Inleiding. De student verkrijgt kennis van en inzicht in:
|
|
- Christiaan van der Laan
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Inleiding SAMENVATTING Intelligent agents zijn intelligente computersystemen aan wie complexe taken worden gedelegeerd. Zij kunnen deze zelfstandig uitvoeren en daarbij de belangen van hun eigenaren zo goed mogelijk vertegenwoordigen. Deze systemen zijn sociaal intelligent. Ze zijn in staat met elkaar en met mensen te communiceren en samen te werken en in geval van tegengestelde belangen onderhandelingen te voeren en conflicten op te lossen. De toepassingsgebieden zijn divers: van eenvoudige onderhandelingen over last-minute vakanties tot geavanceerde toepassingen in e-commerce, business process management, air-traffic control en (serious) gaming. In dit vak leert u de theorie en praktijk van deze intelligente sofware. Er zal onder meer worden ingegaan op de architectuur van agents, redenerende en lerende agents, communicatie tussen agents en multiagent besluitvorming. VOORKENNIS De vakken discrete wiskunde A en B en datastructuren en algoritmen zijn verplichte voorkennis. Het vak Kunstmatige Intelligentie 1 wordt aanbevolen maar is niet verplicht. Het vak Logica en Informatica is handige voorkennis maar niet verplicht. LEERDOELEN De student verkrijgt kennis van en inzicht in: het begrip agent, hoe het zich onderscheidt van andere softwareparadigma s (zoals objecten) en wat de kenmerken zijn van toepassingen die zich lenen voor een agent-geörienteerde oplossing. de belangrijkste aanpakken voor de ontwikkeling van intelligent agents die autonoom handelen. de belangrijkste technieken voor de ontwikkeling van agents die uit hun ervaringen leren. de belangrijkste kwesties die een rol spelen in het ontwerp van gemeenschappen van agents waarin op effectieve wijze wordt samengewerkt en problemen worden opgelost. de belangrijkste toepassingsgebieden voor agent-gebaseerde oplossingen. OU 7
2 Cursustitel de belangrijkste technieken van automatische besluitvorming in multi-agent systemen, inclusief technieken voor coalitievorming, stemmen, allocatie van schaarse middelen en onderhandeling. De student leert deze kennis toe te passen op concrete problemen en zodoende de stof verder uit te diepen alswel de verschillende onderdelen met elkaar te integreren. OVERZICHT Het vak bestaat uit de volgende componenten: 1. Het studieboek 'An introduction to multiagent sytems' van Michael Wooldridge. 2. Het artikel 'A tutorial on reinforcement learning techniques' van Carlos Ribeiro. Dit artikel is opgenomen als bijlage in dit werkboek. 3. Opgaven over het studieboek en het artikel. Van deze opgaven zijn voorbeelduitwerkingen beschikbaar. Zowel opgaven als uitwerkingen vindt u in dit werkboek. 4. Een eindopdracht waarin u oefent met het zelfstandig toepassen van de stof op een zelfgekozen probleemdomein. Een nadere beschrijving van de opdracht vindt u hieronder. 5. Een mondeling tentamen over de stof en de uitwerking van de eindopdracht. We zullen deze componenten nu een voor een langslopen en bespreken. STUDIEBOEK Het studieboek van Wooldridge behandelt vele belangrijke onderwerpen op het gebied van agent systems. Dit zijn onder meer: 1. Intelligent agents: wat is een agent: agents en objecten; agents en expert systemen; agents en gedistribueerde systemen; typische toepassingsgebieden abstracte architecturen voor agents, taken voor agents. het ontwerp van intelligente agents: redenerende agents, agents als reactieve systemen; hybride agents; gelaagde agents 2. Coöperatie en communicatie: ontologietalen interactietalen en protocollen: taalhandelingen samenwerking: cooperative distributed problem solving, partial global planning; coherentie and coordinatie methodologieën toepassingen 3. Multiagent besluitvorming: 8 OU
3 multiagent interacties: pure en gemixte strategieën; Nash equilibria; Pareto-efficiëntie; coöperatieve en nietcoöperatieve interacties; zero-sum interacties; Prisoner s dilemma; de experimenten van Axelrod; programmaequilibria sociale keuzetheorie: stemprotocollen; stelling van Arrow; stelling van Gibbard-Satterthwaite; strategische manipulatie coalitievorming: de core; de waarde van Shapley; representatie van coalitiespelen; formatie van coalitiestructuren Allocatie van schaarse middelen: Engelse, Nederlandse en Vickrey veilingen; combinatorische veilingen; representatie issues; winnaarsbepaling; het VCG mechanisme Onderhandeling: model van afwisselend bieden; taakgeörienteerd onderhandelen; allocatie via onderhandeling Argumentatie: abstracte argumentatiesystemen; deductieve argumentatie; argumentatie in dialoogsystemen Logische grondslagen van multiagent systemen; epistemische logica; redeneren over mentale toestanden; logica voor coöperatie; toepassingen In zijn boek tracht Wooldridge de principes, concepten en mechanismen zo helder en eenvoudig mogelijk uit te leggen zonder daarbij al te diep in te gaan op de meer technische aspecten ervan. Studenten die ook geïnteresseerd in deze meer technische details van de stof kunnen deze in de door Wooldridge gesuggereerde aanvullende literatuur napluizen en bijvoorbeeld in hun eindopdracht verder uitwerken. ARTIKEL Een onderwerp dat Wooldridge niet in zijn boek behandelt is het onderwerp 'lerende agent'. Omdat dit een belangrijk onderwerp is beslaat de stof ook het artikel A tutorial on reinforcement learning techniques van Carlos Ribeiro waarin de grondslagen van leertechnieken behandeld worden. Dit vormt het vierde grote onderwerp van de cursus: 4. Lerende agents: reinforcement learning: Markov beslisprocessen; Monte Carlo simulatie; Q-learning, generalisatieprobleem; partiële observeerbaarheid Het artikel van Carlos Ribeiro is enigszins technischer van aard dan het boek van Wooldridge. Tezamen leggen het studieboek en het artikel een goede basis voor een eventuele verdere en diepere bestudering van het vakgebied van 'autonomous agents en multiagent systems'. OPGAVEN EN UITWERKINGEN OU 9
