GIPI of de gevoelige kracht

Transcriptie

1 In het Stripmuseum Van 14 februari tot 3 september 2017 GIPI of de gevoelige kracht Gipi (Gianni Alfonso Pacinotti) werd in 1963 geboren te Pisa en maakt illustraties voor de Italiaanse uitgevers en de Italiaanse pers waar hij vaak mee samenwerkt. Hij wordt in 2006 ontdekt na publicatie van zijn indrukwekkende grafische roman Appunti per una storia di guerra waarvoor hij op het Festival van Agoulême de prijs voor het beste album in ontvangst mocht nemen. In datzelfde jaar wordt zijn verhaal Gli innocenti genomineerd voor de Eisner Awards. Zijn autobiografische (S., La mia vita disegnata male) of fictiealbums (Baci dalla provincia, Questa è la stanza, En descendant le fleuve et autres histoires) vertellen met bijzonder veel gevoel over de menselijke relaties. Gipi is een bijzonder originele auteur, realist van nature en expressionistisch naar de vorm. De kracht van zijn tekeningen en de zuivere verhaallijnen maken van hem een van de beste stripauteurs van deze tijd. Met de medewerking van Francesco Bazzana Met de steun van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en het Istituto Italiano di Cultura van Brussel Stripmuseum Zandstraat Brussel (België) Alle dagen open van 10 tot 18 uur. Tel: +32 (0) visit@stripmuseum.be

2 GIPI of de gevoelige kracht Een tentoonstelling van het Belgisch StripCentrum Met de medewerking van Francesco Bazzana Met de steun van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en het Istituto Italiano di Cultura van Brussel Curator : JC De la Royère Scenografie : Jean Serneels Teksten : JC De la Royère (en Gipi) Correctie : Mélanie Andrieu Vertalingen : Philotrans Translations Office Correctie : Tine Anthoni - Marie-Aude Piavaux Grafische vormgeving : Pierre Saysouk Drukwerk : Sadocolor Audiovisueel materiaal : Manuel Fernandez Beheer originelen : Nathalie Geirnaert - Dimitri Bogaert Inkadering : AP Frame - Marie Van Eetvelde Realisatie : Jean Serneels et les équipes du CBBD Communicatie: Valérie Constant - Willem De Graeve Het Stripmuseum bedankt in het bijzonder Gianni en Chiara Pacinotti, Francesco Bazzana, Paolo Grossi, Claude Gendroit, Sébastien Gnaedig en alle personen die aan het succes van deze tentoonstelling hebben bijgedragen. Persinfo: Willem De Graeve: willem.degraeve@stripmuseum.be (0) of login: comics + paswoord: smurfs

