Visie en Beleidsplan Openbare Ruimte Schoon en heel

Transcriptie

1 Visie en Beleidsplan Openbare Ruimte Schoon en heel Versie v

2 Inhoudsopgaven 1. Inleiding De raadsopdracht Openbare buitenruimte Rol van de gemeente Ambitie Waardering van de openbare buitenruimte Variatie in inrichting en beheer Visie Vertaling visie naar beheer en financiën Baten van de openbare ruimte Kosten openbare buitenruimte (terugblik) Burgerinitiatieven, meedoen en sponsoring Ambitie schema s, thema schoon Ambitiethema afval op verharding Ambitiethema graffiti Ambitiethema natuurlijk afval Ambitiethema onkruid in beplanting Ambitiethema onkruid op verharding Ambitiethema uitwerpselen Ambitiethema veegvuil Ambitiethema vervuilingsgraad afvalbakken Ambitiethema zwerfafval in het groen Ambitie schema s, thema heel Ambitiethema banken en tafels Ambitiethema bebording Ambitiethema beplanting Ambitiethema bomen Ambitie gazon Ambitiethema gesloten verharding Ambitiethema hagen Ambitiethema markering Ambitiethema open verharding Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 2 van 34

3 8.10 Ambitiethema speelvoorzieningen Ambitiethema verlichting Bevindingen workshops Onderhoudsniveaus naar thema en (deel)gebied...33 Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 3 van 34

4 1. Inleiding 1.1. De raadsopdracht In de Programmabegroting 2011 is een aantal zogenaamde raadsopdrachten opgenomen. Deze raadsopdrachten weerspiegelen de belangrijkste thema s uit het Coalitieakkoord Iedereen doet mee. Aan de uitvoering van deze thema s heeft de coalitie deze raadsperiode prioriteit gegeven. Een van de raadsopdrachten is: Leefbaarheid, met als subtitel schoon en heel. Deze raadsopdracht luidt als volgt: Dit beleidsthema wordt via het opstellen van de Visie en Beleidsplan Openbare Ruimte (VBOR) en de daaruit voortvloeiende Beheer-/ onderhoudsplannen vormgegeven. Door het opstellen van deze beleidsregels wordt een instrument verkregen om tegemoet te komen aan de te realiseren doelstelling schoon en heel (leefbaarheid). Het huidige beleid aangaande inrichting en beheer van de openbare ruimte van de gemeente Gorinchem is enerzijds aan vernieuwing toe, anderzijds is op onderdelen geen (duidelijk) beleid geformuleerd. Om te kunnen voldoen aan de in het coalitieakkoord omschreven doeleinden, te weten, schoon en heel is beleid nodig waarin duidelijke uitgangspunten en kwaliteitsnormen beschreven staan Openbare buitenruimte De openbare ruimte in de stad is van ons allemaal. Gorinchem heeft zo n m2 openbare ruimte (47% verhard en 53% onverhard). Een alom gewaardeerde rijkdom! Het groen, het water, de pleinen en de wegen horen allemaal tot de openbare ruimte. Het gaat over voetpaden, fietsroutes en straten waarover mensen zich verplaatsen, pleinen en parken waar kinderen spelen, mensen elkaar ontmoeten en een gesprek aanknopen. Het gaat over tastbare maar ook minder opvallende zaken zoals de riolering en leidingen onder de straat, de verlichting langs het fietspad en de helling in de trottoirs voor minder validen (zie definitie). De mogelijkheid om ergens op een veilige manier te komen, de leefbaarheid in wijken en buurten en de uitstraling van een bedrijventerrein hebben allemaal te maken met de kwaliteit van de openbare ruimte. Definitie: Openbare ruimte is het gebied binnen de gemeente Gorinchem met een openbare functie, niet zijnde een gebouw, waarvan de gemeente Gorinchem het eigendom en/of beheer heeft. De ruimte is toegankelijk, beschikbaar en bruikbaar voor iedereen. Belangrijk aan de openbare buitenruimte is dat mensen zich thuis voelen door herkenbare en veilige mogelijkheden voor wonen, werken en ontspannen. Die combinatie leidt tot bijzondere (ruimtelijke) kwaliteiten. In dit beeld past een openbare ruimte die ruimtelijke kwaliteiten versterkt of toevoegt en die ten diensten staat van mensen en hun bezigheden. Openbare ruimte is per definitie een integraal en dynamisch beleidsveld. De kwalitatieve eisen die mensen aan hun leefomgeving stellen, blijven veranderen. Ontwikkelingen zoals individualisering, vergrijzing, dreigende tweedeling en culturele diversiteit hebben direct gevolgen voor de inrichting en het beheer van de openbare ruimte. Via een continu proces van burgerparticipatie wil de gemeente de openbare ruimte laten meebewegen met veranderende sociaalculturele en economische behoeften en ambities van stad en samenleving. De gebruiker staat centraal. Een bruikbare en een aantrekkelijke openbare ruimte komt ten goede aan iedereen. Er is behoefte aan een heldere en eenduidige visie op de openbare ruimte. De visie moet een directe koppeling leggen tussen bestuurlijke ambities en ambtelijke daadkracht. De visie spreekt zich uit over: de verantwoordelijkheid van de gemeente in de openbare ruimte en de daaraan gekoppelde ambities op het gebied van inrichting en beheer. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 4 van 34