4 Cursustitel De opgaven in het werkboek verschillen van aard. Sommige opgaven hebben de bedoeling om te oefenen met een bepaald principe of een bepaald mechanisme dat is behandeld in de stof. Voor opgaven van deze soort fungeren de uitwerkingen in het werkboek als modelantwoorden aan de hand waarvan de student kan bepalen in hoeverre hij of zij de stof begrepen heeft. De tweede categorie opgaven dagen de student uit om de stof toe te passen op concrete, actuele en/of maatschappelijke problemen. Deze opgaven zijn dikwijls heel compact geformuleerd (bijvoorbeeld: 'Ontwerp een multiagent system met coalitievorming om huishoudens energiezuiniger te laten leven.') zodat de student wordt uitgedaagd om niet alleen actief met de stof aan de slag te gaan maar ook verder dan het boek te denken en zijn of haar eigen creativiteit aan te spreken. Deze opgaven vormen ook een goede voorbereiding op de eindopdracht. Voor opgaven van de tweede soort geven de uitwerkingen in het werkboek een voorbeeldrichting waarin de student zou kunnen denken. Ze zijn niet zo zeer bedoeld als normerend maar meer als richtinggevend en mogelijke bron van inspiratie. Daarom zijn ze ook niet altijd tot in elk detail uitgewerkt. EINDOPDRACHT De eindopdracht van het vak bestaat uit het zelfstandig toepassen van de bestudeerde stof op een zelfgekozen probleemdomein. U rapporteert uw uitwerking in de vorm van een wetenschappelijk artikel dat bedoeld is voor een wetenschappelijk congres op het gebied van autonomous agents en multiagent systems (AAMAS). TOETSING Het vak wordt afgesloten met een mondeling tentamen waarin de kennis van de stof wordt getoetst inclusief de uitgewerkte eindopdracht. Om voor het tentamen in aanmerking te komen dient eerst de eindopdracht bij de examinator te zijn ingeleverd en door de examinator van een positief advies te zijn voorzien. WERKWIJZE BESTUDERING STOF Voor het bestuderen en uitwerken van de stof kunt u als volgt te werk gaan. 1. Wat de volgorde van de stof betreft: Bestudeer eerst het studieboek van Wooldridge. U kunt daarbij gewoon de door Wooldridge gehanteerde hoofdstukindeling aanhouden. Bestudeer daarna het artikel van Carlos Ribeiro. 2. Hoe elk afzonderlijk hoofdstuk / leereenheid te bestuderen? We raden de student aan om voor iedere leereenheid als volgt te werk te gaan: a. Bekijk eerst de mindmap aan het eind van het hoofdstuk. De bedoeling hiervan is om een eerste indruk van het onderwerp te krijgen zonder nog op een verdere invulling en details in te hoeven gaan. Wellicht roept 10 OU
5 deze mindmap de nodige vragen bij u op. Vaak is het zo: meer vragen hoe beter! b. Lees vervolgens de opgaven (maar niet de uitwerkingen) in het werkboek behorend bij het hoofdstuk. Laat de opgaven goed op u inwerken. c. Na deze voorbereiding is uw geest gereed om de stof op te nemen. d. Na het bestuderen van de stof maakt u de opgaven uit het werkboek. Vervolgens kunt u uw antwoorden vergelijken met de uitwerkingen in het werkboek e. Bekijk dan nog een keer de mindmap aan het eind van het hoofdstuk. Dit keer niet zozeer om nieuwe vragen op te roepen maar vooral om een overzicht van de stof te verkrijgen en eventueel nog losliggende eindjes met elkaar te verbinden. 3. Hoe de verschillende leereenheden te integreren? De eindopdracht is er speciaal op gericht om de verschillende onderdelen aan elkaar te relateren en met elkaar te combineren. We raden de student daarbij aan om na het bestuderen van iedere leereenheid het geleerde meteen toe te passen op de eigen uitwerking van de eindopdracht. Op deze wijze dwingt u uzelf om actief de stof te integreren en tijdens de bestudering van de stof al aan de eindopdracht te werken. Hiermee voorkomt u ook dat u alles uitstelt tot aan het eind. EINDOPDRACHT EN WERKWIJZE De eindopdracht is als volgt gedefinieerd: Ontwerp een agent system voor een zelfgekozen probleemdomein. Rapporteer uw ideeën in een wetenschappelijk artikel. Het is de bedoeling dat de student door middel van de eindopdracht laat zien dat hij of zij de behandelde stof beheerst, deze op een zelfgekozen probleemdomein kan toepassen, de stof waarnodig zelfstandig kan uitbreiden en/of verdiepen en hierover in de vorm van een wetenschappelijk artikel kan rapporteren. Voor de eindopdracht gaat u als volgt te werk: 1. Kies een probleemdomein waarvoor een agent system een mogelijke oplossing kan bieden. Wees creatief. Volg uw eigen interesses. Laat u bijvoorbeeld inspireren door wat u aan probleemdomeinen en mogelijke toepassingsgebieden in dagbladen / weekbladen tegenkomt. Bekijk ook alvast hoofdstuk 10 van het studieboek met de titel 'Applications'. Ontwerp bijvoorbeeld een agent systeem waarmee u de wereld een klein beetje beter probeert te maken. Denk aan agent systemen speciaal bedoeld voor een specifieke doelgroep bijvoorbeeld een groep mensen die minder bedeeld is dan uzelf (zoals dak- en/of thuislozen, mensen met bepaalde handicap, mensen met een bepaalde verslaving, mensen met OU 11
