1 Multidisciplinaire aanpak van familiaal geweld

Transcriptie

1 Afl. 12 juli Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 1 1 Multidisciplinaire aanpak van familiaal geweld Naar een model van geïntegreerde aanpak tussen zorg en veiligheid Auteur: Pascale Franck Provinciaal coördinator geweld- en slachtofferbeleid, Provincie Antwerpen De ervaringen van ruim twintig jaar provinciaal beleid inzake geweld tonen aan dat de aanpak van familiaal geweld een geïntegreerde aanpak behoeft, een mainstreaming beleid. Hiermee bedoelen we dat de aanpak van geweld in gezins- en intieme relaties een gecoördineerde en multidisciplinaire aanpak behoeft vanuit de verschillende beleidsdomeinen: zorg- en hulpverlening, veiligheid en strafrecht, maar ook burgerlijk recht, preventie en gezondheidszorg Het is niet voldoende dat de verschillende beroepsgroepen die met slachtoffers en/of daders van familiaal geweld in contact komen, ieder op zich een aantal acties doen gericht op het stoppen van (herhaling) van het geweld. Het is pas in de afgestemde samenwerking, over de grenzen van de eigen beroepsactiviteiten heen, dat de oorzaken van het wederkerende geweld in gezinscontext kunnen worden aangepakt, met zoveel mogelijk preventief effect. In dit artikel willen we stilstaan bij de mogelijkheden van multidisciplinaire en geïntegreerde aanpak van familiaal geweld. 1. Geschiedenis en start beleid inzake familiaal geweld: vrouwenhulpverlening Sinds de jaren tachtig kennen we in België een op de politieke en publieke agenda zichtbare aanpak van partnergeweld. Deze aandacht kwam er nadat de vrouwenbeweging het fysieke en seksuele geweld tegen vrouwen aan de kaak stelde en hierbij partnergeweld als een van de meest voorkomende en meest ingrijpende vormen van geweld tegen vrouwen aanduidde. De focus van deze eerste aanpak was hulpverlening aan vrouwen, waarbij het ontvluchten van de geweldsituatie en het werken aan weerbaarheid centraal stond. De kern was vrouwen begeleiden in het onafhankelijk worden van de gewelddadige partner zodat ze hun eigen weg konden

2 1. Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 2 Afl. 12 juli 2015 gaan. De vluchthuizen en vrouwenopvanghuizen met geheim en/of beveiligd adres en de vrouwenhuizen namen deze taak op. De vluchthuizen hebben geruime tijd overleefd zonder reguliere subsidies, en pas nadat geweld op vrouwen en daarmee partnergeweld op de politieke agenda kwam, werd een regulier (subsidie)kader uitgewerkt. Bij de herstructureringen van het algemeen welzijnswerk werden deze vluchthuizen en vrouwenopvangcentra onderdeel van de Centra Algemeen Welzijnswerk (CAW) die verschillende werkvormen van de eerstelijnshulpverlening omvatten: levens- en gezinsvragen, justitieel welzijnswerk, slachtofferhulp, thuislozenwerking, vrouwenopvang, crisisopvang, jongerenadvies De specifieke hulpverlening aan slachtoffers van partnergeweld (in casu vrouwen en hun kinderen) werd via deze beweging onderdeel van een breder hulpverleningsaanbod. Partnergeweld bleef tot ruim tot in de jaren negentig vooral een opdracht van de specifieke (vrouwen)hulpverlening. 2. Naar een opdracht voor velen Geweld in het gezin is echter een problematiek waar veel diensten en organisaties mee in contact komen. Het gaat om een zeer brede waaier aan mensen en diensten die ergens in het verhaal van gezinsgeweld stappen: het kan gaan om een OCMW-medewerker die een probleem van schulden aanpakt, een hulpverlener uit de verslavingssector die een begeleiding bij middelenmisbruik aanbiedt, een crisisinterventiemedewerker die instapt in een gezinscrisis, een CLB-medewerker die een gesprek aangaat met een kind omwille van moeilijk gedrag, een huisarts die vermoedt dat achter de spanningen thuis (depressie, angsten, herhaald consulteren ) partnergeweld verborgen zit, een gezinshelpster die merkt dat kinderen aan hun lot worden overgelaten, een politieman die een PV opstelt na een vechtpartij tussen ouders van kleine kinderen, een parketmagistraat die een pleger van slagen en verwondingen aan zijn huisgenoten voorgeleid krijgt 1 Niet alleen worden veel organisaties en diensten geconfronteerd met situaties van familiaal geweld. Ook de aard en dynamiek van deze vormen van geweld met het herhalend en escalerend karakter en de (veelheid aan) problemen die meestal de voedingsbodem vormen voor dit geweld maakt dat medewerkers van deze organisaties en diensten zich vaak niet opgewassen zien om deze problematiek aan te pakken zonder hulp van andere diensten. 1 Franck, 2010.