5 Burgers zijn als hoofdgebruikers van de openbare ruimte nauw betrokken bij de kwaliteit ervan. De mensen in de stad zijn zich de laatste jaren sterk bewust van hun dagelijkse leefomgeving. De openbare ruimte behoort tot de directe invloedssfeer van inwoners, maar ook van ondernemers, ontwikkelaars en bezoekers van de stad. Parken, pleinen en straten moeten nèt zo gebruiksvriendelijk, schoon, veilig, heel en netjes zijn als het eigen huis of bedrijfspand. Dit resulteert in hoge verwachtingen, die één op één bij de gemeente worden neergelegd via website, informatieavonden of inwonersenquêtes. Tijdens contacten met gebruikers kunnen echter ook minder duidelijke verwachtingen tot toezeggingen leiden waarbij niet altijd de (beheer)consequenties op langere termijn kunnen worden overzien. Die ambitie moet daarom praktisch uitvoerbaar en financieel haalbaar zijn. Het ontbreken van eenduidige afspraken / ambitie leidt tot een willekeurige inrichting van plekken in de stad die niet of nauwelijks beheerd kunnen worden Rol van de gemeente Gebruikers hebben in de openbare ruimte een eigen verantwoordelijkheid. Veel klachten zijn te herleiden tot verkeerd gebruik. Het zijn de mensen zelf die de auto verkeerd voor de school parkeren, honden uitlaten op een speelterrein en oud papier zonder touw te vroeg aan straat zetten zodat het wegwaait. Het zijn ook de mensen zelf die signaleren hoe het gebruik beter kan: er moet een stopstrook komen voor de school en er moeten meer hondentoiletten en uitloopvelden worden aangelegd. Signalen komen bij de gemeente terecht. Met lokale verordeningen en voorschriften stuurt de gemeente het gebruik van de openbare ruimte (handhaving). Beheer en inrichting van de openbare ruimte behoren zonder twijfel tot de belangrijkste kerntaken van de gemeente. Wettelijke verantwoordelijkheid Landelijk is bepaald dat de gemeente verantwoordelijk is voor de technische kwaliteit van de openbare ruimte in de stad. De gemeente is: 1. wettelijk verplicht om de openbare ruimte gedurende langere termijn schoon, heel en veilig te houden; 2. wettelijk aansprakelijk voor ongevallen die ontstaan door gebreken of achterstallig onderhoud. De verantwoordelijkheid van de gemeente reikt echter verder dan wettelijke verplichtingen. De inrichting en het beheer van de openbare ruimte kan gedrag uitlokken en gebruik sturen en stimuleren. Dit zowel in positieve als in negatieve zin. Deze eigenschappen dienen de leidraad te zijn in het maken van keuzes. Als doelstelling heeft de raad het etiket schoon en heel meegegeven. Hetgeen verstaan wordt onder deze term is niet eenvoudig en eenduidig weer te geven. In deze uitwerking wordt daar het volgende onder verstaan: Schoon: Dat wat ons aangenaam aandoet, onze zintuigen streelt, fraai, mooi. Heel: Waaraan geen gedeelte ontbreekt. Deze uitleg kan als ultiem niveau worden beschouwd, A+. Echter niet alles hoeft in dezelfde mate te voldoen als hierboven wordt beschreven om toch te kunnen voldoen aan het gewenste kwaliteitniveau. De kwaliteit van de openbare ruimte wordt bepaald door de gebruikskwaliteit, de inrichtingskwaliteit en de beheerkwaliteit. M.a.w. schoon en heel kan vertaald worden naar de mate waarin het beheer / inrichting aansluit bij de behoefte van de gebruikers op een plek. In het hoofdstuk Visie wordt dit verder uitgewerkt. Minimum niveau De termen heel en veilig hebben een minimum niveau. Dit minimum niveau wordt bepaald door de juridische aansprakelijkheid en risico acceptatie. De wegbeheerder (lees gemeente als eigenaar van gebieden die openbaar toegankelijk zijn) is aansprakelijk indien niet voldaan wordt aan de eisen die men onder de gegeven omstandigheden mag stellen en hierdoor een gevaarlijke situatie ontstaat. Daarnaast heeft de wegbeheerder een zorgplicht. Als men op de hoogte is van mogelijke aanwezigheid van voorwerpen of substanties op het wegdek (bijv. takken, zand, bladeren, ed) dient men vaker te controleren en actie te ondernemen. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 5 van 34

6 2. Ambitie Mensen kennen hun wijk en hebben zicht op wat er nodig is om het thuisgevoel te vergroten en voor lange tijd te garanderen. De mate waarin de gemeente er in slaagt om adequaat te reageren op wensen van gebruikers laat zich vertalen in een positieve waardering voor de openbare ruimte. Het vergroten van die waardering is de komende jaren inzet van de gemeente. Er is echter een veelheid aan wensen en ambities en sommige sluiten elkaar uit. Het is aan de gemeente om hier een gulden middenweg in te vinden. Bruikbare en aantrekkelijke openbare ruimte. Openbare ruimte wordt getypeerd aan de hand van twee belangrijke uitgangspunten: 1. Inrichting en beheer moeten voldoen aan wettelijke eisen en bestuurlijke ambities op het gebied van toegankelijkheid, veiligheid, bruikbaarheid, bereikbaarheid en duurzaamheid; 2. Inrichting en beheer richten zich naar de beleving en collectieve wensen van gebruikers. Een zorgvuldige combinatie van deze uitgangspunten maakt dat mensen (bewust en onbewust) de openbare ruimte positief waarderen. Ad 1. In de openbare ruimte gelden allerlei bepalingen en voorschriften die regelmatig op landelijk niveau worden aangepast aan nieuwe wet- en regelgeving. In veel gevallen formuleert de gemeente zelf aanvullende ambities. Net als wettelijke bepalingen gelden deze ambities als een gegeven bij de inrichting en het beheer van de openbare ruimte. Immers: openbare ruimte is een van de belangrijkste kwaliteitsdragers van de stad en haar imago. Enkele voorbeelden: Onder het ruime begrip veiligheid worden naast algemene voorschriften voor verkeersveiligheid ook de gemeentelijke ambities voor Duurzaam Veilig verstaan en het voornemen om op een intelligente manier de doorstroming op het bestaande wegennet te verbeteren. Bereikbaarheid is een kernbegrip in de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). Het begrip wordt landelijk ingevuld vanuit het taakveld zorg en welzijn. De gemeente heeft het begrip opgerekt naar de openbare ruimte. Zelfstandigheid van mensen met een functiebeperking is gediend met een openbare ruimte die de bereikbaarheid van voorzieningen garandeert. Bruikbaarheid geeft aan of de inrichting van de ruimte het mogelijk maakt dat gebruikers een functie kunnen vervullen of een activiteit kunnen ontplooien. De ambitie van de gemeente is dat hierbij gelijke kansen worden geboden aan iedereen, met respect en begrip voor elkaars eigenheden Op nationaal niveau worden de criteria voor duurzaamheid o.a. vertaald in energiebewuste en watertechnische maatregelen in de openbare ruimte. De gemeente heeft met haar eigen beleid (o.a. Lichtplan, Waterplan en Gemeentelijk Rioleringsplan en de Milieuvisie) die maatregelen aangescherpt en vertaald naar de Gorinchemse situatie. Veel bestuurlijke ambities zijn reeds vertaald in visies die door de raad zijn vastgesteld. Mensen die beroepshalve betrokken zijn bij de stedelijke openbare ruimte in Gorinchem moeten de strekking van deze visies kennen, hanteren en onderschrijven. Daarnaast moet de actualiteit nauwlettend in het oog worden gehouden. Ad 2. Hoewel de grens niet altijd even makkelijk te trekken is, gaat het tweede uitgangspunt vooral over de minder tastbare kant van de openbare ruimte. Beleving verwijst naar de prettige indruk die de openbare ruimte moet achterlaten. Beleving is gerelateerd aan begrippen als diversiteit, identiteit, cultuur (monumenten en kunst), schoonheid en imago. In de beleving speelt bijvoorbeeld de herkenbare samenhang van historische structuren een grote rol. Bij inrichting en beheer wordt (nog) te weinig gelet op de context en de samenhang in het stedelijk weefsel. Het resultaat is vaak een ontwerp dat zich (te) weinig aantrekt van de gebouwde omgeving. Een gemiste kans, want daardoor ontwikkelen gebruikers geen affiniteit met hun omgeving. Er zijn meer manieren om de affiniteit van gebruikers te vergroten. Bijvoorbeeld door plekken in sociale netwerken te Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 6 van 34

