betreffende de kennisbasis. Het is een manier om meer aandacht aan vakinhoud en vakdidactiek van rekenen-wiskunde te schenken. De rekentoetsen die in de flankerende lijn worden afgenomen kennen wel enkele bezwaren. De opbouw van kennis is lineair. In het derde jaar zijn de studenten de stof uit het begin van de opleiding weer vergeten. De studenten leren voor de toets. Het leren is niet geïntegreerd, niet gekoppeld aan de praktijk, De stof wordt opgelegd, er is geen sprake van vraaggestuurd leren, wat soms een motivatieprobleem meebrengt. Ondanks dat blijft men bij de Eindhovense pabo vasthouden aan deze toetsen omdat men daarmee de buitenwereld kan laten zien dat er op deze opleiding, op het gebied van rekenen-wiskunde eisen worden gesteld. ELWIeR ondersteunt lerarenopleiders bij de implementatie van de kennisbasis Werkgroep: ELWIeR-onderzoek pabo Dolly van Eerde, Jan Haarsma & Nathalie de Weerd ELWIeR II heeft de opdracht gekregen om de opleidingen te ondersteunen bij de implementatie van de kennisbasis en zo bij te dragen aan een kwaliteitsimpuls van de opleiding. Tijdens de werkgroep rond onderzoek op de pabo worden twee onderzoeksvoorstellen besproken en kunnen deelnemers kenbaar maken aan welke ondersteuning zij vooral behoefte hebben. De twee onderzoeken die onder de loep worden genomen zijn de volgende. Opleidingsarrangementen binnen de pabo, door Jan Haarsma en Nathalie de Weerd Tijdens deze werkgroep peilen de twee werkgroepleiders de problemen en behoeften van de deelnemers betreffende de implementatie van de kennisbasis op hun opleiding. Er is behoefte aan geschikte studieboeken. Jarenlang zijn de boeken over reken-wiskundedidactiek van Fred Goffree op vrijwel alle pabo s gebruikt, maar deze sluiten niet meer aan bij het huidige opleidingsonderwijs. Er zijn alternatieven ontwikkeld, maar voldoen die aan alle eisen van de kennisbasis? Opleiders vragen zich af hoe ze hun studenten kunnen motiveren voor het bereiken van het 3S-niveau. Er zit een grote kloof tussen dit vaardigheidsniveau en de vaardigheid die ze nodig hebben tijdens het werken op de basisschool. Het verwerven van gecijferdheid hangt er in de opleiding vaak los bij. De koppeling met didactiek is wenselijk, maar bereik je daardoor een voldoende hoog gecijferdheidsniveau? Men verzoekt de twee onderzoekers om aandacht te besteden aan rekenonderwerpen die nu op de pabo nauwelijks aan bod komen, zoals priemgetallen en negatieve getallen, en om regelmatig te communiceren over de uitkomsten van hun onderzoek. Taal in het reken-wiskundeonderwijs, door Dolly van Eerde Op dit moment is er op de pabo over het algemeen weinig aandacht voor de vaktaal van rekenen-wiskunde. Meer expliciete en bewuste aandacht voor taal in de rekenles, met name in het onderwijs aan allochtone leerlingen is wenselijk. Bewustwording van studenten dat goed begrip van vaktermen en symbolen belangrijk is, zou een waardevolle opbrengst van dit onderzoek kunnen zijn. Ook zouden studenten veel kunnen leren van goede voorbeelden en ervaringen uit de praktijk. Zeven pilot-pabo s lopen zoekend en tastend voor de muziek uit Werkgroep: De kennisbasis in het pabo-curriculum: (g)een kwestie van knippen en plakken Harry Paus & Sylvia van Os Hoe werken pabo s aan de implementatie van de kennisbasis en een herontwerp van hun curriculum? Deze vraag staat centraal in het onderzoek dat de SLO uitvoert in opdracht van het ministerie van OCW en in samenwerking 30

4 met de HBO-raad. Het gaat daarbij om de kennisbasis voor taal en die voor rekenen-wiskunde. Zeven pilot-pabo s werden en worden gevolgd. Wat doen de managers? Wat doen de opleiders? Welke kansen en knelpunten worden ervaren? Ondanks veel vragen en onzekerheden wordt de komst van de kennisbasis door vrijwel iedereen toegejuicht. Het kan een kwaliteitsimpuls voor de opleiding zijn en een ijkpunt voor herziening van het (vak)curriculum. De mate waarin de implementatie op de zeven pilot-pabo s is gevorderd verschilt nogal. Sommige verkeren nog in de verkennende fase, laten we eerst maar afwachten tot er meer bekend is over de toetsing, bij andere pabo s beginnen de eerstejaars in het komende studiejaar