6 Cursustitel een bepaalde ziekte, mensen met een bepaalde ongezonde gewoonte, enzovoort). Wellicht begint u met een aantal verschillende mogelijke toepassingsdomeinen en beslist u in de loop van de module welk van deze het meest geschikt is. Zelfs als u denkt 'ik kan echt niks verzinnen' is dat een mooi onderwerp voor uw eindopdracht: Een agent system dat mensen inspireert en assisteert bij het vinden van leuke onderwerpen. 2. Ontwerp een agent system dat voor dit probleem een oplossing kan bieden. Maak daarvoor gebruik van de bestudeerde stof. Natuurlijk zal niet elk van de onderwerpen uit de stof op uw probleemdomein van toepassing zijn. Dat is ook helemaal niet erg. U gebruikt wat u kunt gebruiken, u laat weg wat u weg moet laten. Wat belangrijk is is dat u de door u gemaakte keuzes kunt verantwoorden. Als u kiest om bepaalde technieken uit de stof te gebruiken geeft u daarvoor een goedonderbouwde argumentatie in uw artikel. Als u er voor gekozen heeft bepaalde technieken uit de stof niet op te nemen kunt u dit voor u zelf (en tijdens het mondeling tentamen) beargumenteren. U kunt ook gebruik maken van de aanvullende literatuur zoals die aan het eind van elk hoofdstuk in het studieboek vermeld worden. Daarnaast staat u ook vrij om gebruik te maken van zelfgezochte literatuur. Wellicht wilt u u ook laten inspireren door de cursus Kunstmatige Intelligentie 1, mocht u dit vak gevolgd hebben. 3. Rapporteer over uw toepassing in de vorm van een wetenschappelijk artikel dat bedoeld is voor het internationale wetenschappelijke congres Autonomous Agents en Multiagent Systems (AAMAS) dat ieder jaar op een andere locatie ergens op de wereld georganiseerd wordt. Zie ook: Op de cursussite vindt u een model en verdere aanwijzingen over hoe een artikel voor dit congres er uit ziet. De officiële taal voor het congres is Engels, maar u mag het artikel ook in het Nederlands schrijven. De vereiste lengte van het artikel is 6 tot 8 pagina's. 4. Lever uw artikel in bij de examinator. Bij een positief advies komt u vervolgens in aanmerking voor het mondelinge tentamen over de gehele stof en uw eindopdracht. TAAL Het boek van Wooldridge en het artikel van Ribeiro zijn beide Engelstalig. Dit werkboek is opgesteld in de Nederlandse taal. Echter om misverstanden te voorkomen zullen we in de leereenheden waar nodig gebruik maken van de Engelse termen zoals gebruikt door Wooldridge en Ribeiro in plaats van hun Nederlandse vertalingen. Zo gebruiken we 12 OU
7 bijvoorbeeld het begrip Prisoner s dilemma in plaats van de minder gebruikelijke Nederlandse variant het dilemma van de gevangene. FEEDBACK Dit is de eerste release van deze cursus en het is goed mogelijk dat er nog foutjes, slordigheden en/of onduidelijkheden in het cursusmateriaal aanwezig zijn. Het cursusteam stelt feedback van studenten hieromtrent zeer op prijs. Ook als studenten suggesties voor aanvullingen en/of verbeteringen van het cursusmateriaal hebben wordt dit zeer op prijs gesteld. Hartelijk dank alvast. BEGELEIDING Als student van deze cursus kunt u via Internet toegang krijgen tot de digitale leeromgeving van de Open Universiteit Nederland: Studienet ( Op Studienet vindt u de cursussite met informatie over de cursus. U vindt daar actuele studie-informatie, cursusmateriaal of aanvullingen daarop (zoals colleges over de stof verzorgd door de auteur van het studieboek, Michael Wooldridge) en voorzieningen voor communicatie en discussie met docent en medestudenten. De begeleiding van de cursus vindt plaats op individuele basis via e- mail. Tevens zal er, daar waar nodig, begeleiding in de bij de cursus behorende discussiegroep plaatsvinden. OU 13
Inhoud. Introductie tot de cursus
Inhoud Introductie tot de cursus 1 Plaats en functie van de cursus 7 2 Inhoud van de cursus 7 2.1 Tekstboek 7 2.2 Voorkennis 8 2.3 Leerdoelen 8 2.4 Opbouw van de cursus 9 3 Leermiddelen en wijze van studeren
Nadere informatieInhoud. Introductie tot de cursus
Inhoud Introductie tot de cursus 1 Inleiding 7 2 Voorkennis 7 3 Het cursusmateriaal 7 4 Structuur, symbolen en taalgebruik 8 5 De cursus bestuderen 9 6 Studiebegeleiding 10 7 Huiswerkopgaven 10 8 Het tentamen
Nadere informatieInhoud. Introductie tot de cursus
Inhoud Introductie tot de cursus 1 De functie van de cursus 7 2 De inhoud van de cursus 7 2.1 Voorkennis 7 2.2 Leerdoelen van de cursus 7 2.3 Opbouw van de cursus 8 2.4 Leermiddelen 8 3 Gebruiksaanwijzing
Nadere informatieIntroductie tot de cursus
Inhoud introductietalen en ontleders Introductie tot de cursus 1 Plaats en functie van de cursus 7 2 Inhoud van de cursus 7 2.1 Voorkennis 7 2.2 Leerdoelen 8 2.3 Opbouw van de cursus 8 3 Leermiddelen en
Nadere informatieInhoud. Introductie tot de cursus
Inhoud Introductie tot de cursus 1 De functie van de cursus 7 2 De inhoud van de cursus 7 2.1 Voorkennis 7 2.2 Leerdoelen van de cursus 8 2.3 Opbouw van de cursus 8 3 Leermiddelen en wijze van studeren
Nadere informatieInhoud. Introductie tot de cursus
Inhoud Introductie tot de cursus 1 Uitgangspunten, plaats en globale doelstelling van de cursus 5 2 Inhoud van de cursus 5 3 De structuur van het schriftelijk materiaal 6 4 Het bestuderen van de cursus
Nadere informatieIntroductie tot de cursus
Introductie tot de cursus 1 Inleiding 7 2 Het cursusmateriaal 7 3 Structuur, symbolen en taalgebruik 8 4 Voorkennis 9 5 De cursus bestuderen 9 6 Studiebegeleiding 10 7 Het tentamen 11 Introductie tot de
Nadere informatieInhoud introductie. Introductie tot de cursus
Inhoud introductie Introductie tot de cursus 1 Plaats en functie van de cursus 7 2 Inhoud van de cursus 7 2.1 Voorkennis 7 2.2 Leerdoelen 8 2.3 Opbouw van de cursus 8 2.4 Leermiddelen 9 3 Aanwijzingen
Nadere informatieInhoud introductie. Introductie tot de cursus
Inhoud introductie Introductie tot de cursus 1 Functie en plaats van de cursus 7 1.1 Voorkennis 7 1.2 Leerdoelen 7 2 Opbouw van de cursus 8 2.1 Cursusbestanddelen 8 2.2 Nummering en studielast van de leereenheden
Nadere informatieIntroductie tot de cursus