3 Afl. 12 juli Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 3 Vanaf einde jaren negentig werd er dan ook geïnvesteerd in het aanpakken van familiaal geweld op diverse domeinen. De activiteiten in het kader van deze aanpak zijn veelomvattend. Het betreft onder meer: wetgevende initiatieven; politionele interventiestrategieën; justitiële maatregelen; daderbehandeling; opvang en begeleiding slachtoffers; preventiecampagnes ten aanzien van de gehele bevolking of specifieke bevolkingsgroepen; training en opleiding voor diverse beroepsgroepen (politie, justitie, artsen, hulpverleners...); vluchthuiswerking; Hierbij groeide bij de verschillende betrokken diensten, organisaties en overheden het besef dat de aanpak van familiaal geweld een multidisciplinaire aangelegenheid is, die meestal niet door één dienst alleen kan worden aangepakt. De richtlijnen, die voor diverse beroepsgroepen werden uitgeschreven, gaan vaak uit van een stevig samenwerkingsverband met andere sectoren. Een voorbeeld hiervan is omzendbrief COL 4/2006 die aan politie en parket richtlijnen geeft hoe om te gaan met situaties van partnergeweld en daarbij ook zeer duidelijk de opdracht omschrijft om hierbij samen te werken met de hulpverleningspartners op het veld. Een ander voorbeeld zijn de richtlijnen voor Vlaamse huisartsen, ontwikkeld door Domus Medica in het kader van het Nationaal Actieplan Partnergeweld en andere vormen van familiaal geweld. 1 De praktijk laat zien dat vaak meerdere hulpverleners, politiediensten en/ of justitiële diensten betrokken zijn bij situaties van familiaal geweld. Daarenboven is familiaal geweld een situatie die de verschillende gezinsleden raakt. Bijvoorbeeld bij detectie van partnergeweld worden vaak ook andere vormen van gezinsgeweld gesignaleerd (bijvoorbeeld kindermishandeling, oudermishandeling, stalking, siblinggeweld ). Zeker als er kinderen aanwezig zijn in onveilige of gewelddadige gezinssituaties, dringen snelle maar accurate maatregelen zich op. Van waaruit deze maatregelen ook gestart worden, zorgverleners, hulpverlening, poli- 1 De hier aangehaalde teksten en richtlijnen zijn: omzendbrief nr 4/2006, de gemeenschappelijke omzendbrief de Minister van Justitie en het College van Procureurs generaal betreffende het strafrechtelijk beleid inzake partnergeweld, het Nationaal actieplan ter bestrijding van partnergeweld en andere vormen van familiaal geweld goedgekeurd door de interministeriële conferentie integratie in de maatschappij op dinsdag 23 november 2010 en de richtlijnen te vinden op de website: De omzendbrief wordt momenteel herwerkt en de vernieuwde versie wordt kortelings verwacht.

4 1. Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 4 Afl. 12 juli 2015 tie of justitie, samenwerking tussen diensten is vaak onontbeerlijk om deze maatregelen ook accuraat te maken. In het uitwerken van deze samenwerking ligt het brandpunt vaak in de afspraken tussen politie en justitie enerzijds en de hulpverlening in vrijwillig of gedwongen kader anderzijds. Het is net hier dat de complexiteit van familiaal geweld zichtbaar wordt, op de snijlijn tussen het gedachtegoed vanuit veiligheid, misdaadbestrijding en gepast repressief optreden en deze vanuit welzijn, sociale problematiek en hulpvraag. Bij familiaal geweld betreft het vaak misdrijven van heel uiteenlopende aard, die hun voedingsbodem vinden in diverse onderliggende problematiek. Deze problematiek kan bestaan ten hoofde van de pleger (bijvoorbeeld bij psychiatrische problematiek of verslaving) en/of op niveau van het gezinssysteem (bijvoorbeeld gezinnen waarvan verschillende gezinsleden problemen hebben op diverse levensdomeinen). Het bieden van het meest accurate antwoord op het gedetecteerde gezinsgeweld is vaak niet onder te brengen in één duidelijke categorie (repressief optreden of hulpvraaggestuurd), maar betekent vaak een samengaan en grondig afwegen van welke middelen er in deze specifieke situatie van familiaal geweld moeten worden ingezet. 1 Het belang van het voorkomen van herhaling van dit geweld staat hierbij voorop. De betrokkenheid van verscheidene organisaties bij gezinnen met een geweldsproblematiek wordt onder andere zichtbaar in het casusonderzoek in de stad Antwerpen, waarbij 45 casussen in beschouwing werden genomen. Gemiddeld waren er zes verschillende organisaties betrokken. In een bepaalde situatie zijn dertien betrokken organisaties bij één casus gerapporteerd. 2 1 Franck, Goedee, 2010.

5 Afl. 12 juli Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 5 3. Traject naar samenwerken in een multidisciplinair kader De evolutie in de aanpak van partnergeweld, en het bredere gezinsgeweld, ging zich toespitsen op een aantal sleuteltermen 1 : multidisciplinair samenwerken (politie, justitie, gezondheidszorg, hulpverlening); dossieropbouw; vroegdetectie; veiligheidsplanning; aanklampend werken; recidive voorkomen. In de verschillende regio s in België wordt sinds een tiental jaren gewerkt aan dit multidisciplinair samenwerken. Dit uitte zich in samenwerkingsverbanden, protocols, netwerken, vormingen en deskundigheidsbevordering. Een belangrijke vaststelling dat de beoogde gezamenlijke aanpak in concrete dossiers toch struikelde over een aantal problemen. Tijdens de veiligheidsconferentie op 30 maart 2010 te Antwerpen werden de volgende struikelstenen benoemd: Een belangrijk en steeds weerkerend thema is de nood aan accurate, op elkaar afgestemde zorg. Hierbij worden diverse termen en begrippen gebruikt: ketenaanpak, casusmanagement en multidisciplinair gezinsgericht aanbod (zie verder voor meer toelichting bij deze termen). Heel vaak draait het om de coördinerende opdracht tussen de betrokken diensten, of met andere woorden, de regietaak. Volgende vragen worden hier gesteld: wie neemt deze regietaak waar en hoe bindend is deze regie? Men bedoelt een gemandateerde regiefunctie op casusniveau, die een zeker dwingend karakter biedt aan de samenwerkingsstructuur. Als er enkel een beroep wordt gedaan op de vrijblijvende interesse van deelnemers, zonder dat het overleg bindend is, wordt de slaagkans heel erg afhankelijk van de individuele inzet van de deelnemers. Multidisciplinaire samenwerking dient hier verschillende zaken. Er zijn de onderlinge afspraken en het uitwerken van samenwerkingsprotocols is orde van de dag, evenals de gezamenlijke aanpak van knelpunten in de aanpak. Maar ook de face-to-face -relaties die ontstaan in dit 1 In provincie Antwerpen werd op 30 maart 2010 door de gouverneur, Cathy Berx, en de gedeputeerde Bart De Nijn, een veiligheidsconferentie inzake familiaal geweld georganiseerd. In het kader van deze conferentie bogen twee werkgroepen sleutelfiguren en experten uit de provincie zich over de verder te ontwikkelen geïntegreerde aanpak van familiaal geweld. Meer info:

6 1. Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 6 Afl. 12 juli 2015 overleg dragen bij tot het ontwikkelen van een aanbod waarbij de finaliteit van politie en parket en deze van de hulpverlening meer op elkaar worden afgestemd. Een ander vaak genoemd probleem is het tekort aan snelle en direct toegankelijke hulpverlening. Een aantal problemen op dit vlak hebben te maken met de nood aan betere samenwerkingsafspraken en het inbedden van goede praktijken in de reguliere hulpverlening. Echter, er zijn ook een aantal tekorten die vooral met mogelijkheden en middelen te maken hebben, en de daaruit voortvloeiende wachtlijsten voor langere en intensievere begeleiding, het tekort aan plaatsen voor hulpverlening voor het hele gezin en het nog beperktere aanbod aan gezinnen van allochtone afkomst. De registratie en dossieropbouw is georganiseerd per beroepsgroep, maar is geen gezamenlijke registratie en dossieropbouw. Een vergelijking van de registratie bijvoorbeeld tussen de diensten onderling is niet mogelijk. Zo is er momenteel geen zicht is op overlap van registratie bij politie hulpverlening of tussen de hulpverleningsdiensten onderling. Een van de discussiepunten in de gezamenlijke dossieropbouw tussen politie en hulpverlening is het omgaan met informatie: Geef je informatie door? Welke informatie? Onder welke vorm? En met welke verantwoordelijkheid? In de discussies ter zake blijkt hier toch vaak een behoorlijke grijze zone te bestaan. Hier komt het verschil in finaliteit van de opdrachten tussen politie/parket en hulpverlening duidelijk naar voren. Het vormt ook tevens een van de conflictgebieden in de gezamenlijke aanpak. Op deze veiligheidsconferentie 2010 werd het volgende standpunt ingenomen 1 : Indien een casus eerst gemeld wordt bij politie/justitie, moet er ook snel een hulpverleningstraject kunnen worden uitgezet, ook indien er nog geen hulpverlening aanwezig is in het gezin. Dit traject kan starten bij verschillende instanties en diensten die met kinderen, gezinnen maar ook de ouders aan de slag gaan. Belangrijk is dat er over de diensten en sectoren heen wordt samengewerkt als het gaat om gezinsgeweld. [ ] Het is belangrijk dat één dienst of deskundige verantwoordelijk is voor het proces dat met dit gezin wordt afgelegd en de verschillende stappen bewaakt, met andere woorden we moeten zorgen voor een casusmanager. Deze casusmanager hoeft niet direct zelf de hulpverleningsactiviteiten uit te voeren, maar wél is de casusmanager verantwoordelijk voor de te nemen stappen, het afstemmen van de stappen, het overleg tussen betrokken diensten 1 Uit: Hulpverlening bij gezinsgeweld: focus op kinderen, werkgroep voor de veiligheidsconferentie dd. 30 maart 2010, Antwerpen.

7 Afl. 12 juli Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 7 De casusmanager staat in voor: wat heeft deze casus nodig en wie neemt daar de verantwoordelijkheid voor? De casusmanager beschikt hierbij over het mandaat om het traject te begeleiden en op te volgen, en dit mandaat is erkend door de partners en is sectoroverschrijdend. [ ] Mensen die deelnemen aan het casusoverleg moeten het mandaat hebben van hun organisatie/werkgever om stappen te kunnen nemen in dit overleg en in het traject. [ ] Op niveau van informatiedoorstroming is het belangrijk die informatie te delen die nodig is voor het samenwerken naar het gemeenschappelijke doel. Belangrijk is dat de cliënt wordt geïnformeerd dat de informatie zal worden gedeeld. [ ] In de samenwerking tussen hulpverlening en politie/justitie bij situaties van gezinsgeweld is het belangrijk dat de partners/diensten rolvast ten aanzien van de cliënt zijn én duidelijk zijn in de rol die zij opnemen. Daar waar voor de veiligheid fysieke verwijdering nodig is, wordt er bij voorkeur gewerkt met een huisverbod voor de geweldpleger. Een ketenaanpak? Het denken over multidisciplinaire samenwerking evolueerde verder naar een gerichte ketenaanpak. Het ultieme doel van deze ketenaanpak is de preventie van (verder) gezinsgeweld en de veiligheid in het gezin op korte en lange termijn. 1 Het denken over en organiseren van een ketenaanpak vertrok vanuit een aantal belangrijke elementen: Waar in het kader van de reeds aanwezige of direct te betrekken hulpverlening de veiligheid van de betrokkene kan worden gewaarborgd en het gezin verder kan worden geholpen in vrijwillige hulpverlening, wordt met de hulpverleners een traject uitgezet. Mensen ondersteunen in hun aanzet om het gezin veilig te maken, is hierbij belangrijk. Dit betekent ook dat de nodige hulpmiddelen voor de betrokkenen aanwezig moeten zijn en dat het gezin zolang als nodig moet worden ondersteund, ook als dit ondersteuning op lange termijn betekent. Als een casus eerst gemeld wordt bij politie/justitie, moet er ook snel een hulpverleningstraject kunnen worden uitgezet ten aanzien van de verschillende betrokken gezinsleden, ook als er nog geen hulpverlening aanwezig is in het gezin. 1 Uit: Vroegdetectie, korte ketenaanpak en samenwerking politie, justitie en hulpverlening bij familiaal geweld, werkgroep voor de veiligheidsconferentie dd. 30 maart 2010, Antwerpen.

8 1. Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 8 Afl. 12 juli 2015 Werken met gezinsgeweld vergt een contextuele benadering, het geweld treft immers de verschillende gezinsleden. In de aanpak (vanuit hulpverlening, politie, parket en gezondheidszorg) moet men vanuit dit systeem vertrekken. Het is belangrijk dat één dienst of deskundige verantwoordelijk is voor het proces dat met dit gezin wordt afgelegd en de verschillende stappen bewaakt. Men moet met andere woorden zorgen voor een casusmanager. Deze casusmanager hoeft niet zelf de hulpverleningsactiviteiten uit te voeren, maar is wel verantwoordelijk voor de te nemen stappen, het afstemmen van de stappen en het overleg tussen betrokken diensten. De casusmanager staat in voor de noden van elke casus en zoekt uit wie daar best de verantwoordelijkheid voor neemt? De casusmanager beschikt hierbij over het mandaat om het traject te begeleiden en op te volgen, en dit mandaat is erkend door de partners en sectoroverschrijdend. In het traject worden die diensten betrokken die: 1. mee de veiligheid van het gezin kunnen waarborgen/bewaken/ afdwingen; 2. kunnen werken aan de problemen die mee voedingsbodem vormen voor het gezinsgeweld en de onveilige gezinssituatie. Mensen die deelnemen aan casusoverleg, moeten het mandaat hebben van hun organisatie/werkgever om stappen te kunnen nemen in dit overleg en in het traject. Indien de veiligheid van de betrokkenen niet kan worden gewaarborgd in de vrijwillige hulpverlening, moet de casusmanager besluiten hierin politie en justitie te betrekken. In overleg met politie en justitie wordt dan het meest veilige traject besproken. Hierbij wordt die informatie die essentieel is gedeeld met de betrokken diensten. Het melden van een gevaarsituatie gebeurt analoog artikel 458 en 458bis van het Strafwetboek. 1 Op niveau van informatiedoorstroming is het belangrijk de informatie te delen die nodig is voor het samenwerken naar het gemeenschappelijke doel. Belangrijk is dat de cliënt wordt geïnformeerd over de informatie die zal worden gedeeld. Bij melding moet er ook altijd aandacht zijn voor de onmiddellijke veiligheid. In de samenwerking tussen hulpverlening en politie/justitie bij situaties van gezinsgeweld is het belangrijk dat de partners of diensten een duidelijke rol ten aanzien van de cliënt opnemen. 1 Zie elders in dit handboek.