3 De teksten van de tentoonstelling ( JC De La Royère, bsc 2017) 0. Algemene inleiding Gipi (Gian Alfonso Pacinotti) werd in 1963 geboren in Pisa. Hij tekent al van jongs af aan. Hij is een fervent lezer van fumetti (Italiaanse stripverhalen) en comics en kent een onstuimige jeugd zonder academische kunstopleiding. Door het lezen van de strips van Andrea Pazienza ontdekte hij zijn roeping om waargebeurde verhalen te vertellen, gebaseerd op zijn eigen ervaringen. Zijn eerste verhalen worden gepubliceerd in tijdschriften voor volwassenen. Nadien begint hij aan een reeks sombere verhalen in olieverf, waarbij hij zijn onrustige innerlijke stem chaotisch de vrije loop laat. Deze krachtige verhalen worden in 2003 verzameld in een boek met een titel die ontleend werd aan de cinema: Esterno Notte ( Buiten nacht ) Het boek, een echt buitenbeentje, blijft niet onopgemerkt. Maar Gipi wordt pas echt door het grote publiek ontdekt door zijn Appunti per una storia di guerra (Aantekeningen voor een oorlogsverhaal), een imposante grafische roman waarvoor hij op het Festival van Angoulême in 2005 de prijs voor het beste album in ontvangst mag nemen. In datzelfde jaar wordt zijn verhaal Gli Innocenti (De onschuldigen) genomineerd voor een Eisner Award. Dan verschijnen achtereenvolgens Hanno ritrovato la macchino ( Ze hebben de auto teruggevonden ) en Questa è la stanza ( Het lokaal ), twee spannende boeken die zijn status als sleutelauteur van het nieuwe millennium bevestigen. De dood van zijn vader leidt tot een koortsachtige reflectie over het leven, de liefde en de dood, een introspectieve en experimentele trilogie. Eerst is er S, dat vertelt over het leven van zijn vader, een getuigenis van sterke familieliefde. Dan volgt La Mia Vita Disegnata Male ( Mijn slecht getekende leven ), een autobiografie die wordt opgebouwd als een puzzel waarin hij zonder schroom zijn eigen wanhoop beschrijft. Tot slot is er Unastoria ( Eenverhaal ): een therapeutisch werk over zijn innerlijke demonen. Naast zijn getekende creaties wijdt Gipi zich ook aan de 7e kunst en creëert hij een reeks experimentele kortfilms en een speelfilm getiteld L Ultimo Terrestre ( De laatste aardbewoner ), gebaseerd op een stripverhaal van Giacomo Monti. De film werd in 2011 voorgesteld op het filmfestival van Venetië. Ontdaan van zijn demonen keert Gipi in 2016 terug naar het stripverhaal. La Terra dei figli ( De aarde van de zonen ) is een lang fictieverhaal waarin hij zich voorneemt geen off-screen stem te gebruiken om te voorkomen dat hij zelf betrokken raakt in dit prachtige en mysterieuze verhaal over de liefde tussen een vader en zijn zoons. Dit nieuwe en imposante opus, met minimalistische teksten en schetsmatige tekeningen, illustreert andermaal de kracht van zijn tekeningen en de zuiverheid van zijn vertelstijl. 1. Eerste tekeningen en eerste prenten Al van jongs af aan droomt Gipi ervan om striptekenaar te worden. En dat werd hij ook, geïnspireerd door de Amerikaanse strips van Marvel of andere fumetti waarin alle personages bovenmenselijk zijn. Maar ik hield niet van fantasy, het blokkeerde me altijd. Omdat ik deze strips altijd veel te onrealistisch vond. Hij begon studies aan een kunstacademie maar hij was geen ijverige student. Hij hing liever op straat rond met een groepje vrienden of zat thuis te tekenen.

4 Om esthetische redenen was ik ervan overtuigd dat strips niet het juiste medium waren om te vertellen over dingen uit het echte leven, verhalen van mensen zoals mijn vrienden en ik. Zijn rolmodellen zijn Andrea Pazienza, Tanino Liberatore, Filippo Scozzari. Onder hun invloed tekent Gipi zijn eerste prenten. 2. Diaro di fiume e altre storie / Dagboek van de rivier en andere verhalen Op zijn 18 heeft Gipi de gelegenheid om gedurende één week een cursus van Andrea Pazienza te volgen. Deze week heeft mijn leven radicaal veranderd. Hij was mijn idool. Ik was dol op zijn verhalen. Toen ik hem ontmoette zag ik dat hij iemand was zoals ik. Ik voelde me zeer nauw met hem verbonden en ik overtuigde mezelf dat ik ook verhalen kon schrijven over mijn ervaringen en over mijn leven. Misschien niet op hetzelfde niveau maar zo goed als mogelijk. Eind jaren 90 publiceerde Gipi zijn eerste verhalen in volwassenentijdschriften als Cuore, Blue, Boxer en Black. Sommige van deze verhalen werden later gepubliceerd in Diaro di fiume e altre storie, ( Dagboek van de rivier en andere verhalen ) een veelzijdig album waarvoor Gipi als titel Cacciucco voorstelt (een Italiaans gerecht op basis van visrestjes), een idee dat door zijn uitgever niet werd weerhouden. 3. Esterno notte / Buiten nacht (2003) Het eerste boek van Gipi, met een titel die ontleend werd aan de cinema, is een verzameling van kortfilms in olieverf, waarvan de tekeningen zijn verfraaid met een inlegsel van gips. De gelaatsuitdrukkingen worden vastgelegd met een dunne lijn op kalkpapier. Dit eerste boek was een boek met menselijke herinneringen die in mijn hoofd ronddwaalden. De olieverf zorgde voor een resultaat dat niet realistisch was. De verhalen waren realistisch, maar de materie was dat niet. De scenario s zijn extravagant, als dromen die worden verteld door een innerlijke stem. De hele verzameling is bijzonder experimenteel en tegelijk fascinerend. Maar ook autobiografisch, zoals in het verhaal Via degli Oleandri ( Oleanderstraat ), waarin Gipi zich de nacht herinnert waarop zijn zus het slachtoffer was van een poging tot verkrachting. In Le facce nell acqua ( De gezichten in het water ) spreekt hij over waanzin. Ik was als jongeling niet echt rustig. Op een of andere manier kwam ik in mijn hoofd altijd in de problemen. Ik kwam nogal vaak terecht in vrij ongelukkige situaties. Een ander verhaal Macchina sotto la pioggia ( Auto in de regen ) is een idee gebaseerd op de cinema: de personages spelen hun rol, alles is al geschreven. Behalve dat het verhaal uit de hand loopt. Of misschien niet. In mijn verhalen doen de personages nooit iets om het verloop van de gebeurtenissen te veranderen; ze kijken toe, zoals ik.