1 Plaats en functie van de cursus Software engineering is het vakgebied dat zich bezighoudt met alle aspecten van het doelmatig produceren van hoogwaardige software die vanwege de omvang of complexiteit
Nadere informatieIntroductie tot de cursus
Introductie tot de cursus 1 Plaats en functie van de cursus 7 1.1 Positie in de opleiding 7 1.2 Functie 7 2 Cursusmateriaal 8 2.1 Tekstboek 8 2.2 Werkboek 8 2.3 Software 9 2.4 Cursussite 9 3 Planning 10
Nadere informatieInhoud. Introductie tot de cursus
Inhoud Introductie tot de cursus 1 Uitgangspunten, plaats en globale doelstelling van de cursus 7 2 Inhoud van de cursus 8 3 De samenstelling van de cursus 9 4 Het bestuderen van de cursus 10 5 Het tentamen
Nadere informatieInhoud. Introductie tot de cursus
Inhoud Introductie tot de cursus 1 De functie van de cursus 7 2 De inhoud van de cursus 7 2.1 Voorkennis 7 2.2 Leerdoelen van de cursus 8 2.3 Opbouw van de cursus 8 3 Leermiddelen en wijze van studeren
Nadere informatieInhoud introductie. Introductie tot de cursus
Inhoud introductie Introductie tot de cursus 1 Functie van de cursus 7 2 Inhoud van de cursus 7 2.1 Voorkennis 7 2.2 Leerdoelen van de cursus 8 2.3 Opbouw van de cursus 8 3 Studeeraanwijzingen 9 3.1 Opbouw
Nadere informatieBBL-4, topklinisch traject RdGG Pagina 1 van 7 Persoonlijke ontwikkeling Studievaardigheden
BBL-4, topklinisch traject RdGG Pagina 1 van 7 Inleiding en leerdoelen Leren en studeren is een belangrijk onderdeel in je opleiding tot verpleegkundige. Om beter te leren studeren is het belangrijk niet
Nadere informatieInhoud introductie. Introductie tot de cursus
Inhoud introductie Introductie tot de cursus 1 Plaats en functie van de cursus 7 2 Inhoud van de cursus 8 2.1 Voorkennis 8 2.2 Leerdoelen 8 2.3 Opbouw van de cursus 9 3 Leermiddelen en wijze van studeren
Nadere informatieBachelorproject (15 EC), BSK. Docent: MSc, Drs. C. Nagtegaal
Vakbeschrijvingen derde jaar EBM: In het derde jaar volg je enkele verdiepende vakken, schrijf je de bachelorscriptie en heb je een vrije keuzeruimte. Je kunt deze ruimte invullen met keuzevakken (o.a.
Nadere informatieOndernemen = Kiezen = Spelen. Lezing op het Nationaal T&U Congres 9 oktober Tom Verhoeff. Faculteit Wiskunde & Informatica
Ondernemen = Kiezen = Spelen Lezing op het Nationaal T&U Congres 9 oktober 2008 Tom Verhoeff Faculteit Wiskunde & Informatica c 2008, T. Verhoeff @ TUE.NL /6 Ondernemen = Kiezen = Spelen Eerste spel: Cijfers
Nadere informatieCulture, Organization and Management Vrije Universiteit Amsterdam - Faculteit der Sociale Wetenschappen - P Culture Organization and Management -
Culture, Organization and Management Vrije Universiteit Amsterdam - der Sociale Wetenschappen - P Culture Organization and Management - 2014-2015 Vrije Universiteit Amsterdam - der Sociale Wetenschappen
Nadere informatieBSc Kunstmatige Intelligentie. : Bachelor Kunstmatige Intelligentie Studiejaar, Semester, Periode : semester 1, periode 2
Studiewijzer BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE Vak : Opleiding : Bachelor Kunstmatige Intelligentie Studiejaar, Semester, Periode : 2015-2016 semester 1, periode 2 Coördinator(en) : dr. Maarten van Someren
Nadere informatieStudiewijzer BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE EXTRA KEUZENVAK VAK: C++ PROGRAMMEERMETHODEN
Studiewijzer BACHELOR KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE VAK: C++ PROGRAMMEERMETHODEN EXTRA KEUZENVAK Semester, periode : 2 e semester, periode 4 en 5 Coördinator(en) : Arnoud Visser en Bas Terwijn Docent(en) :
Nadere informatieInhoud introductie. Introductie tot de cursus
Inhoud introductie Introductie tot de cursus 1 Plaats en functie van de cursus 7 2 Inhoud van de cursus 8 2.1 Voorkennis 8 2.2 Leerdoelen 8 2.3 Opbouw van de cursus 9 2.4 Leermiddelen 9 3 Tentaminering
Nadere informatieEindrapportage Gepersonaliseerd online oefenmateriaal voor statistiek Utrechts Stimuleringsfonds Onderwijs Faculteit Bètawetenschappen 2017
Eindrapportage Gepersonaliseerd online oefenmateriaal voor statistiek Utrechts Stimuleringsfonds Onderwijs Faculteit Bètawetenschappen 2017 September 2018 Doel van het project Het doel van dit project
Nadere informatieBoost uw carrière. Zo kiest u de MBAopleiding die bij u past. Deze whitepaper is mede mogelijk gemaakt door
Boost uw carrière Zo kiest u de MBAopleiding die bij u past Deze whitepaper is mede mogelijk gemaakt door Introductie Update uw kennis De wereld om ons heen verandert in een steeds hoger tempo. Hoe goed
Nadere informatieStudiewijzer BACHELOR PSYCHOBIOLOGY VAK: BEHAVIOR-BASED ROBOTICS STUDIEJAAR: 3 E JAAR
Studiewijzer BACHELOR PSYCHOBIOLOGY VAK: BEHAVIOR-BASED ROBOTICS STUDIEJAAR: 3 E JAAR Semester, periode Coördinator(en) Docent(en) Studielast (EC) Vakcode : e semester, 3 e periode : Arnoud Visser : Arnoud
Nadere informatieInhoud. Introductie tot de cursus. Continue wiskunde
Inhoud Continue wiskunde Introductie tot de cursus 1 Inleiding 7 2 Voorkennis 7 3 Het cursusmateriaal 8 4 Structuur, symbolen en taalgebruik 9 5 Computeralgebra 10 6 De cursus bestuderen 11 7 Studiebegeleiding
Nadere informatieSint-Jan Berchmanscollege
Sint-Jan Berchmanscollege Infobrochure Wetenschappen (2de en 3de graad ASO) Leerlingprofiel Ben je een leerling die: sterk geïnteresseerd is in de verschillende wetenschappelijke disciplines: aardrijkskunde,
Nadere informatiePorfolio. Politie Vormingscentrum
Porfolio 1. Inleiding 2. Wat is een portfolio? Hoe gebruik je het portfolio Reflectieverslagen Persoonlijke leerdoelen formuleren Werkwijze en denkmodel om opgaven/problemen op te lossen 1. INLEIDING Ligt
Nadere informatieInhoud. Introductie tot de cursus