7 benadrukken. In het verlengde van de dienstbare rol worden deze plekken bij voorkeur door gebruikers zelf aangedragen zodat vervolgens samen naar de juiste inrichting of het beheer kan worden gezocht. Omdat de openbare ruimte en de kwaliteit ervan door een veelheid aan aspecten wordt bepaald en de gebruiker niet onder één noemer te vangen is, blijft het lastig meetbare criteria op te stellen waaraan de kwaliteit getoetst kan worden. Vandaar dat gekozen is een beproefd instrument hiervoor te gebruiken: de Gorinchemse meetlat. Uitgaande van de scores die uit deze tweejaarlijkse peiling zijn af te lezen, wordt de volgende ambitie geformuleerd: Gestreefd wordt naar een (tenminste) gelijkblijvende score op het overall aspect ik voel me thuis. Individueel kunnen de scores over de tevredenheid over de geboden voorzieningen wat naar beneden uit vallen als gevolg van de meer gedifferentieerde toewijzing van onderhoudsgelden. Dit kan vervolgens benut worden om de onderhoudsplannen verder te concretiseren. Een en ander mag echter niet leiden tot een lagere eindscore (zoals geformuleerd in de ambitie) Waardering van de openbare buitenruimte De klanten van de openbare buitenruimte zijn bezoekers aan de stad en vooral onze eigen burgers. Met regelmaat wordt onze burgers gevraagd hoe zij onze gemeente en diensten waarderen. Met enkele vragen wordt ook een waardering gevraagd over de openbare ruimte. De Gorinchemse meetlat 2011 is de laatste enquête geweest. De resultaten waren als volgt: 100% Tevredenheid over voorzieningen Aandachtspunten Resultaat 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Openbaar groen Wegen Meer speelgelegenheden Meer openbaar groen Verbeteren beh openbaar groen Ik voel me thuis % 70% 60% 45% 86% % 65% 75% 70% 47% 86% % 67% 59% 52% 32% 92% Geconcludeerd kan worden dat de geënquêteerden prettig wonen in Gorinchem. Dit mag tevens worden gezien als een indicatieve waardering van de openbare ruimte. In grote mate is men tevreden over het aanwezige openbaar groen. Daarnaast ziet een behoorlijke grote groep een uitbreiding van dit openbaar groen als gewenst. De tevredenheid over de wegen is daarin tegen een stuk minder. In de fietsbalans 2000 en 2008 is specifiek gekeken naar het wegdekcomfort (trillingsmeting op verschillende routes) voor de fietser. De score was van zeer slecht in 2000 naar slecht in Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 7 van 34

8 3. Variatie in inrichting en beheer De gemeente garandeert een basiskwaliteit in de woongebieden van de stad. In dit hoofdstuk wordt de basiskwaliteit voor de openbare ruimte beschreven. Omdat ook gestreefd wordt naar meer diversiteit moet het mogelijk zijn om van de basiskwaliteit af te wijken. In dit hoofdstuk worden enkele varianten voor inrichting en beheer geïntroduceerd. De keuze is bewust beperkt. Keuzes moeten passen binnen de (democratisch) grenzen van redelijkheid en (financiële) haalbaarheid. Het consequent en gemotiveerd toepassen van de varianten (met in het achterhoofd de percentages 92 % beheer leidend, 8% ontwerp) garandeert de kwaliteit in de hele stad en op lange termijn. Bovendien maakt het de werkwijze van de gemeente inzichtelijk, een randvoorwaarde voor het aangaan van samenwerking in de openbare ruimte. Basiskwaliteit Zowel voor inrichting als beheer wordt een bandbreedte gehanteerd waarbinnen, afhankelijk van de situatie, een bepaald inrichtings- of beheerniveau wordt gekozen. Elke bandbreedte heeft een streefwaarde: de basiskwaliteit. Dit is het niveau dat volgens gemeente en burgers als goed of voldoende wordt gewaardeerd De basiskwaliteit voldoet aan de wettelijke eisen op het gebied van toegankelijkheid, veiligheid, bruikbaarheid, bereikbaarheid en duurzaamheid en is van toepassing op de hele stad In bijna alle gebieden wordt de basiskwaliteit benaderd. De grootste uitdaging schuilt dan ook in het structureel op niveau en bij de tijd houden van de basiskwaliteit. Standaard 64% Plus 28% Bijzonder 5,5% Exclusief 2,5% Beheer leidend Ontwerp leidend De basiskwaliteit voor inrichting wordt als volgt omschreven: een gebruiksvriendelijke inrichting (ook voor mensen met een functiebeperking) op basis van duurzame materialen die goed onderhoud garanderen en bij schade eenvoudig vervangen kunnen worden. Binnen het standaardniveau kan op bescheiden schaal worden voldaan aan specifieke wensen van gebruikers zoals bloemrijke beplanting, extra verlichting, een parkeerstrook voor laden en lossen of een spelaanleiding. Afhankelijk van de situatie kan het standaardniveau worden opgewaardeerd naar een hoger niveau. Het plusniveau is voor openbare ruimte die speciale betekenis heeft voor een wijk of een buurt. Denk aan een plek met cultuurhistorische waarde (stadsplein), een marktplaats of een wijkwinkelcentrum. Het plusniveau kenmerkt zich door bijvoorbeeld andere lantaarnpalen of bestrating. Een bijzonder inrichtingsniveau is van toepassing op openbare ruimte die ondersteunend is aan een belangrijke functie of plek in de stad. Voor deze plekken wordt bij het ontwerp uitgegaan van luxe inrichtingselementen zoals speciaal ontworpen straatmeubilair. Exclusief is van toepassing op locaties in de stad waar de openbare ruimte zelf imagodrager is. Het zijn plekken waar bewoners trots op zijn. Het zijn typisch Gorinchemse plekken. Deze plekken zijn het visitekaartje van de stad voor bezoekers van buiten Gorinchem. Materiaalgebruik en inrichting stralen een hoog ambitieniveau uit. Een gebied met een exclusief inrichtingsniveau krijgt extra aandacht bij het beheer. In de andere gevallen wordt meestal gekozen voor een basis beheerniveau. Nog meer dan bij inrichting, schuilt de uitdaging voor beheer in een haalbaar en maatschappelijk verantwoord evenwicht tussen het beoogde onderhoudsniveau voor de hele stad en de beschikbare budgetten. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 8 van 34