5 4. Appunti per una storia di guerra / Aantekeningen voor een oorlogsverhaal (2004) We zitten midden in een burgeroorlog. Steden worden verwoest, sluipschutters schieten op alles wat beweegt, milities zoeken vrijwilligers voor de strijd aan het front, smokkelen drugs en terroriseren wanbetalers. Drie jonge, aan hun lot overgelaten straatjongens worden gerekruteerd door Felix, de chef van een militie. We hebben de kleine Kaliber, slim en zo vals als een kat, die twee vrienden die hem bewonderen domineert: Christiaan, een heel onschuldige jongen en Julio, die voor de anderen verbergt dat hij nog stiekem contact met zijn familie houdt, die rijk is. Op het laatste moment kiest hij ervoor om zijn twee kameraden niet te volgen in de hel waaruit ze niet zullen terugkeren. Zo ben ik altijd met mijn vrienden opgegroeid. Ze waren altijd sterker, moediger en vindingrijker dan ik. En daar was ik, een jongen zoals zij maar altijd minder sterk. Ik keek naar de anderen. En het resultaat is dat ik hier nu zit om het na te vertellen en de anderen niet. Angst heeft meerdere keren mijn leven gered. Gipi zet al zijn vertelkunst in voor dit spannende en erg realistische verhaal. Aan het einde van het verhaal verschijnt hijzelf in de rol van filmregisseur die documentatiemateriaal verzamelt bij Julio, de verteller van het verhaal. Dit uitzonderlijk boek, in januari 2005 bekroond met de prijs van beste album op het Festival van Angoulême, was zowel in Frankrijk als in Italië een bestseller. 5. Questa è la stanza / Het Lokaal (2005) Questa è la stanza ( Het Lokaal ) bestaat uit een reeks hoofdstukken die het schrijnende verhaal vertellen van een klein amateuristisch rockgroepje dat het geluk heeft om een repetitielokaal te vinden maar dit lokaal zal verliezen omdat de groep het zich in het hoofd haalt om de instrumenten van een heavy metal band te jatten. Het verhaal zit vol wrange humor die het fatalistische karakter versterkt. De pessimistische sfeer doet denken aan het Italiaanse naoorlogse neorealisme. Dit is voor Gipi opnieuw een gelegenheid om terug te denken aan zijn jeugdvrienden. We waren mensen die onze echte families overboord hadden gegooid. We waren bloedbroeders en waren bereid om alles voor elkaar te doen. Dit idee van broederschap is mij bijgebleven en ik heb er meerdere keren in mijn verhalen over verteld. De complexiteit van de personages wordt maar geleidelijk prijsgegeven door de magie van een verfijnde en originele verhaalindeling. De lijntekening wordt versterkt door krachtige aquarelkleuren. Ik heb een idee en wanneer ik aan de eerste pagina begin, vind ik de juiste techniek. Aquarel was ideaal omdat het zeer snel werkt. 6. Baci dalla provincia : Gli innocenti / De onschuldigen (2005) Een kind is getuige van de reünie van zijn oom met een van zijn oude kameraden, van wie de jeugd verwoest werd door corrupte politieagenten. Het is een waargebeurd verhaal, de twee agenten hebben echt bestaan. Enkele jaren geleden werden ze beide veroordeeld voor het verhandelen van cocaïne. Het waren echte rotzakken. Ze hebben mijn vriend Alberto, een echte goedzak, helemaal gebroken. Toen we klein waren,