Inhoud Introductie tot de cursus 1 Plaats en functie van de cursus 7 2 Inhoud van de cursus 8 2.1 Voorkennis 8 2.2 Leerdoelen 8 2.3 Opbouw van de cursus 8 2.4 Leermiddelen 9 3 Aanwijzingen voor het bestuderen
Nadere informatieCulture, Organization and Management Vrije Universiteit Amsterdam - Faculteit der Sociale Wetenschappen - P Culture Organization and Management -
Culture, Organization and Management Vrije Universiteit Amsterdam - - P Culture Organization and Management - 2013-2014 Vrije Universiteit Amsterdam - - P Culture Organization and Management - 2013-2014
Nadere informatieStudiewijzer. Bachelor Informatica. Inleiding Programmeren Studiejaar en semester: jaar 1, semester 1 (blok 1)
Studiewijzer Bachelor Informatica Vak: Inleiding Programmeren Studiejaar en semester: jaar 1, semester 1 (blok 1) Coördinator: J. Lagerberg Docenten: R. Poss en J. Lagerberg Studielast: 6 EC Studiegidsnummer:
Nadere informatieIntroductie tot de cursus
1 De functie van de cursus 7 2 De inhoud van de cursus 7 2.1 Voorkennis 7 2.2 Leerdoelen van de cursus 8 2.3 Opbouw van de cursus 8 3 Gebruiksaanwijzing 9 3.1 Tekstboek en werkboek 9 3.2 Bronnen 11 3.3
Nadere informatierecursie Hoofdstuk 5 Studeeraanwijzingen De studielast van deze leereenheid bedraagt circa 6 uur. Terminologie
Hoofdstuk 5 Recursion I N T R O D U C T I E Veel methoden die we op een datastructuur aan kunnen roepen, zullen op een recursieve wijze geïmplementeerd worden. Recursie is een techniek waarbij een vraagstuk
Nadere informatieMarketing NIMA-B. studiejaar 2015-2016. Media, Informatie en Communicatie. Modulehandleiding. Specialisatie Mediaondernemerschap
Opleiding: Media, Informatie en Communicatie Marketing NIMA-B Modulehandleiding Specialisatie Mediaondernemerschap studiejaar 2015-2016 Blok 1 + 2 Docenten:, Eric de, Willem Buffing, Marcel van der Lugt
Nadere informatieSchrijven van studiemateriaal
Schrijven van studiemateriaal BKO workshop 8 mei 2012 Door Marjo Stalmeier Programma van vandaag Kennismaking Focus van deze workshop Formuleren van teksten: theorie en oefenen Lunchpauze Structureren
Nadere informatiePROGRAMMA SUMMERSCHOOL OMGAAN MET DE GEMEENTE 2017
PROGRAMMA SUMMERSCHOOL OMGAAN MET DE GEMEENTE 2017 Is de gemeente voor jouw onderneming een belangrijke stakeholder? En wil je de samenwerking verbeteren? Dan is de Summerschool Omgaan met de gemeente
Nadere informatieInhoud. Introductie tot de cursus
Inhoud Introductie tot de cursus 1 Functie van de cursus 7 2 Inhoud van de cursus 7 2.1 Cursusmaterialen 7 2.2 Voorkennis 8 2.3 Leerdoelen van de cursus 8 2.4 Opbouw van de cursus 9 3 Studeeraanwijzing
Nadere informatieSchrijven van studiemateriaal
Schrijven van studiemateriaal BKO workshop 25 oktober 2012 Door Marjo Stalmeier Programma van vandaag Kennismaking Focus van deze workshop Formuleren van teksten: theorie en oefenen Lunchpauze Structureren
Nadere informatiePython (gem=1,86) Java (gem=1,57) Enquete cursus informatica 1e bachelors oefeningen beter aansluiten bij project?
Enquete cursus informatica 1e bachelors 216-217 Python (gem=1,86) Java (gem=1,7) 3 3 2 2 1 1 3 2 1-1 -2-3 3 2 1-1 -2-3 2 Combinatie python va (gem=1,6) 1 Hoe is de overgang python2va 1 1 3 2 1-1 -2-3 3
Nadere informatiePremaster Managementwetenschappen
Premaster Managementwetenschappen Studeren om hogerop te komen Zelfstandig naar een masteropleiding toe werken, maar toch ook weer niet alleen. Studeren in modulen, op momenten dat het je zelf uitkomt,
Nadere informatieBeleid en Management in de Publieke Sector
Beleid en Management in de Publieke Sector Course information C OURSE FSWBMNBMPS AC ADEMIC YEAR 2017-2018 EC 15 LANGUAGES Nederlands PROGRAMME Bestuurskunde / Minor Pre-master dagprogramma / Bestuurskunde
Nadere informatieAanpak van een cursus
Aanpak van een cursus Je gaat best op zoek naar een efficiënte manier van studeren. In het hoger onderwijs is het immers niet meer doeltreffend om alles op dezelfde manier aan te pakken. Je kan dus niet
Nadere informatieProgramma van toetsing
Programma van toetsing Inleiding In samenwerking met onderwijskundige experts hebben we ons programma van toetsing ontworpen. Het programma van toetsing is gevarieerd en bevat naast kennistoetsen en beoordelingen
Nadere informatieStudiehandleiding. Engels voor gevorderden
Studiehandleiding Engels voor gevorderden Lay-out en opmaak: NTI DTP Studio, Leiden 1 e druk, maart 2012 001204544 2012, NTI bv, Leiden Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
Nadere informatieInhoud. Introductie tot de cursus
Inhoud Introductie tot de cursus 1 Inleiding 7 2 Leerdoelen 11 3 Voorkennis 12 4 Cursusmateriaal 12 5 Studeeraanwijzingen 12 6 Begeleiding en tentaminering 13 6 Introductie tot de cursus 1 Inleiding In
Nadere informatieProgramma van toetsing
Programma van toetsing Programma van toetsing Versie 1.1 Con Amore B.V. Inleiding In samenwerking met onderwijskundige experts hebben we een nieuw programma van toetsing ontworpen. We zijn afgestapt van
Nadere informatieOntwerpen met modellen
Ontwerpen met modellen Gerard van den Boom - Open Universiteit Inleidend Zijn modellen nuttig voor Informatica? Frank Wester heeft gevraagd de kerngedachte van het boekje Ontwerpen met modellen te presenteren,
Nadere informatieLeergang Ambtelijk Secretaris III De invloedrijke OR
Leergang Ambtelijk Secretaris III De invloedrijke OR Cursusdag 1 09:30 uur Kennismaking We starten deze module een kennismaking. We inventariseren de verwachtingen van alle deelnemers. U krijgt een toelichting
Nadere informatieIn Vlaanderen bestaat er nog geen leerlijn programmeren! Hierdoor baseren wij ons op de leerlijn die men in Nederland toepast voor basisscholen.