al aan een vernieuwd curriculum. De zeven pilot-pabo s worstelen met allerlei vragen en knelpunten: Hoe kun je de kennisbasis een plek geven binnen competentiegericht opleiden? Hoe kun je een relatie leggen tussen een thematische lijn in de opleiding en een vaklijn? Waar halen we extra contacttijd vandaan? Welke keuzes maken we in de opleiding? Immers, als studenten meer studielasturen aan taal en rekenen moeten besteden, moet dat van andere vakken afgaan. Welke bronnen en studiematerialen zijn geschikt, met name als het gaat om de onderwerpen verbanden, meten en meetkunde en gevorderde gecijferdheidsonderwerpen als priemgetallen en negatieve getallen? Hoe gaat de landelijke toets eruit zien? Welk beheersingsniveau wordt verondersteld? Welke afspraken worden er gemaakt op de bijeenkomsten van de managers? Drie pilotpabo s en hun eerste ervaringen met de kennisbasis Werkgroep: Eerste ervaringen met de implementatie van de Kennisbasis rekenen-wiskunde op de pabo Petra van den Brom-Snijders, Johan Theil & Stanja Oldengarm Drie pilot-pabo s doen verslag van hun eerste ervaringen met de invoering van de kennisbasis rekenen en wiskunde. Het zijn de pabo van de Hogeschool InHolland in Rotterdam, de Marnixacademie in Utrecht en de Hogeschool Edith Stein in Hengelo. Alle drie de pabo s zijn hun exercitie begonnen met het screenen van hun huidige reken-wiskundeonderwijs aan de hand van de kennisbasis. Welke stof zit al in ons curriculum? Welke stof wordt door ons op dit moment al getoetst? Opnieuw rijst de vraag van het beheersingsniveau. Moeten de studenten de kennis ook kunnen toepassen? En de vraag die vandaag het meest wordt gesteld luidt: hoe ziet de landelijke toets eruit? Op de Marnixacademie wordt geconstateerd dat met name het onderdeel Professionele gecijferdheid, dat wil zeggen de rekenvaardigheid en/of gecijferdheid die je als leerkracht nodig hebt om rekenonderwijs te geven niet genoeg in het opleidingsprogramma voorkomt. Rijke vraagstukken met verschillende oplossingsmanieren van leerlingen vormen het materiaal waarmee het bestaande opleidingsonderwijs wordt verrijkt. De drie pilot-pabo s ervaren alle drie overeenkomstige gevolgen van de implementatie van de kennisbasis: Er is meer aandacht voor de vakinhoud, minder geïntegreerd aanbod, het vereist meer lestijd, en iedereen is op zoek naar goede dekkende studiebronnen. Doorgaande lijn in het rekenonderwijs Werkgroep: Minor en nascholing rekenen-wiskunde Jan Haarsma, Frank van Merwijk & Nathalie de Weerd Het proces van de curriculumvernieuwing verloopt op de zeven pabo s zeer verschillend. Op sommige opleidingen stelt het management een projectgroep in met vertegenwoordigers uit verschillende vakgroepen die lijnen uitzetten die getoetst worden aan de uitgangspunten van de opleiding. Op andere pabo s werkt de vakgroep zelfstandig zonder richtlijnen vanuit het management. Op het niveau van de vakgroep zijn er collega s die in hun eentje de ontwerpkar trekken terwijl andere vakgroepen met elkaar samenwerken. De onderzoekers schetsen een beeld van opleiders die zoeken naar een balans tussen visie en uitgangspunten van hun opleiding en eisen van een landelijke toets die nog niet bekend is. Het rapport van de commissie Meijerink bevat onder andere de aanbeveling: dat de leerlijnen rekenen-wiskunde bij de overgang van het basisonderwijs naar havovwo beter op elkaar moeten aansluiten. Bovendien moet er in het voortgezet onderwijs meer aandacht komen voor het onderhouden en uitbreiden van de verworven kennis en vaardigheden op het gebied van rekenen. Om hieraan gehoor te geven ontwikkelde de Open Universiteit samen met ELWIeR een minor rekenen-wiskunde om de overgangsproblematiek tussen basisschool en voortgezet onderwijs te verminderen en een betere aansluiting te realiseren. De minor kan gebruikt worden in het opleidingsonderwijs, zodat men studenten van de lerarenopleidingen voor basisschool en die voor voortgezet onderwijs gezamenlijk kan opleiden tot rekenexperts op het gebied van tien tot veertien jaar. Hij wordt ook gebruikt als nascholingscursus voor leraren uit het basisonderwijs en uit het voortgezet onderwijs. Zij worden uitgedaagd een kijkje jaargang 30 voorjaar