6 waren we twee handen op een buik. Op een dag namen deze twee agenten hem mee. Hij heeft een nacht beleefd die hem helemaal heeft veranderd. De kracht van dit boek is dat het verhaal wordt verteld door de ogen van een kind dat, op de laatste pagina, zijn onschuld verliest door een verhaaltje te verzinnen dat hij aan zijn moeder zal vertellen. In dit verhaal worden de scenes in het heden voorgesteld in gewassen inkt terwijl de flashbacks met enkele pennentrekken worden geschetst. In strips is er geen muziek maar in mijn hoofd wel. Ik weet dat als ik iets doe in aquarel, ik in mijn hoofd zal denken aan een bepaald moment. Maar als ik een lijntekening maak is er een ander gevoel en een ander ritme. Ik gebruik hier deze mengeling van technieken om dit effect te verkrijgen of om de leessnelheid te veranderen. 7. Baci dalla provincia : Hanno ritrovato la macchino / Ze hebben de auto teruggevonden (2006) Dit album, volledig getekend met gewassen inkt, is de epiloog van een verhaal dat we ontdekken naarmate het wordt verteld. Gipi bedenkt alweer nieuwe codes: een stil beeld dat volgt op zijn beschrijving in een tekstkader of het geluid van een explosie dat het oor bereikt van een man die zijn voormalige handlanger onder schot houdt (om aan te geven dat hij niet degene is die heeft geschoten). Gipi geeft zijn karakters geen namen, wat zijn persoonlijke teksten erg origineel maakt. De sfeer is beladen. Het is het gewicht van het verleden. Het verhaal is opnieuw zeer filmisch. Ik droomde er altijd al van om ook films te maken. Maar eigenlijk is mijn grote droom om verhalen te vertellen. Soms schrijf ik verhalen zonder tekeningen, soms werk ik met een kleine camera. Ik heb kortfilms gemaakt, ik heb een film gemaakt en ik heb strips getekend, maar wat voor mij telt is het vertellen van een verhaal. En ik vind dat het verhaal zelf bepaalt welk medium moet worden gebruikt om het te vertellen. 8. S. (2006) In dit bescheiden boek, opgedragen aan zijn vader die stierf terwijl Gipi zijn grote prijs in Angoulême in ontvangst nam, vermengt de auteur de herinneringen aan zijn vader met zijn

7 eigen herinneringen om een veelzijdig portret te tekenen bestaande uit voorvallen en perioden die elkaar kruisen en door elkaar lopen als de stukjes van een legpuzzel. Het gaat in werkelijkheid om het eerste deel van een introspectieve trilogie die voor Gipi letterlijk een therapie was om zijn wanhoop te bezweren. Het is de beste herinnering die ik ooit heb gehad aan een boek dat ik heb geschreven, omdat het me echt goed heeft gedaan. Het is ook om die reden dat ik het heb geschreven. Omdat ik me veel te slecht voelde na de dood van mijn vader. Ik ken mezelf: ik slaag er niet in om de dingen van het gewone leven te begrijpen. Ik begrijp de dingen alleen wanneer ik ze vertel. Er spreekt enorm veel tederheid uit deze prent, waarin drama s worden gevolgd door humoristische anekdotes. Dit boek is een prachtige liefdesverklaring die mogelijk gemaakt werd door een zeer persoonlijke en perfect beheerste verteltechniek. 9. La Mia Vita Disegnata Male / Mijn slecht getekende leven (2008) Na het portret van zijn vader geeft Gipi zijn eigen biografie vorm met dezelfde vertaaltechniek. De sequenties, opgedeeld in korte scènes, vermengen zich in een vrolijke puinhoop waaruit een vaak ontnuchterende realiteit spreekt. Gipi verbergt zijn angsten, zijn persoonlijke problemen of zijn frustraties niet. Ik heb veel problemen met mezelf en in mijn hoofd. In Ma vie mal dessinée doorzocht ik mijn geheugen en vond ik tientallen liefdesrelaties die slecht afliepen, altijd door mijn schuld. En ik vroeg me af waarom. Toen hoorde ik mezelf plots dingen vertellen van toen ik klein was, dingen die me waren overkomen en mijn relaties met anderen volledig hebben veranderd. Er waren dingen bij die me pijn deden en die ik had verdrongen. Maar door te tekenen wordt alles draaglijk omdat strips en tekeningen het mogelijk maken om alle gebeurtenissen op een minder zware manier uit te drukken. Zo kon ik de meest pijnlijke en ergste dingen uit mijn leven vertellen zonder dat ze pijnlijk leken. Dit specifieke boek, moeilijk toegankelijk omdat Gipi koos voor lijntekeningen zonder verdere aankleding (met uitzondering van de fictieve vertelling met piraten, in aquarel) is een dicht weefsel van teksten en tekeningen. 10. Unastoria / Eenverhaal (2013) Een man wordt opgesloten in een psychiatrische instelling. Hij is geobsedeerd door het beeld van een verdorde boom naast een tankstation, maar ook door het verhaal van zijn overgrootvader die aan zijn lot werd overgelaten in de frontlinie van de Eerste Wereldoorlog. Met deze reflectie op het ouder worden, angst en depressie, drijft Gipi de intieme behandeling van zijn thema en zijn techniek van de narratieve puzzel nog verder door. Ik ben er zeker van dat het meest krachtige beeld in dit boek zich op de laatste pagina bevindt. Ik heb het boek beëindigd en ondertekend met Gipi, , alsof ik dood ging. Ik herinner me dat ik het idee om dood te gaan had toen ik aan dit verhaal werkte. Ik was altijd ziek, ik was echt bang om te sterven. Maar ik realiseerde me dat deze datum van overlijden niet mijn dood was; het was de dood van een vertelwijze. Ik begreep dat er na dit verhaal misschien niets meer autobiografisch te vertellen viel met mij als stripfiguur. En inderdaad is mijn leven - mijn echte leven - na dit boek volledig veranderd. Door de liefde vond ik rust en dat was voor mij iets absoluut nieuws. En daarom zal het volgende album van Gipi volledig fictief zijn. En een groot liefdesverhaal.