Leerlijn programmeren In Vlaanderen bestaat er nog geen leerlijn programmeren! Hierdoor baseren wij ons op de leerlijn die men in Nederland toepast voor basisscholen. Deze leerlijn is opgebouwd aan de
Nadere informatieRichtlijnen voor het werken in een multiculturele setting
Richtlijnen voor het werken in een multiculturele setting Quality needs diversity 1. Inleiding Deze richtlijnen zijn een uitwerking van de kernwaarde Ruimte voor talent en groei voor iedereen, onderdeel
Nadere informatieMaster Software Engineering. Inhoud, begeleiding, tentamen dr. Anda Counotte Docent en mentor
Master Software Engineering Inhoud, begeleiding, tentamen dr. Anda Counotte Docent en mentor Thema Software Architectuur Design Patterns (DP) ir. Sylvia Stuurman, dr.ir. Harrie Passier en dr. Bastiaan
Nadere informatieMarketing NIMA-B. studiejaar Media, Informatie en Communicatie. Modulehandleiding. Minor Mediaondernemerschap
Opleiding: Media, Informatie en Communicatie Marketing NIMA-B Modulehandleiding Minor Mediaondernemerschap studiejaar 2015-2016 Blok 3 + 4 Docenten:, Eric de, Willem Buffing, Marcel van der Lugt Modulecoördinator:
Nadere informatieProgramma van toetsing tot september 2015 Versie 1.1 Con Amore B.V.
Programma van toetsing tot september 2015 Programma van toetsing tot september 2015 Versie 1.1 Con Amore B.V. Inleiding Voor studenten die zijn begonnen met het curriculum voor september 2015 is het oude
Nadere informatieManifest Communities of Practices HR bedrijvennetwerk
Manifest Communities of Practices HR bedrijvennetwerk Netwerkjaar 201-2018 Reinventing HR Het is de intentie van het HR Bedrijvennetwerk om via uitwisseling het HR vakmanschap te professionaliseren en
Nadere informatieDoelen & Rubrics. Waarom, wat en hoe?
Doelen & Rubrics Waarom, wat en hoe? Even voorstellen... Michiel Lucassen, MEd Docent, maker, onderzoeker & ontwikkelaar Bezig met creativiteit, (digitale) technologie & onderwijs Vernieuwenderwijs.nl
Nadere informatieMinor Filosofie en Wetenschap Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - Minoren - 2013-2014
Minor Filosofie en Wetenschap Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - Minoren - 2013-2014 Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - Minoren - 2013-2014 I Inhoudsopgave Vak: Filosofische
Nadere informatieSUCCESVOL LEREN. Tips voor studenten.
SUCCESVOL LEREN Tips voor studenten www.goleweb.eu Je krijgt de kans om de Lemo-vragenlijst in te vullen op www.goleweb.eu. Na deelname krijg je persoonlijke feedback over jouw motivatie en leervaardigheden.
Nadere informatieInleiding programmeren
Inleiding programmeren Natuurkunde, jaar 1 - september 2018 Kelly Veerman, Vera Schild, Madelon Geurts, Tom Konijn, Martijn Stegeman & Ivo van Vulpen studie natuurkunde Quantummechanica, (algemene) relativiteitstheorie,...
Nadere informatieREMIND. Bij u op SCHOOL?
REMIND Bij u op SCHOOL? Inhoudsopgave Slim jezelf zijn voor professionals 3 Slim jezelf zijn 3 Programma over persoonlijke ontwikkeling 3 Kostenoverzicht 4 Over Remind 5 Wij willen 5 Trainersopleiding
Nadere informatieStudiehandleiding. Positieve psychologie
Studiehandleiding Positieve psychologie Lay-out en opmaak: NTI DTP Studio, Leiden 1 e druk, augustus 2012 001204582 2012, NTI bv, Leiden Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
Nadere informatieLaag Vaardigheden Leerdoelen Formulering van vragen /opdrachten
Blooms taxonomie Laag Vaardigheden Leerdoelen Formulering van vragen /opdrachten Evalueren Evalueren = de vaardigheid om de waarde van iets (literatuur, onderzoeksrapport, presentatie etc) te kunnen beoordelen
Nadere informatieMinor Goede doelen, filantropie en non-profits Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - Minoren - 2012-2013
Minor Goede doelen, filantropie en non-profits Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - Minoren - 2012-2013 Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - Minoren - 2012-2013 I Inhoudsopgave
Nadere informatieVoorbereiding assessment
Voorbereiding assessment 1. Zelfportret gemaakt door malou... 1 2. Samenvatting... 3 3. Zelfportret door een docent... 5 4. Zelfportret door Slc er... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 5. Aanvullende
Nadere informatieEindbeoordeling Stage 1 Code: ST1
Eindbeoordeling Stage 1 Code: ST1 CIJFER: 8 Studiepunten: 17 Naam student: Mariska van Gorp Stagebedrijf: Uitgeverij PS Docentbegeleider: Mark Mol Praktijkbegeleider: Frank Lindner Stageperiode: september
Nadere informatieIntroductie. Inhoud introductie
Inhoud introductie 1 Functie van het vak 7 2 Inhoud van het vak 7 2.1 Voorkennis 7 2.2 Leerdoelen van het vak 8 2.3 Opbouw van het vak 8 3 Studeeraanwijzingen 9 3.1 Opbouw van een leereenheid 9 3.2 Website
Nadere informatieHOUT EN BOUW. Activerende werkvormen? De leraar doet er toe.