9 Afl. 12 juli Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 9 4. Doel van de ketenaanpak De doelen van de ketenaanpak bij gezinsgeweld werden als volgt geformuleerd: Het geweld in het gezin/de relatie wordt gestopt. De ouders nemen de verantwoordelijkheid voor de veiligheid van hun kinderen en elkaar (terug) op. De gezinsleden functioneren zonder gewelduitbarstingen. De probleemgebieden worden uitgeklaard. De risicofactoren voor eventuele nieuwe escalatie van geweld zijn in kaart gebracht en er is een veiligheidsplan opgesteld. Er is een gerichte doorverwijzing gerealiseerd naar vervolghulpverlening voor de verschillende betrokken gezinsleden. Er is zorgcoördinatie gerealiseerd. 5. Ketenaanpak tussen zorg, straf en bestuur De verschillende oorzaken die ten grondslag liggen aan familiaal geweld, alsook de vele gevolgen die het teweegbrengt, zorgen ervoor dat we bij de aanpak van geweld zowel met een hulpverlenings- als een veiligheidsvraag worden geconfronteerd. 1 Als we over de grens kijken naar bijvoorbeeld Nederland, dan zien we de directe aanpak van huiselijk geweld vaak vertaald in een sluitend samenwerkingsprotocol tussen politie, openbaar ministerie en de hulpverlening specifiek gericht op huiselijk geweld. Dergelijk protocol geeft een directe toeleiding van de slachtoffers en plegers van partnergeweld naar specifieke hulpverlening. De multidisciplinaire aanpak van geweld kent een aantal kritische succesfactoren. Hierin staan de afstemming én de coördinatie van de activiteiten, het delen van informatie en het nemen van verantwoordelijkheid voor de gezamenlijke aanpak centraal. Ook het snel en gericht een passend antwoord bieden op de diverse situaties van gezinsgeweld bepaalt mee de slaagkansen van de interventie. Een multidisciplinaire aanpak wordt uitgewerkt aan de hand van een procesmodel waarmee de samenwerking officieel wordt vastgelegd, gecoördineerd en de efficiëntie van de aanpak kan worden verhoogd. De 1 Hilgert, 2009.

10 1. Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 10 Afl. 12 juli 2015 verschillende taken, rollen en verantwoordelijkheden van ketenpartners zijn in het model duidelijk beschreven en onderling afgestemd. Naast een meer efficiënte manier van samenwerken brengt dit ook een economisch voordeel met zich mee; tijd, middelen en personeel worden bespaard Modellen van aanpak Diverse buurlanden werken met een of andere vorm van een doorgedreven geïntegreerde aanpak van onder andere partnergeweld. De samenwerking start met een gezamenlijke dossieropbouw, vaak vertrekkende vanuit een politionele melding. De gezamenlijke dossieropbouw is een onderdeel van een multidisciplinair samenwerkingsprotocol, waarbij hulpverlening en politie zich gezamenlijk buigen over de aangemelde casussen. Dergelijke modellen bestaan o.a. in Oostenrijk, het Verenigd Koninkrijk, Nederland. 6.1 Veiligheidshuizen in Nederland De Nederlandse Veiligheidshuizen zijn vanaf halverwege het vorige decennium opgericht en uitgerold tot een landelijk dekkend netwerk. De Veiligheidshuizen zijn regionaal ingebed en kennen ook verschillen in hun organisatie en praktijkwerking (o.a. in partners aan boord, wijze van triage ). Het doel van de veiligheidshuizen is om in een doorgedreven samenwerkingsverband een casusmanagement of ketenregie te voorzien, waarbij preventie, repressie, zorg en nazorg met elkaar worden verbonden. De partners vanuit politie, justitie, hulpverlening en zorg werken op één locatie, en via een systeem van gedeelde informatie en gezamenlijk beroepsgeheim. De betrokken organisaties signaleren problemen, bedenken oplossingen en voeren die samen uit. Werkprocessen worden op elkaar afgestemd, zodat strafrecht en zorg elkaar aanvullen. Het doel is te werken naar gedragsverandering, recidivevermindering en verbetering van de levenskwaliteit van de geweldpleger. Wekelijks of tweewekelijks casusoverleg per hoofdthema is de centrale methodiek om resultaten te bereiken. Tijdens deze overlegmomenten wordt informatie uitgewisseld en een plan van aanpak opgesteld, tot en met de nazorg en evaluatie. Het voordeel van deze methodiek is dat er in veel gevallen snel veel informatie bij elkaar wordt gebracht en dat er een genuanceerder beeld van een casus wordt gegeven en een betere aanpak kan worden gegarandeerd. Zo kan aanvullende informatie van een 1 Simons, Franck, Goedee & De Wit, 2011.