9 4. Visie De ontwikkeling van Gorinchem is in de plattegrond van de stad gemakkelijk af te lezen. Doordat de grootschalige stedelijke uitbreidingen in een aantal kenmerkende stedebouwkundige stijlperiodes heeft plaatsgevonden is er sprake van duidelijk te onderscheiden gebieden. Deze gebieden hebben niet alleen hun eigen architectonische signatuur, ook de openbare ruimte is hieraan gekoppeld. De basis voor dit visiedocument wordt gevormd door de ruimtelijke kwaliteit van de gebouwde omgeving, in combinatie met het functionele gebruik van de openbare ruimte. Om deze gebiedspecifieke kwaliteiten inzichtelijk te maken zijn thematische kaartjes gemaakt die de basis vormen voor de uiteindelijke gebiedsindeling, te weten: verkeerstructuur cultuurhistorie waterstructuur groenstructuur Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 9 van 34

10 Als deze (en enkele subkaarten) over elkaar geprojecteerd worden, geeft dit een globaal beeld van de ruimtelijke hoofdstructuur van de gemeente Gorinchem met deze informatie is onderstaande kaart opgebouwd. Ruimtelijke hoofdstructuur Op de structuurkaart zijn de verbindende kaders aangegeven die kleur geven aan de gebouwde omgeving. Structuurdragers geven de woongebieden de identiteit die zo belangrijk is voor het gevoel van thuis (dat zoveel meer is dan het hebben van een huis ). Naast deze historische en andere kwalitatieve aspecten zijn er natuurlijk ook functionele aspecten gekoppeld aan deze structuren. Zo is het ook voor de oriëntatie en bereikbaarheid van de verschillende gebieden essentieel dat de (verkeer-)structuren logisch en functioneel zijn. Deze structuurkaart dient vervolgens gekoppeld te worden aan het functionele gebruik van de verschillende gebieden in de stad. Vanwege de publiek- en verkeersaantrekkende werking hebben de bovenlokale voorzieningen een eigen plek gekregen in de (hiernavolgende) gebruikskaart. Uit dit kaartbeeld is feitelijk af te lezen hoe de positie van de plek in de stad te kwalificeren valt. Uiteindelijk is het vervolgens mogelijk een kwalificatie te verbinden over hoe om te gaan met (het beheer van) de openbare ruimte. De volgende hoofdgroepen zijn onderscheiden: 1. Wonen: Wonen (in de ruime definitie) en afgeleide (buurtgerichte) functies; 2. Werken: Geclusterde bedrijven, kantoren, grootschalige detailhandel, transport en dienstverlening; 3. Centrum: Concentraties van voorzieningen op wijk- en stadsniveau; 4. Onderwijs: Geclusterde onderwijsfaciliteiten (voortgezet onderwijs en brede scholen) 5. Sport: Sportcomplexen; 6. Zorg en opvang: Geclusterde, op wijk-/stedelijk-/regionaalgerichte zorggerelateerde opvang; 7. Natuur & Gebieden voor groene, ecologische ontwikkeling. Extensief (recreatief) (gebruiks-)groen: medegebruik is mogelijk, e.e.a. gericht op de natuur- en landschapsbeleving. Groengebieden waarin -op voorwaarde van het behoud van natuur- en landschapskwaliteiten, uiteenlopende (groen)recreatieve functies (kunnen) worden ondergebracht. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 10 van 34

11 Nu de structuren en het gebruik in kaart gebracht zijn, plaatsen we daarnaast de beleidskeuzes schoon en heel. Deze abstracte begrippen zijn in onderstaande schema s geoperationaliseerd om zo als leidraad te kunnen dienen voor (nieuw te ontwikkelen) ruimtelijk beleid en beheersafspraken. Onderstaande thema s worden onderscheiden en hierna uiteengezet: A. Uitnodigend en verrassend. B. Sociaal veilig. C. Burgerparticipatie. D. Toegankelijk & doelmatig. E. Design. Bij het nadenken over deze thema s met in het achterhoofd hoe deze van invloed zouden (moeten) zijn bij het bepalen van kwaliteitsniveaus voor de openbare ruimte, dan spelen een aantal zaken een belangrijke rol: Hoe wordt de ondergrens bepaald? Hoe wordt concreet invulling gegeven aan de (wijzigende) kwaliteitsniveaus? Uiteindelijk kunnen er vier onderscheidende kwaliteitsniveaus bepaald worden. Deze kwaliteitsniveaus zijn feitelijk een directe afgeleide van het onderhoudsniveau, hetgeen nadrukkelijk los gezien moet worden van de schoonheid van het openbaargebied. Het meest onderscheidende element is de ontwerpvrijheid. In de lagere kwaliteitsniveaus wordt zoveel mogelijk gestandaardiseerd terwijl in het hoogste kwaliteitsniveau (bijvoorbeeld) speciaal voor de plek iets gemaakt mag worden (hetgeen vervolgens veel kostbaarder is in het onderhoud). Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 11 van 34