HOUT EN BOUW Activerende werkvormen? Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat we na 14 dagen gemiddeld slechts 10 % hebben onthouden van datgene wat we gelezen hebben en 20 % van wat we hebben gehoord.
Nadere informatieWISKUNDE D VWO VAKINFORMATIE STAATSEXAMEN 2016 V15.7.0
WISKUNDE D VWO VAKINFORMATIE STAATSEAMEN 2016 V15.7.0 De vakinformatie in dit document is vastgesteld door het College voor Toetsen en Examens (CvTE). Het CvTE is verantwoordelijk voor de afname van de
Nadere informatieCentrum Blended Learning
Centrum Blended Learning http://www.kuleuven-kulak.be/cbl Workshop: 4C/ID-model Jeroen van Merriënboer vaardighedenhiërarchie Taakklasse 1: Taakklasse 2: Taakklasse 3: Studenten krijgen een situatie waarin
Nadere informatieInhoud introductie. Introductie tot de cursus
Inhoud introductie Introductie tot de cursus 1 Inleiding 7 2 Het cursusmateriaal 7 3 Structuur, symbolen en taalgebruik 8 4 Voorkennis 9 5 De cursus bestuderen 9 6 Studiebegeleiding 11 7 Het tentamen 12
Nadere informatieDienst Studentenzaken Risicoprofiel nieuwe studenten
Dienst Studentenzaken Risicoprofiel nieuwe studenten student: score: studentnummer: vraag 1: opleiding: Rechtsgeleerdheid vraag 8: email: vraag 12: 1 Met welke vooropleiding heb je toegang tot de opleiding
Nadere informatieSint-Jan Berchmanscollege
Sint-Jan Berchmanscollege Infobrochure Wetenschappen (3de graad ASO) Leerlingprofiel Ben je een leerling die sterk geïnteresseerd is in de verschillende wetenschappelijke disciplines: aardrijkskunde,
Nadere informatieInhoud. Inleiding 9. 5 Planning 83 5.1 Leerdoelen en persoonlijke doelen 84 5.2 Het ontwerpen van het leerproces 87 5.3 Planning in de tijd 89
Inhoud Inleiding 9 1 Zelfsturend leren 13 1.1 Zelfsturing 13 1.2 Leren 16 1.3 Leeractiviteiten 19 1.4 Sturingsactiviteiten 22 1.5 Aspecten van zelfsturing 25 1.6 Leerproces vastleggen 30 2 Oriëntatie op
Nadere informatieADL-vaardigheidstraining geven
OPDRACHTFORMULIER Naam student: Datum: 1 Lees het handelingsformulier van vaardigheid en noteer vragen en opdrachten. Bespreek deze samen met medestudenten of je docent. 2 Bestudeer de theorie. 3 Beantwoord
Nadere informatieDossier opdracht 7. Statistiek 1 - Vakdidactiek
Dossier opdracht 7 Statistiek 1 - Vakdidactiek Naam: Thomas Sluyter Nummer: 1018808 Jaar / Klas: 1e jaar Docent Wiskunde, deeltijd Datum: 22 oktober, 2007 Samenvatting GWA: Een lesactiviteit waarbij de
Nadere informatieBachelor of Business Administration (MER opleiding)
Bachelor of Business Administration (MER opleiding) voor decentrale overheden Het Onderwijs De Bachelor of Business Administration voor decentrale overheden (Management, Economie & Recht, MER) wordt aangeboden
Nadere informatieWat moet ik doen voor mijn Schoolexamens en Eindexamen Engels?
Agora 2018-2019: PTA vwo Engels Wat moet ik doen voor mijn Schoolexamens en Eindexamen Engels? Eén periode: T 01 Leesvaardigheid Toets / schriftelijk / tijdsduur 60 minuten / weging: 10 - Het lezen van
Nadere informatieOptimale onderwijservaringen
Vorm presentatie Optimale onderwijservaringen Resultaten Toepassing Achtergrond Onderzoeksopzet Agenda Hoe het allemaal is begonnen Afstudeeronderzoek Mensen moeten er iets aan hebben Resultaten Voorspellers
Nadere informatieIntelligente Spelen. Pieter Spronck. TouW Informatica Symposium, Open Universiteit, Universiteit van Tilburg
Intelligente Spelen Pieter Spronck Open Universiteit, Universiteit van Tilburg TouW Informatica Symposium, 13-11-2010 Wat is kunstmatige intelligentie? Kunstmatige intelligentie Kunstmatige intelligentie
Nadere informatieNulmeting DNA-onderwijs Totaal aantal vragen: 14
10/03/2017 Nulmeting DNA-onderwijs Totaal aantal vragen: 14 De meeste juiste antwoorden: #0 Minste Juiste antwoorden: #0 1. Hoe kijk jij naar je leerlingen? Kinderen zijn enthousiast, willen graag leren,
Nadere informatieOriëntatie Kunstmatige Intelligentie. Cognitieve Ergonomie Niels Taatgen
Oriëntatie Kunstmatige Intelligentie Cognitieve Ergonomie Niels Taatgen Inhoud! Wat zijn de doelen van cognitieve ergonomie?! Ontwerpprincipes! Taakanalyse! Evaluatieonderzoek Boek: H10.1 Gastdocent: Donald
Nadere informatieBEOORDELINGSFORMULIER STAGES BACHELOR NIVEAU 3
Faculteit Geesteswetenschappen BEOORDELINGSFORMULIER STAGES BACHELOR NIVEAU 3 Onderstaand formulier betreft de beoordeling van het stageverslag en het onderzoeksverslag. Deze wordt door de begeleidende
Nadere informatieGeest, brein en cognitie
Geest, brein en cognitie Filosofie van de geest en Grondslagen van de cognitiewetenschap Fred Keijzer 1 Overzicht: Wat is filosofie en waarom is dit relevant voor cognitiewetenschap en kunstmatige intelligentie?