11 Afl. 12 juli Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 11 ketenpartner ervoor zorgen dat de casus in een nieuw daglicht komt te staan waardoor de gekozen aanpak moet worden aangepast. Een samenwerking in een veiligheidshuis biedt talrijke voordelen: In het veiligheidshuis worden preventie, repressie, zorg en nazorg met elkaar verbonden waardoor er ketendossiers ontstaan. Doordat de partners op een gezamenlijke locatie werken, wordt informatiedeling rond een bepaald dossier gemakkelijker. Gemaakte afspraken rond dossiers worden gemakkelijker uitgevoerd en opgevolgd. Immers, ketenpartners die in dezelfde fysieke omgeving verblijven, spreken elkaar gemakkelijker aan op gemaakte werkafspraken. Het vertrouwen tussen ketenpartners groeit doordat men elkaar en elkaars werking beter leert kennen. Dit vertrouwen leidt tot een betere samenwerking en tot een beter zicht op wat gebeurt en wat niet gebeurt. De persoonsgerichte aanpak wordt integraler en daardoor kwalitatiever omdat ketenpartners beter op de hoogte zijn van elkaars interventiemogelijkheden. Door de gezamenlijke aanpak verlopen interventies sneller en efficiënter. Ketenpartners kunnen gezamenlijk risicoanalyses maken. Doordat doelgroepen bepaald zijn en er afspraken bestaan voor alle levensloopfasen kan er snel worden overgeschakeld naar een voorafgaandelijk afgesproken traject eens er een proces-verbaal is opgemaakt. In een vroeg stadium kan de keuze worden gemaakt tussen dwang en drang. 1 De laatste jaren werden in Nederland een aantal veranderingen doorgevoerd in de aanpak van familiaal geweld. Een belangrijke invloed hierbij is de decentralisatie van de bevoegdheden en de daarbij behorende middelen van de Rijksoverheid naar de gemeentelijke besturen. Hierbij komt de verantwoordelijkheid van de inrichting van de aanpak inzake familiaal geweld veel meer bij de lokale politici, in casu de wethouders, en de gemeentelijke ambtenaren te liggen. Recent (2015) werd in Nederland de aanpak van de verschillende vormen van gezinsgeweld gecombineerd in het concept Veilig Thuis. Veilig Thuis is gegroeid uit het samenbrengen van het advies- en meldpunt kindermishandeling en het steunpunt Huiselijk geweld. Veilig Thuis vormen regionale organisaties waar slachtoffers, daders en omstanders terecht kunnen voor deskundige hulp en advies. Veilig Thuis is er voor iedereen die in aanraking komt met huiselijk geweld of kindermishandeling. Veilig Thuis geeft advies en biedt ondersteuning, ook aan hulpzoe- 1 Simons, 2010.

12 1. Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 12 Afl. 12 juli 2015 kers en professionals. In Veilig Thuis zitten de hulp- en zorginstanties met de lokale besturen samen, hier is geen politie en justitie aanwezig bij de casusbesprekingen. In de verdere opvolging gaat men in Veilig Thuis eveneens uit van een ketenaanpak. Het aanbod van Veilig Thuis werd in meeste regio s gekoppeld aan de werking van de Veiligheidshuizen. De Veiligheidshuizen krijgen de politionele meldingen over huiselijk geweld binnen. De samenwerking tussen Veilig Thuis en het Veiligheidshuis wordt verder vorm gegeven, en bestaat er onder andere in dat alle meldingen huiselijk geweld en kindermishandeling direct en zonder tussenkomst van het Veiligheidshuis naar Veilig Thuis worden doorgeleid. De wijze waarop de aanpak verder ontrolt verschilt ook hier regionaal. In enkele regio s, zoals Noord-Brabant-Midden en Midden- en Noord-Limburg wordt eveneens de koppeling gemaakt met de werking van het Family Justice Center (zie verder) Family Justice Centres Een Family Justice Center (FJC) is een multi-agency, en multidisciplinair centrum waar slachtoffers van familiaal geweld en hun gezin op één locatie alle nodige hulp vinden om het geweld te stoppen. Hulpverleningsdiensten, zorgorganisaties, politie en justitie detacheren medewerkers op voltijdse of deeltijdse basis om een gezamenlijk aanbod te bieden aan de slachtoffers 1. Bij het FJC zitten alle diensten samen onder één dak. De werking vertrekt vanuit de noden, behoeften en vragen van de slachtoffers, en zorgt voor een snelle en laagdrempelige toegang tot diensten en organisaties. De veiligheid van de slachtoffers en de kinderen staat voorop. Belangrijk is ook om het aantal verplaatsingen door en de wachttijden voor de slachtoffers te verminderen, en te zorgen dat cliënten minder vaak op intake moeten gaan en hun verhaal minder herhalen. De Interdisciplinaire samenwerking op basis van individuele dossiers wordt gecoördineerd door casemanagers. De partners van het FJC delen de nodige informatie voor het installeren van veiligheid en het bieden van een geschikte aanpak. De FJC s onderschrijven een aantal guiding principals : Safety-Focused Focus op veiligheid: verhoging van de veiligheid, bevorderen van herstel en empowerment van slachtoffers en hun kinderen. 1 Franck, P. (2014). Family Justice Center. Antwerpen: Provincie Antwerpen. 27 oktober 2014, Europees project Form A Chain To Safeguard Children.

13 Afl. 12 juli Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 13 Victim-Centered Slachtoffer centraal: vertrekken vanuit de vraag en noden van slachtoffers en kinderen, om hun autonomie te bevorderen. Culturally Competent Cultureel competent: zich ertoe verbinden om cultureel competente diensten aan te bieden zodat deze aansluiten bij de noden van slachtoffers en hun kinderen. Intervene and Prevent Interventie en preventie: het actief betrekken van gemeenschappen door opleiding. Survivor-Driven Vertrekkend vanuit het slachtoffer: vorm het aanbod naar de noden van slachtoffers en kinderen door hen te vragen wat ze nodig hebben. Transformative (willing to change) Bereidheid tot aanpassen: evalueer en pas de werking en het aanbod aan door cliënten te betrekken bij de evaluatie. Relationship-Based Gebaseerd op relaties: onderhoud warme en dichte relaties tussen alle medewerkers, professioneel en vrijwillig, van de betrokken diensten en organisaties. Prevention-Oriented Georiënteerd op preventie: integreer primaire, secundaire en tertiaire preventie in alle initiatieven, programma s en projecten. Offender Accountability Verantwoordelijkheid dader: houd de dader verantwoordelijk voor het gewelddadige gedrag en reageer hierop met efficiënte en effectieve maatregelen. 1 Wereldwijd zijn er een 80-tal FJC s operationeel. In navolging van het succesvolle FJC-model dat zijn opstart vond in het Amerikaanse San Diego in 2002, werd in 2013 een European Alliance of Family Justice Centres ontwikkeld waarin wordt samengewerkt met België, Nederland, Italië, Duitsland, Polen, Noord-Ierland en Zweden. In Venlo, Tilburg, Antwerpen, Berlijn, Milaan en Warschau is men recent gestart met de eerste Family Justice Centers in Europa. Uit de resultaten van het Family Justice Centers model blijkt dat de terugval is verminderd en dat de veiligheid van de slachtoffers is verhoogd. Slachtoffers worden gesterkt en gesteund. Het model verhoogt de efficiëntie van en coördinatie tussen verschillende professionelen. 1 Family Justice Center Alliance (2014). Family Justice Center Guiding Principles. San Diego: Family Justice Center Alliance. Gedownload op 13 november 2014 van index.php/the-family-justice-center-approach/guiding-principles.html.