12 Eerder genoemde thema s die in de kwalificering van de deelgebieden aan de orde komen zijn als volgt uiteen te zetten: A. UITNODIGEND EN VERRASSEND a. Duurzame/milieuvriendelijke materialen met (extra) lange levensduur i. Gebakken materialen i.p.v. beton; ii. Nalevering materialen moet mogelijk zijn; iii. Bestand tegen veranderende eisen in gebruik. b. Beheer i. Vandalismebestendigheid; ii. Geen vuil aantrekken; iii. Lage schoonmaakkosten. B. SOCIAAL VEILIG a. Afstemming openbare ruimte historische/stedebouwkundige ondergrond b. Functie als verblijfs- en ontmoetingsruimte voor verschillende doelgroepen c. Uitnodigen en uitdagen (bewegen, recreëren, sporten, ) i. Aantrekkelijke wandel- en fietsroutes; ii. Voldoende speelplaatsen en parken; d. Identiteit van de buurt centraal e. Sociale veiligheid is een basiseis voor goed ontwerp van de openbare rumte i. Geen donkere hoekjes, (passief) toezicht, voldoende verlichting, zorgvuldige plaatsing elementen zodat vandalisme minder (geen) kans krijgt; f. Verrommeling wordt universeel als sociaal onveilig ervaren! C. BURGERPARTICIPATIE a. Bewoners betrekken bij de inrichting van de buurt/straat b. Betrokkenheid bij het beheer kan gestimuleerd worden i. Wanneer bewoners bereid zijn het beheer (deels) op zich te nemen, kan dit leiden tot meer ontwerpmogelijkheden in de buurt. Bewoners kunnen op deze manier iets extra s krijgen, wat het draagvlak vergroot. D. TOEGANKELIJK EN DOELMATIG a. Een goede openbare ruimte kan alleen functioneren wanneer deze door iedereen toegankelijk en te gebruiken is i. Handboek openbare ruimte E. DESIGN a. Design kan op een creatieve manier invulling geven aan vraagstukken van sociaal-fysieke aard i. Door de gebruiker centraal te stellen(!) kunnen oplossingen voor sociale onveiligheid en levensloopbestendigheid van een openbare ruimte gevonden worden. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 12 van 34

13 In dit plan is opgenomen dat voor de inrichting een bandbreedte gehanteerd wordt waarbinnen -afhankelijk van de situatie- een bepaald inrichtingsniveau wordt gekozen. Elke bandbreedte heeft een streefwaarde; de standaardkwaliteit. Dit is het niveau dat volgens gemeente en burgers als goed of voldoende wordt gewaardeerd. De standaardkwaliteit voldoet aan de wettelijke eisen op het gebied van toegankelijkheid, veiligheid, bruikbaarheid en duurzaamheid en is van toepassing op de hele stad. De kwaliteitsnormen zoals hieronder verbeeld, corresponderen met de gestandaardiseerde normen uit de CROW publicatie Kwaliteitscatalogus openbare ruimte 2010 waarin een en ander per thema geoperationaliseerd is naar herkenbare beelden. De onderverdeling op basis van de structuur- en gebruikskaart staat hieronder weergegeven: Standaard (geel, CROW C.) Een gebruiksvriendelijke inrichting, ook voor minder validen. Dit op basis van duurzame materialen die goed te onderhouden en bij schade te vervangen zijn. Binnen dit niveau kan op bescheiden schaal worden voldaan aan specifieke wensen van gebruikers. (buitengebied en functionele bedrijventerreinen) Plus (oranje, CROW B.) Voor openbare ruimte die speciale betekenis heeft voor een prettig leefklimaat in de wijk of buurt. De manier waarop een opwaardering vorm krijgt, is afhankelijk van de situatie en de gebruikerswensen. ( woongebieden) Bijzonder (rood, CROW A.) Dit inrichtingsniveau is van toepassing op openbare ruimte die ondersteunend is aan een belangrijke functie of plek in de stad. Denk aan een plek met cultuurhistorische waarde, parken of een wijkcentra. Het plusniveau kenmerkt zich door bijvoorbeeld andere lantaarnpalen of bestrating. (hoofdstructuur en bijzondere plekken) Exclusief (gearceerd, CROW A+) Dit is van toepassing op locaties in de stad waar de openbare ruimte zelf imagodrager is. Het zijn plekken waar bewoners trots op zijn. Vanzelfsprekend valt het gebied binnen de omwalling van de stad in het exclusieve kwaliteitsniveau. Deze plekken zijn het visitekaartje van de stad voor bezoekers van buiten Gorinchem. Materiaalgebruik en inrichting stralen een hoog ambitieniveau uit en mogen speciaal vervaardigd zijn voor deze plek. Omdat de binnenstad niet geheel als exclusief is aan te merken wordt een limitatieve lijst met gebieden die tot dit regime behoren toegevoegd aan de beheerprogramma s. De kaart met de kwaliteitsniveaus is een momentopname uit 2012, maar daardoor niet noodzakelijk een statisch gegeven. De verdeling in kwaliteitsniveaus is gebaseerd op de functies binnen de stad, de huidige en toekomstig gewenste ruimtelijke kwaliteit van de onderscheiden gebieden. (toeristische centra in de historische stad) Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 13 van 34