Nadere informatieInhoud. Introductie tot de cursus
Inhoud Introductie tot de cursus 1 Plaats en functie van de cursus 7 2 Inhoud van de cursus 7 2.1 Tekstboeken 7 2.2 Voorkennis 8 2.3 Leerdoelen 9 2.4 Opbouw van de cursus 10 3 Leermiddelen en wijze van
Nadere informatieInhoud. Introductie tot de cursus. Introductie 7
Inhoud Introductie tot de cursus Introductie 7 1 Plaats van de cursus Semantic web 7 2 Leerdoelen 7 3 Competenties 8 4 Opbouw van de cursus Semantic web 8 5 Software 8 6 Opdrachten 9 7 Literatuur 9 8 Ander
Nadere informatieBegeleiden van een groep zorgvragers bij vrijetijdsbesteding
OPDRACHTFORMULIER Begeleiden van een groep zorgvragers bij vrijetijdsbesteding Naam student: Datum: 1 Lees het handelingsformulier van deze vaardigheid en noteer vragen en opdrachten. Bespreek deze samen
Nadere informatieInformatieavond klas 3 Profielkeuze
Informatieavond klas 3 Profielkeuze Even voorstellen: Welkom Erik Hegge decaan / docent Aardrijkskunde hg@sgdb.nl Mentoren klas 3: - Mw. Ockenburg (3A) - Mw. Min (3B) - Mw. Korgerova (3C) - Mw. Van den
Nadere informatieLeergang Didactiek voor de BKO
Leergang Didactiek voor de BKO Ontwerpen van onderwijs: Maak een leertaak Centrum voor onderwijs en leren Opdracht Maak een leertaak Achtergrond Studenten leren door leeractiviteiten uit te voeren en feedback
Nadere informatieToetsplan Masteropleiding Midden-Oosten Studies
Toetsplan Masteropleiding Studies 2017-2018 JAAR 1 semester 1 Blok 1 Blok 2 vaktitel vakcode week 1-7 colleges week 8/9/10 (her)toetsing week 11-17 colleges week 18/19/20 (her)toetsing Conflicten in het
Nadere informatieNu nog beter... Toegepaste kunst Kunst BV
Nu nog beter... Toegepaste kunst Kunst BV H4 ~ periode B Toegepaste vormgeving Autonome kunst Inleiding INLEIDING In de eerste periode ben je vooral bezig geweest met het onderzoeken van vormen, materialen
Nadere informatie1.0 Uitleg themataken en legenda
1.0 Uitleg themataken en legenda 1. In dit inleidend document wordt uitgelegd hoe je kunt werken met de themataken. Je vindt hieronder een toelichting op de symbolen en codes die gebruikt worden bij de
Nadere informatiePracticumhandleiding. (versie 2010)
(versie 2010) Belangrijk! In deze handleiding treft u alle informatie aan die nodig is voor de uitvoering van het practicum. Behalve de organisatie van het practicum zelf en een korte beschrijving van
Nadere informatiePWS informatica. F. Vonk versie
2015 PWS informatica F. Vonk versie 2 3-9-2015 inhoudsopgave 1. inleiding... - 2-2. de ontwerpopdracht... - 3-3. de praktische leeropdracht... - 6-4. de theoretische leeropdracht... - 9 - Dit werk is gelicenseerd
Nadere informatieVoorbereiding hbo kunstonderwijs
Keuzedeel mbo Voorbereiding hbo kunstonderwijs gekoppeld aan één of meerdere kwalificaties mbo Code K0184 Penvoerder: Sectorkamer ICT en creatieve industrie Gevalideerd door: Sectorkamer ICT en creatieve
Nadere informatieGROEPSDYNAMICA STUDIEHANDLEIDING
GROEPSDYNAMICA STUDIEHANDLEIDING Opleiding Sociaal Pedagogische Hulpverlening Instituut ISO/Hogeschool Rotterdam Code ISOGDY Module-beheerder: Claudine van Boxtel Studiejaar: 2014-2015 Kwartaal: 1 Opleiding:
Nadere informatieInhoud introductie. Introductie tot de cursus
Inhoud introductie Introductie tot de cursus 1 Plaats en functie van de cursus 7 2 Inhoud van de cursus 7 2.1 Voorkennis 7 2.2 Leerdoelen 7 2.3 Opbouw van de cursus 8 2.4 Eindtoets en voorbeeldtentamens
Nadere informatieHet toelatingsonderzoek, bedoeld in art van de wet, heeft betrekking op de volgende vakken op vwo-niveau: Wiskunde A of B, en Engels.
Opleidingsspecifieke deel OER, 2017-2018 Opleiding / programma: Artikel Tekst 2.3 Colloquium doctum Het toelatingsonderzoek, bedoeld in art. 7.29 van de wet, heeft betrekking op de volgende vakken op vwo-niveau:
Nadere informatieHOGESCHOOL ROTTERDAM / CMI. Organiseren zonder Organisaties MODULEWIJZER MEDBV201D
HOGESCHOOL ROTTERDAM / CMI Organiseren zonder Organisaties MODULEWIJZER MEDBV201D Aantal studiepunten: 2 CP Module beheerder: Elske Revelman de Vries, mailadres: revee@hr.nl Opleiding: CMD Deeltijd Versie
Nadere informatieAcademische competenties Informatica
Academische competenties Informatica Doelgericht studeren Open Universiteit www.ou.nl Open Universiteit Faculteit Informatica Cursusteam dr. A.D. Counotte-Potman, cursusteamleiding en auteur ir. P. Oord,
Nadere informatieExamenreglement 2014-2015
Examenreglement 2014-2015 INHOUDSOPGAVE Hoofdstuk 1 Algemeen 3 Hoofdstuk 2 Toelating tot opleidingen en cursussen 4 Hoofdstuk 3 Onderwijsprogramma 5 Hoofdstuk 4 Getuigschrift 7 Hoofdstuk 5 Doel en vorm
Nadere informatie