14 1. Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 14 Afl. 12 juli CO3 Antwerpen a. Ketenaanpak In Antwerpen is voor de meest complexe familiaal geweld-casuïstiek sinds 2010 werk gemaakt van een intensieve samenwerking van de verschillende domeinen onder één dak, CO3. Het doel is om de politionele en justitiële interventie en de zorginterventie af te stemmen en tot een geregistreerde multidisciplinaire aanpak te komen, die naast de agressie en het deviante gedrag ook de onderliggende problemen aanpakt. De onderliggende problemen zijn vaak de voedingsbodem en de trigger tot de agressie en het plegen van strafrechtelijke feiten. Met de aanpak ervan wordt dan ook het stoppen van het geweld beoogd. 1 CO staat voor Cliënt Organisatie en de 3 staat voor de drie sectoren: 1) politie en justitie; 2) bestuur: stad en provincie; 3) hulpverlenings- en zorgsector. CO3 is een permanent overleg waarin diensten vanuit politie en justitie, de hulpverlenings- en zorgsector en bestuur (stad en provincie) multidisciplinair samenwerken. De cliënt centrale organisatie streeft naar het verbeteren van individuele en gezamenlijke leefsituatie(s) van personen die zowel bij zorg- en hulpverlening, politie als justitie betrokken zijn, door een ketengerichte samenwerking. De globale doelstelling van CO3 is het stoppen van familiaal geweld, voorkomen van herhaling en het vergroten van de beschermende factoren in cliëntsystemen in arrondissement Antwerpen. Het pilootproject CO3 richt zich op cliëntsystemen waarbinnen sprake is van familiaal geweld en die gekenmerkt worden een combinatie van de volgende criteria: Complexe situatie die vraagt om gecombineerde aanpak van hulp/ zorg, strafrecht en bestuur; Gevaar voor slachtoffer en/of kinderen, waarvoor preventieve maatregelen kunnen worden getroffen; Meervoudige problematiek in meerdere leefdomeinen (minimaal 3 problematische leefdomeinen); Moeizame opstart van hulpverlening, strafrechtelijke maatregelen en/ of bestuurlijke maatregelen. Het cliëntsysteem bestaat uit meerdere verschillende cliënten: pleger, slachtoffer, kinderen als slachtoffer en/of getuigen van geweld, getuigen 1 Het protocol Kindermishandeling, dat door de Vlaamse minister van Welzijn Vandeurzen en de federale minister van justitie De Clerck op 30 maart 2010 in Antwerpen op de veiligheidsconferentie werd ondertekend toont eveneens het belang van de verbinding van welzijn en justitie bij de aanpak van gezinsgeweld.

15 Afl. 12 juli Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 15 Tot de doelgroep behoren zowel cliënten die instromen via strafrechtelijke maatregelen als via de hulpverlening. De aangemelde gezinnen kennen op meerdere levensdomeinen problemen, die mee voedingsbodem vormen voor (de escalatie van) geweld. Het kan gaan om problemen op vlak van huisvesting, financiën, psychische gezondheid, fysieke gezondheid, opvoedingsmoeilijkheden, gebrek aan sociaal netwerk, genderproblematiek, migratieproblemen, verslaving enz. b. Inhoud van de ketenaanpak Met de term ketenaanpak wordt een integrale samenwerking tussen ketenpartners bedoeld. Het woord keten heeft betrekking op een aaneenschakeling van opeenvolgende (werk)processen, die leiden tot een gewenst eindresultaat dat is afgestemd op de vraag van het cliëntsysteem. We spreken ook wel van een procesketen. Het gaat hier per definitie niet om een schakeling (keten) van afzonderlijke organisaties. Ieder deelproces in de procesketen levert op zichzelf een concreet tussenresultaat (en daarmee toegevoegde waarde) op. Aan de hand van een aantal opeenvolgende processtappen worden de activiteiten van ketenpartners binnen deze procesketen ingericht. Binnen ieder deelproces leveren over het algemeen meerdere ketenpartners een bijdrage. Voor het ontwikkelen en vormgeven van een integrale aanpak van familiaal geweld gelden onder meer de volgende uitgangspunten: systeemgericht werken: het gelijktijdig bieden van dienstverlening aan zowel slachtoffer(s), pleger(s), en kind(eren); aanklampende hulpverlening: cliënten motiveren om hulp te zoeken om de geweldsituaties te stoppen en tot herstel te komen; preventie, vroegsignalering en vroegtijdige interventie; doorbreken van de intergenerationele overdracht; doelgroepspecifieke programma s: plegers, slachtoffers, kinderen en gezinnen als cliëntsysteem; zo veel mogelijk gebruik maken van evidence based interventies; waar mogelijk gebruikmaken van drang- en dwangmaatregelen; responsabilisering: de verantwoordelijkheid van de cliënten in het gezinssysteem vooropstellen. Bij het formuleren van de doelstellingen de rol en verantwoordelijkheden van betrokkenen in het gezinssysteem nadrukkelijk benoemen. informatiedeling: wat het delen van informatie betreft, lijkt het beroepsgeheim, hoewel noodzakelijk voor hulpverleners om een goede vertrouwensrelatie op te bouwen en in stand te houden met hun cliënten, vaak een belemmerende factor te zijn om multidisciplinair samen te werken. Er is wel een gedeeld beroepsgeheim tussen verschillende hulpverleningsinstanties, maar dit blijft beperkt tot de hulpverleningssector. Een intensieve samenwerking tussen de verschil-