14 5. Vertaling visie naar beheer en financiën 5.1. Baten van de openbare ruimte De belangrijkste opbrengst van een goede inrichting en beheer is een prettige leefbare en waardevolle omgeving om te wonen en te werken. Wat de inrichting en het beheer kost, is in de begroting terug te vinden. Wat het oplevert, staat daar niet op vermeld. Het blijft bij een goed gevoel er bij hebben. Veranderingen in budgetten en werkwijze van de afgelopen jaren zijn op deze wijze tot stand gekomen. Omdat het gevoel aangeeft dat we kritische grenzen bereiken is het verstandig niet alleen duidelijk zicht te hebben op de kosten maar ook een beter gevoel op die van de baten. In dit hoofdstuk wordt een methode beschreven hoe wij de komende jaren meer zicht willen gaan krijgen op de baten van onze openbare buitenruimte. Inrichten en beheer van de openbare ruimte is geen vast gegeven meer, maar het is onderdeel geworden van de beleidsagenda. Dat maakt niet alleen dat inzichten over het beheer snel kunnen veranderen, maar ook dat de horizon van kosten en baten doorgaans beperkt is tot de raadstermijn van 4 jaar. Daardoor wordt niet zelden gekozen voor korte termijn oplossingen. En dat terwijl kosten voor de openbare ruimte snel zijn gemaakt en de baten juist langer op zich laten wachten. Het kwantificeren van de effecten van beheer in inrichting is zeer moeilijk omdat de baten veelal zeer verspreid terecht komen. Daarom dient te worden getracht een beter zicht te krijgen op de waardering van onze burgers. Tot op heden wordt waardering van onze burgers beperkt meegenomen in de Gorinchemse meetlat. Voorgesteld wordt om deze waardering toegespitst op dit beleidsthema te meten. De tabellen m.b.t. de ambitieniveaus kunnen daarvoor als leidraad worden gebruikt uitgezet naar type gebied / wijk. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 14 van 34

15 5.2. Kosten openbare buitenruimte (terugblik) De kosten om de openbare buitenruimte te beheren zijn grotendeels verdeeld onder vier budgetten, te weten: wegen, groen, straatmeubilair en speeltoestellen. De gepresenteerde budgetten zijn exclusief apparaatkosten (kosten eigen personeel). Omdat deze kosten moeilijk zijn te filteren, zijn deze niet meegenomen gemiddeld Beheer straatmeubilair Beheer speeltoestellen Beheer groen Beheer wegen TOTAAL De begrote budgetten fluctueren over de jaren. De oorzaak hiervan ligt in het feit dat in bepaalde jaren extra onderhoud gepleegd is of bezuinigingen zijn doorgevoerd. Wanneer over een langere periode het gemiddelde wordt genomen mag geconcludeerd wordt dat het benodigde budget dat nodig is voor de huidige kwaliteit / kwantiteit (tussen de ,- en ,-). Omdat er in de huidige situatie schotten tussen de verschillende budgetten zitten kan de verdeling van kwaliteit verschillen. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 15 van 34

16 6. Burgerinitiatieven, meedoen en sponsoring De openbare buitenruimte wordt veelal gebruikt door onze eigen burgers en of bedrijven die er gevestigd zijn en beschouwen dit als een verlengde van hun eigen woon / werkkamer. De rol die zij kunnen vervullen in het beheer / inrichting van de openbare buitenruimte is zeer beperkt. De gemeente heeft de regie, de uitvoering en bepaalt in grote mate de mogelijkheden. En juist in de openbare ruimte is het algemeen belang erg belangrijk. Er zijn echter wel mogelijkheden om meer ruimte te bieden aan initiatieven van anderen of om er bewust voor te kiezen onderdelen aan anderen over te laten. Dit alles met als doel de betrokkenheid en verantwoordelijkheid van onze burgers en bedrijven te vergroten. De bijdrage van derden moet veelal gezien worden als iets extra op, of bij hetgeen de gemeente reeds doet. De gemeente moet te allen tijde garant staan voor het basisniveau waarbij het algemeen belang voorop staat. Daarnaast dient onderscheid gemaakt te worden tussen voor de stad waardevolle en minder waardevolle gebieden. De waardevolle gebieden worden in principe door de gemeente beheerd. In de andere gebieden is de mogelijke van mate van inbreng door derden groter. De bijdrage die derden kunnen leveren aan het beheer van de openbare buitenruimte is in een aantal hoofdgroepen te verdelen: 1. Zelf aanbrengen en onderhouden. 2. Onderhouden. 3. Financiële bijdragen leveren. Ad 1) Zelf aanbrengen en onderhouden. Het door burgers zelf aanbrengen en onderhouden van kleinschalig siergroen op gemeentegrond is een opkomend fenomeen. Met dit kleinschalig siergroen kan het straatbeeld opgewaardeerd en de betrokkenheid van de burger bij de openbare ruimte vergroot worden. Met aanvullende beleidsregels zal medewerking/goedkeuring verleend worden aan geveltuintjes, inrichten van boomspiegels en plaatsen van plantenbakken. De nadere beleidsregels dienen in ieder geval in te gaan op mogelijke plaatsen en omvang. Op 6 mei 2013 heeft het college reeds beleid vastgesteld betreffende adoptiegroen. Ad 2) Onderhouden. Bepaalde plaatsen worden veelal uitsluitend gebruikt door eenzelfde groep gebruikers. Door deze plaatsen (gedeeltelijk) in beheer te brengen bij deze gebruikers, kan de betrokkenheid en verantwoordelijkheid vergroot worden. Daarnaast kunnen deze groepen met het onderhoud meer inspelen op hun eigen behoeften. Het onderhouden van de openbare buitenruimte is complex. Daarom kan in principe uitsluitend het reguliere en niet het groot onderhoud overgenomen worden. Mogelijke locaties / doelgroepen zijn: sportvelden, (speel)pleintjes en bedrijfsterreinen. Omdat het veelal behoorlijke werkzaamheden betreffen, dient dit gepaard te gaan met een financiële vergoeding/tegemoetkoming. Nadere beleidsregels dienen hiervoor te worden opgesteld. Ad 3) Financiële bijdrage leveren. In het kader van maatschappelijk ondernemen of profileren zijn sommige bedrijven geïnteresseerd in het leveren van een financiële bijdrage aan inrichting/beheer van de openbare buitenruimte om zo doende zich daarmee te kunnen profileren. Dit zal (mogelijk) gepaard gaan met een stukje bedrijfspresentatie ter plaatse, maar andere vormen niet in de openbare ruimte- zijn ook denkbaar. Gedacht moet worden aan speelplaatsen, groenperken, bijzondere objecten (vissteiger, kerstboom), ed. Nadere beleidsregels dienen hiervoor te worden opgesteld. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 16 van 34