5 in elkaars keuken te nemen. De minor zou een uitstekend vervolg op de kennisbasis kunnen zijn. Hoe gaat de landelijke kennisbasistoets eruit zien? Een tipje van de sluier opgelicht Werkgroep: Landelijke toetsing Kennisbasis Rekenen-Wiskunde. Dirk de Vries, José Faarts, Francien Garssen & Ronald Keijzer In de werkgroep rond de landelijke toetsing komt het redactieteam van de eindtoets van de kennisbasis rekenen-wiskunde aan het woord. Zij beginnen met een voor veel aanwezigen verrassende uitspraak. De landelijke eindtoets bestrijkt niet de volledige inhoud van de kennisbasis. De kennis van het onderwijzen van rekenenwiskunde moet door de opleidingen zelf getoetst worden. Misschien is dit voor sommige opleiders even een opluchting, maar dat gevoel houdt niet lang stand. In de landelijke toets gaat het om: kennis van rekenen-wiskunde; specifieke reken-wiskundige kennis van de basisschoolleraar; kennis van maatschappelijke relevantie en vervlechting van rekenen-wiskunde. Die zogenoemde specifieke reken-wiskundige kennis van de basisschoolleraar houdt in dat de leraar kan ingaan op waarom-vragen, passende voorbeelden kan bedenken, representaties en modellen kan gebruiken, wiskundetaal en -notaties correct kan gebruiken, fouten kan analyseren en oplossingsmanieren kan interpreteren en beoordelen. De reken-wiskundige stof omvat alle domeinen te weten: hele getallen, verhoudingen, breuken, procenten, kommagetallen, meten, meetkunde en verbanden. Het is niet gering. Tijdens de werkgroep worden twaalf voorbeeldopgaven vrijgegeven. De overige vragen zijn uiteraard strikt geheim. Elders in dit tijdschrift zijn de twaalf voorbeeldopgaven afgedrukt. 3 De aanwezigen vinden de opgaven te talig, soms niet eenduidig en over het algemeen tamelijk moeilijk. Het maakt duidelijk dat het construeren van goede toetsvragen een hachelijke onderneming is. Bovendien blijkt uit de reacties dat op de meeste opleidingen de studenten op dit moment nog niet tot het niveau van zo n soort toets opgeleid worden. Maar in ieder geval geven deze voorbeelden wel zicht op de landelijke toets waaraan pabo-studenten in de toekomst moeten gaan voldoen. 3 Tot slot Veel vragen werden beantwoord, maar nieuwe vragen kwamen naar voren. Gaan we nu met deze toets bereiken wat we willen bereiken? Leveren we straks betere leerkrachten af als dit de toets is waar we ze op moeten voorbereiden? Of is het hele idee van kennisbases en toetsen alleen maar bedoeld om de maatschappelijke discussie over de kwaliteit van de leraar te temperen? Wat doen we als studenten de toets alsmaar niet halen? Het rekenniveau (3S) in de toets ligt hoog. Hoe kun je studenten daarop voorbereiden? Dat vraagt in ieder geval een fikse tijdsinvestering. Blijft er dan nog genoeg tijd over voor de didactiek? Of wordt dat nu de sluitpost die toch niet landelijk getoetst wordt? De pilot-pabo s zijn niet van plan om hun curriculum volledig om te gooien. Ze streven naar kleine bijstellingen en willen vooral houden wat ze nu hebben, omdat dat in hun ogen belangrijk en goed is. Maar als het curriculum slechts marginaal bijgesteld wordt levert de invoering van de kennisbasis dan de kwaliteitsimpuls die wordt beoogd? De conferentie heeft veel opgeleverd: ervaringen van collega s, inzicht in de eindtoets, antwoorden op vragen, en vooral veel bezorgde lerarenopleiders, die graag mee willen werken aan een kwaliteitsimpuls van hun opleiding, die de inhoud van de kennisbasis onderschrijven, maar die betwijfelen of de pittige toets over een deel van de stof de slinger niet te ver naar de vakinhoudelijke kant doet doorslaan en didactisch schrale tijden zal inluiden. Noten 1 Met dank aan Maurizio Bidoggia, Erica de Goeij en Erica Woltjer. 2 Een POP is een Persoonlijk OntwikkelingsPlan dat studenten voor zichzelf opstellen. 3 Zie het artikel van Keijzer in dit nummer, 16 e.v. Literatuur Keijzer, R. (2011). Toetsing kennisbasis. Reken-wiskundeonderwijs: onderwijs, ontwikkeling, praktijk 30(1), Lit, S.A. (2010). Kennis en kwaliteit: een kennisbasis voor de pabo. Reken-wiskundeonderwijs: onderzoek, ontwikkeling, praktijk 29(1),