16 1. Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 16 Afl. 12 juli 2015 lende betrokken organisaties kan een oplossing bieden door middel van het uitschrijven van een protocol inzake het delen van informatie tussen de verschillende disciplines. Hiermee wordt voor de verschillende partijen duidelijk welke onderlinge afspraken er werden gemaakt. c. Procesketen De onderstaande procesketen voor de aanpak van familiaal geweld in Antwerpen vormt het geheel van gezamenlijke werkafspraken voor achtereenvolgens onthaal & intake, dossiervorming, weging/kwalificatie, toewijzen casusregie, uitvoering en evaluatie van casuïstiek. Onthaal & Intake Dossiervorming Weging/ kwalificatie Toewijzen casusregie Uitvoering Evaluatie Het doel van het proces Onthaal & Intake is om alle signalen van mogelijke familiaal-geweldproblematiek te verzamelen op één centraal casuïstiek kruispunt, te screenen op gevaar en indien nodig crisisinterventies uit te voeren om het gevaar af te wenden. De mogelijkheid voor een centraal casuïstiek kruispunt zal in de eerste fase van het traject worden onderzocht. In het deelproces Dossiervorming & Analyse wordt onder andere aanvullende informatie verzameld over de cliëntsystemen en worden de individuele betrokkenen uit het systeem indien nodig gediagnosticeerd. Daarnaast worden in dit proces de dossiers geanalyseerd om een inschatting te maken van de problemen die zich binnen een cliëntsysteem voordoen, ter voorbereiding op het proces Weging & Kwalificatie. Het doel van dit deelproces is om de dossiers te wegen ( Welke ernst van de problematiek? ), te kwalificeren ( Welke problemen? ) en te prioritiseren ( Hoe urgent om in te grijpen? ). Daarnaast wordt binnen dit deelproces alvast de capaciteit in de uitvoeringspraktijk geïnventariseerd en een integraal plan van aanpak per casus opgesteld. In het proces Toewijzing Casusregie wordt de casus gekoppeld aan een casusregisseur en wordt het plan van aanpak geconcretiseerd met de uitvoerende ketenpartners. In het deelproces Uitvoering worden de interventies uitgevoerd, gemonitord, gecoördineerd en bijgestuurd op basis van de beoogde resultaten voor het cliëntsysteem. Het laatste deelproces heeft als doel om te evalueren welke effecten de interventies hebben gehad op het cliëntsysteem en hoe de samenwerking van ketenpartners hierin is verlopen.

17 Afl. 12 juli Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 17 CO3 wordt begeleid vanuit wetenschappelijk onderzoek. Een eerste onderzoek behandelde de kritische (succes)factoren die leidden tot het tot stand komen van CO3. Een tweede onderzoek legde zich toe op hoofdonderzoeksvraag Wat is het effect van het samenwerkingsverband binnen het CO3 op de inhoudelijke eigenschappen van familiaal geweld dossiers?. Doel hiervan was de bereikte resultaten op vlak van aanpak en op vlak van het cliëntsysteem binnen de concrete dossiers van het CO3 samenwerkingsverband te evalueren 1. Om deze vraag te beantwoorden, zijn er uiteindelijk 60 controledossiers en 60 pilootdossiers inhoudelijk met elkaar vergeleken. Ten opzichte van de controledossiers (die geen aanpak genoten hebben van de ketenaanpak van CO3) blijkt dat CO3 2 : vaker zicht heeft op de voorgeschiedenis van het cliëntsysteem; meer aandacht heeft voor problemen alsook voor een ruimer cliëntsysteem; 1 ROEVENS E. en AERTSEN I., (2013) Onderzoek naar de effecten van ketensamenwerking binnen het CO3-project. Onderzoek naar de casuïstiek van familiaal geweld in Antwerpen, in opdracht van Provincie Antwerpen en stad Antwerpen, LINC, KULeuven. 2 Roevens & Aertsen, 2013; 2014.

18 1. Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 18 Afl. 12 juli 2015 start met intensievere intakes, maar dat de intensiteit in de opvolging snel afneemt en het verschil in aantal intakes voornamelijk wordt gemaakt op de vervolgintakes; naast een extra hulpverlenend traject ook extra administratieve hulp en een juridisch traject opstart tijdens verloop van een dossier; vaker doorverwijst en dit meer gericht en persoonlijker doet; voor cliënten zonder problemen vaker actie onderneemt buiten een verkennend gesprek; vollediger tracht te zijn in de interactie met het cliëntsysteem; vaker feedback vraagt, met beperktere feedbackmomenten in het kader van opvolging werkt en minder afspraken maakt met cliënten bij dreiging van een begeleidingsvacuüm en dit opvangt door het overzicht op andere acties; vanuit dat overzicht eenvoudiger kan ingrijpen op alle problematische levensdomeinen die het geweld doen ontstaan, onderhouden of een (toekomstige) stressfactor kunnen zijn. d. Kern: eigen kracht en (zelf)verantwoordelijkheid Belangrijk is te duiden dat het uiteindelijk succes van de geïntegreerde aanpak zoals met de ketenaanpak en ingebed casusmanagement beoogd wordt, ook afhankelijk is van het sterker maken van de gezinsleden uit het gezin met geweldsproblematiek. Het casusmanagement, gericht op het organiseren van een samenhangend aanbod van maatregelen gericht op het stoppen van het geweld en het weghalen van de triggers van (escalerend) geweld, vertrekt vanuit de betrokkenheid van de gezinsleden bij dit aanbod. Het doel is om de motivatie, de (zelf)verantwoordelijkheid en de weerbaarheid bij het aanpakken van problemen bij de betrokken gezinsleden te verhogen. Het casusmanagement richt zich naar alle problemen van het gehele gezinssysteem. De bedoeling is ook dat het casusmanagement niet over de hoofden van de betrokken gezinsleden wordt voltrokken, maar uitgaat van een actieve participatie van de gezinsleden. e. Vervolg Vanuit CO3 werd er in 2013 ingeschreven in het Daphne-project van de EU (commissie Justitie) voor de ontwikkeling van Family Justice Centers. De werking van CO3 werd doorontwikkeld naar het FJC-model, waarbij CO3 als specifiek onderdeel van het FJC functioneert voor de doelgroep met complexe problematiek waarin samenwerking tussen politie, justitie en hulpverlening en zorg nodig is. CO3 maakt als het ware deel uit van het ruimere concept van het FJC 1. 1 DE JONG R. Family Justice Center Antwerpen, strategisch Borgplan, 12 december 2014.