17 7. Ambitie schema s, thema schoon 7.1 Ambitiethema afval op verharding Er ligt gaan afval op de verharding. Er ligt weinig afval op de verharding. Er ligt redelijk veel afval op de verharding. Er ligt veel afval op de verharding. Er ligt zeer veel afval op de verharding. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 17 van 34

18 7.2 Ambitiethema graffiti Er is geen graffiti Er is incidenteel graffiti,niet op beeldbepalende of opvallende locaties Er is regelmatig graffiti,incidenteel op beeldbepalende of opvallende locaties Er is veel graffiti, regelmatig op beeldbepalende of opvallende locaties Er is zeer veel graffiti, regelmatig op beeldbepalende of opvallende locaties 7.3 Ambitiethema natuurlijk afval Er is geen bladafval of bloesem. Er is weinig bladafval of bloesem. Er is plekgewijs bladafval of bloesem. Er is redelijk veel bladafval of bloesem. Er is veel bladafval of bloesem. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 18 van 34

19 7.4 Ambitiethema onkruid in beplanting Er is geen onkruid. Er is nauwelijks onkruid. Er is plekgewijs onkruid. Er is redelijk veel onkruid. Er is veel onkruid. 7.5 Ambitiethema onkruid op verharding Er is geen onkruid. Er is weinig onkruid. Er is redelijk veel onkruid. Er is veel onkruid. Er is zeer veel onkruid. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 19 van 34

20 7.6 Ambitiethema uitwerpselen Er zijn geen uitwerpselen op de verharding en in het groen. Er zijn weing uitwerpselen op de verharding en in het groen. Er zijn hier en daar uitwerpselen op de verharding en in het groen. Er zijn redelijk veel uitwerpselen op de verharding en in het groen. Er zijn veel uitwerpselen op de verharding en in het groen. 7.7 Ambitiethema veegvuil Er is geen veegvuil. Er is weinig veegvuil. Er is redelijk veel veegvuil. Er is veel veegvuil. Er is zeer veel veegvuil. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 20 van 34

21 7.8 Ambitiethema vervuilingsgraad afvalbakken Afvalbak is leeg. Afvalbak is voor minder dan de helft leeg. Afvalbak is niet vol. Afvalbak is nagenoeg vol. Afvalbak is vol. 7.9 Ambitiethema zwerfafval in het groen Er ligt geen zwerfafval in het groen. Er ligt weinig zwerfafval in het groen. Er ligt hier en daar zwerfafval in het groen. Er ligt veel zwerfafval in het groen. Er ligt zeer veel zwerfafval in het groen. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 21 van 34

22 8. Ambitie schema s, thema heel 8.1 Ambitiethema banken en tafels De bank of tafel is niet besmeurd, beplakt of bevuild door aanslag. De bank of tafel staat geheel niet scheef. De bank of tafel is nauwelijks besmeurd, beplakt of bevuild door aanslag. De bank of tafel staat geheel licht scheef. De bank of tafel is enigszins besmeurd, beplakt of bevuild door aanslag. De bank of tafel staat duidelijk waarneembaar scheef. De bank of tafel is sterk besmeurd, beplakt of bevuild door aanslag. De bank of tafel staat fors scheef. De bank of tafel is zeer sterk besmeurd, beplakt of bevuild door aanslag. De bank of tafel staat zo scheef dat dit gevaar oplevert. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 22 van 34

23 8.2 Ambitiethema bebording Het bord is niet beschadigd met deuken of gaten, wordt volledig en gelijkmatig door de coating bedekt en is niet beplakt of beklad. De drager staat geheel recht. Het bord is licht beschadigd met deuken of gaten, wordt nagenoeg en gelijkmatig door de coating bedekt en is beplakt met een enkele kleine sticker en is niet beklad. De drager staat iets recht. Het bord is in enige mate beschadigd met deuken of gaten, of de coating is op sommige plekken afwezig waardoor zeer lichte roestvorming voorkomt. Het bord is beplakt met grotere stickers of affiche(s) of is beklad met een kleine tekening. De drager staat duidelijk waarneembaar scheef. Het bord is in aanzienlijk beschadigd met deuken of gaten, of de coating is op grotere delen afwezig waardoor enige roestvorming voorkomt. Een groot deel van het bord is beplakt met affiche(s) of is beklad met een tekening. De drager staat fors scheef. Het bord is in zwaar beschadigd met deuken of gaten, of de coating is geheel afwezig waardoor ernstige roestvorming voorkomt. Een zeer groot deel van het bord is beplakt met affiche(s) of is beklad met een forse tekening. De drager staat zo scheef dat dit gevaar oplevert en/of het functioneren hindert. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 23 van 34

24 8.3 Ambitiethema beplanting Er is geen beplanting beschadigd. De beplanting is volledig sluitend. De rand van de verharding of het gras is volledig zichtbaar. De heesters ogen fris en verzorgd. Er is weinig beplanting beschadigd. De beplanting is goed sluitend. De rand van de verharding of het gras is goed zichtbaar. De meeste heesters ogen fris en verzorgd. Er is hier en daar beplanting beschadigd. De beplanting is redelijk sluitend. De rand van de verharding of het gras is redelijk zichtbaar. De heesters krijgen hier en daar een holle vorm. De rand van de verharding of het gras is nauwelijks zichtbaar. Redelijk veel heesters zijn hol. Er is veel beplanting beschadigd. De beplanting is niet sluitend. De rand van de verharding of het gras is niet zichtbaar. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 24 van 34

25 8.4 Ambitiethema bomen Er is geen wortel- of stamopschot. De boom is gezond, groeikrachtig, veilig en vertoont geen gebreken. Er is weinig wortel- of stamopschot. De boom is gezond, groeikrachtig, veilig en vertoont geen gebreken. Er is in enige mate wortel- of stamopschot. De boom is gezond, redelijk groeikrachtig, veilig en vertoont geen gebreken. Er is redelijk veel wortelof stamopschot. De boom is niet gezond, niet groeikrachtig, veilig en vertoont geen gebreken. Er is veel wortel- of stamopschot. De boom is bijna dood, onveilig en vertoont gebreken. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 25 van 34