19 Afl. 12 juli Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 19 Ondertussen werden ook in andere regio s een ketenaanpak ontwikkeld naar het model van ketenregie zoals hierboven beschreven: in provincie Limburg is het project Link ontwikkeld, in arrondissement Mechelen wordt het Korte Ketenproject doorontwikkeld, arrondissement Turnhout start met proefdossiers en arrondissement Leuven neemt initiatief voor een stakeholders-bevraging anno Besluit In dit artikel probeerden we een inzicht te bieden in de ontwikkelingen in België, met enkele voorbeelden uit de ons omringende landen die de Belgische ontwikkelingen voeden. De laatste 15 jaar is in de aanpak van familiaal geweld een evolutie bezig, vertrekkende vanuit de richtlijnen die voor de verschillende beroepsgroepen werden opgesteld voor de aanpak van familiaal geweld. De verschillende richtlijnen gewagen van een multidisciplinaire aanpak, waarbij er over de muren van de eigen (beroeps)rol wordt gekeken. Hierbij wordt snel duidelijk dat een multidisciplinaire aanpak vooral kans van slagen heeft als er wordt doorontwikkeld tot een geïntegreerde aanpak, waarbij de verschillende acties vanuit de betrokken diensten daadwerkelijk op elkaar worden afgestemd, en dit niet alleen op procesniveau, maar ook op niveau van de individuele casussen. Er ontstaan diverse projecten en modellen die hieraan tegemoet willen komen. Deze projecten en modellen begeleid laten gaan door goed evaluatief en methodiekenonderzoek is een must, om de evolutie, met zijn kritische succesfactoren en zijn valkuilen goed op te volgen en tijdig bij te sturen. Referenties BRUGGEMAN Willy e.a., Thema Familiaal geweld van onder de deurmat gehaald, Orde Van De Dag, Criminaliteit en Samenleving, nr. 43, Kluwer, september DE JONG, Family Justice Center Antwerpen, Strategisch borgplan, 12 december FAMILY JUSTICE CENTER ALLIANCE, Family Justice Center Guiding Principles, San Diego: Family Justice Center Alliance, 2014.

20 1. Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 20 Afl. 12 juli 2015 FRANCK, Pascale, Bruggen en drempels: politionele en justitiële aanpak en samenwerking met hulpverlening inzake familiaal geweld, Welzijnsgids, nr. 77, Kluwer, september FRANCK, Pascale, e.a., Visietekst familiaal geweld, Werkgroep Hulpverlening familiaal geweld provincie Antwerpen, GOEDEE, John, Implementeren en borgen van ketensamenwerking ten aanzien van familiaal geweld in Stad Antwerpen. Vervolgplan implementatie, Inflecto, Stad Antwerpen, GOEDEE, John, Rapportage casusonderzoek Familiaal geweld in casu, Inflecto, Stad Antwerpen, GOEDEE, John, Beleidsadvies Samen Leven, samenwerken Over samenwerken voor de burgers van Stad Antwerpen, Inflecto, Stad Antwerpen, GOEDTHART, Maarten en CHOY, Joep, De kracht van verbinden Multifocus, een handreiking voor een gezinsgerichte aanpak van huiselijk geweld, Venlo, HILGERT, Tine, Familiaal geweld, Lessius Antwerpen, groep Gezondheid & Welzijn, Bachelor in de toegepaste psychologie, Antwerpen, JANSSEN, Hans, VISSERS, Bert en WENTZEL, Wendela, Basisboek huiselijk geweld, Uitgeverij Coutinho, Bussum, Provinciaal Domein Welzijn, Themanummer Familiaal Geweld, Provincie Antwerpen, Dienst Welzijn en Gezondheid, ROEVENS E. en AERTSEN I., Onderzoek naar de effecten van ketensamenwerking binnen het CO3-project. Onderzoek naar de casuïstiek van familiaal geweld in Antwerpen, in opdracht van Provincie Antwerpen en stad Antwerpen, LINC, KULeuven, SIMONS, Davy, FRANCK, Pascale, GOEDEE, John en De Wit, Marco, Aanpak van familiaal geweld in arrondissement Antwerpen, visie op de integrale ketensamenwerking tussen partners van zorg, veiligheid en bestuur, Stad Antwerpen en Provincie Antwerpen, SIMONS, Davy, Veiligheidshuizen in Nederland, Stad Antwerpen, Dienst Samen leven, 2010.

21 Afl. 12 juli Geïntegreerde aanpak Beleid en regelgeving 1 / 21 VAN VIAENEN, R.T., Ea. Evaluatie Justitie in de Buurt nieuwe stijl. Verbindende netwerken in de veiligheidshuizen, Ministerie van justitie, Den Haag, Veiligheidsconferentie Antwerpen, Hulpverlening bij gezinsgeweld: focus op kinderen, werkgroep voor de veiligheidsconferentie dd. 30 maart 2010, Antwerpen. Veiligheidsconferentie Antwerpen, Vroegdetectie, korte ketenaanpak en samenwerking politie, justitie en hulpverlening bij familiaal geweld, werkgroep voor de veiligheidsconferentie dd. 30 maart 2010, Antwerpen. Veiligheidshuizen, Naar een landelijk dekkend netwerk van Veiligheidshuizen, Ministerie van Justitie/Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Den Haag, Veiligheidshuizen, Achtergronden, doelstellingen, borging en verdere ontwikkeling, Ministerie van Justitie/Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Den Haag, Werkgroep Kindermishandeling, Uitwerking theoretisch kader en draaiboek pilootproject Antwerpen protocol van moed, Antwerpen, Werkgroep Pilootproject Familiaal Geweld, Project familiaal geweld Antwerpen, krijtlijnen voor een ifg-beleid, Provincie Antwerpen, 2001.