26 8.5 Ambitie gazon Het gazon heeft geen beschadigingen en heeft geen kale plekken. De rand is volledig zichtbaar en er zijn geen oneffenheden. Het gazon heeft weinig beschadigingen en kale plekken. De rand is goed zichtbaar en er zijn weinig oneffenheden. Het gazon heeft hier en daar beschadigingen en kale plekken. De rand is redelijk zichtbaar en er zijn hier en daar oneffenheden. Het gazon heeft redelijk veel beschadigingen en kale plekken. De rand is nauwelijks zichtbaar en er zijn redelijk veel oneffenheden. Het gazon heeft veel beschadigingen en geen kale plekken. De rand is niet zichtbaar en er zijn veel oneffenheden. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 26 van 34

27 8.6 Ambitiethema gesloten verharding Er zijn geen zichtbare oneffenheden, dwarsonvlakheden (spoorvorming) of randschades. Er zijn lichte oneffenheden, dwarsonvlakheden (spoorvorming) of randschades. Er zijn enige oneffenheden, dwarsonvlakheden (spoorvorming) of randschades. Er zijn aanzienlijke oneffenheden, dwarsonvlakheden (spoorvorming) of randschades. Er zijn zware oneffenheden, dwarsonvlakheden (spoorvorming) of randschades. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 27 van 34

28 8.7 Ambitiethema hagen Er zijn geen gaten in de haag. De rand van de verharding of het gras is volledig zichtbaar. Er steken geen uitlopers uit de haag. Er zijn weinig gaten in de haag. De rand van de verharding of het gras is goed zichtbaar. Er steken weinig uitlopers uit de haag. Er zijn hier en daar gaten in de haag. De rand van de verharding of het gras is redelijk zichtbaar. Hier en daar steken kleine uitlopers uit de haag. Er zijn redelijk veel gaten in de haag. De rand van de verharding of het gras is nauwelijks zichtbaar. Er steken veel kleine uitlopers uit de haag. Er zijn veel gaten in de haag. De rand van de verharding of het gras is niet zichtbaar. Er steken veel uitlopers uit de haag. 8.8 Ambitiethema markering De markering is zeer goed reflecterend. De markering is goed reflecterend. De markering is redelijke reflecterend. De markering is matig reflecterend. De markering is slecht reflecterend. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 28 van 34

29 8.9 Ambitiethema open verharding Er zijn geen zichtbare oneffenheden, dwarsonvlakheden (spoorvorming), openstaande voegen, hoogteverschillen of beschadigingen door wortelopdruk aanwezig. Er zijn lichte oneffenheden, dwarsonvlakheden (spoorvorming), openstaande voegen, hoogteverschillen of beschadigingen door wortelopdruk aanwezig. Er zijn enige oneffenheden, dwarsonvlakheden (spoorvorming), openstaande voegen, hoogteverschillen of beschadigingen door wortelopdruk aanwezig. Er zijn aanzienlijke oneffenheden, dwarsonvlakheden (spoorvorming), openstaande voegen, hoogteverschillen of beschadigingen door wortelopdruk aanwezig. Er zijn zware oneffenheden, dwarsonvlakheden (spoorvorming), openstaande voegen, hoogteverschillen of beschadigingen door wortelopdruk aanwezig. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 29 van 34

30 8.10 Ambitiethema speelvoorzieningen De speelvoorziening is niet beschadigd, beplakt of bevuild door aanslag, en niet besmeurd. De speelvoorziening is licht beschadigd, beplakt of bevuild door aanslag, maar niet besmeurd. De speelvoorziening is in enige mate beschadigd, beplakt of bevuild door aanslag, maar niet besmeurd. De speelvoorziening is aanzienlijk, beplakt of bevuild door aanslag, maar niet besmeurd. De speelvoorziening is nzwaar beschadigd, beplakt of bevuild door aanslag, en besmeurd. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 30 van 34

31 8.11 Ambitiethema verlichting De verlichting werkt. De mast heeft geen deuken, krassen of gaten. De openbare verlichting staat recht. De verlichting werkt. De mast is licht beschadigd met deuken, krassen of gaten. De openbare verlichting staat licht scheef. De verlichting werkt. De mast is in enige mate beschadigd met deuken, krassen of gaten. De openbare verlichting staat duidelijk waarneembaar scheef. De verlichting werkt. De mast is aanzienlijk beschadigd met deuken, krassen of gaten. De openbare verlichting staat fors scheef. De verlichting werkt niet. De mast is zwaar beschadigd met deuken, krassen of gaten. De openbare verlichting staat zo scheef dat dit gevaar oplevert en/of het functioneren belemmerd. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 31 van 34

32 9. Bevindingen workshops Met de ambitieschema s uit hoofdstuk 10 is beoordeeld wat het onderhoudsniveau nu is in de verschillende gebieden nu is en wat de wens is voor de toekomst. Hiervoor zijn de klanten van de openbare buitenruimte bevraagd. In het onderstaande schema zijn de resultaten weergegeven. Er is een aantal conclusies te trekken uit deze inventarisatie: 1. Het huidige onderhoudsniveau is wordt nergens ondermaats (niveau D) ervaren; 2. Wezenlijke discrepanties tussen gevoel (beeld) en wens doen zich sporadisch voor; 3. Unaniem grote waardering voor de historische gebieden; 4. Er is een opvallend genuanceerde opvatting over de (eigen) woonwijken; 5. Globaal mag het beheer in de werkgebieden teruggeschroefd worden (mede verantwoordelijk maken van de bedrijven?); 6. Hetzelfde geldt voor het buitengebied (beheer en biodiversiteit zijn vaak communicerende vaten) Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 32 van 34

33 10. Onderhoudsniveaus naar thema en (deel)gebied De voorliggende visie en de bevindingen uit de workshops met de raadsleden en klankbordgroepen hebben tot de hiernavolgende gebiedsdifferentiatie voor het toekomstig beheer geleid. Voorgesteld wordt deze als basis te gebruiken voor het opstellen van de beheersprogramma s. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 33 van 34

34 NB: het thema graffiti is uit de thema s gelaten omdat dit door een extern bureau (op afroep) verwijderd wordt. Visie en beleidsplan openbare ruimte Pagina 34 van 34