8 11. Gipi lezen (leestafel) Gipi heeft vanaf het begin nieuwe vertelcodes uitgevonden. Hij is bijvoorbeeld van mening dat geluiden deel uitmaken van het verhaal en daarom schrijft hij ze in tekstballonnen. Sigaretten zeggen dat ze knisperen als er aan wordt getrokken: ze maken deel uit van het gesprek. En om aan te geven dat een geluid wordt waargenomen door een personage, loopt het tekstballonnetje door tot in zijn oor. Vaak vertellen de teksten niet hetzelfde als de tekeningen: de beelden vertellen een verhaal terwijl de tekst iets anders uitdrukt. Soms beschrijven de tekstblokken uitdrukkelijk de stille beelden die voorafgingen en vervolgens de stille beelden die volgen. In zijn meest recente boek, besluit hij om de gedachtenballons en tekstblokken volledig weg te laten en minimalistische tekstballonnetjes te gebruiken. Het hele verhaal wordt uitgedrukt door zeer scherpzinnige tekeningen. Gipi lezen is veeleisend. Zijn tekeningen hebben een monumentale kracht, ze zijn verbluffend mooi. Gipi experimenteert met alle soorten tekentechnieken. Eerst verfde hij zijn prenten met olieverf en verduidelijkte hij de gezichten op kalkpapier. Vervolgens gebruikte hij gewassen inkt en aquarellen en tot slot combineerde hij deze technieken met eenvoudige geschetste lijntekeningen, die zouden kunnen wijzen op een flashback of expressie van een innerlijke stem. De sequenties overlappen en vermengen zich, gaan van het heden naar het verleden en dan naar een nog vroegere tijd: ze springen voortdurend in de tijd. De verhalen van Gipi zijn puzzels die nog niet af zijn, waarbij de puzzelstukjes een verhaal vertellen dat niet op een andere manier kan worden verteld. Aan de wereld van Gipi kan men niet ontsnappen. Wat in zijn verhalen gebeurt, moest ook gebeuren, het is zo geschreven. De gezichtsuitdrukkingen zijn fatalistisch, de personages beleven de gebeurtenissen. Een groot deel van zijn werk is autobiografisch. Gipi is niet bang om zijn zwakte of waanzin te tonen. Zelfs wanneer hij fictieve werken schrijft, vermengt zijn innerlijke stem zich in het verhaal. Het ontbreekt Gipi niet aan humor, maar het is wrange humor die het fatalistische karakter van zijn verhaal versterkt. Wanneer je een boek van Gipi weer sluit, ben je veranderd. Je ziet de mensen en de wereld niet meer door dezelfde ogen. Gipi lezen is een gevaarlijke ervaring. 12. La Terra dei figli / De aarde van de zonen (2016) We bevinden ons in een onwaarschijnlijke, misschien post-atomische wereld met decors van meren en moerassen, bewoond door geïsoleerde en verwilderde overlevenden. Daar leven, we weten verder weinig over de omstandigheden, een autoritaire vader en zijn twee zonen, een klein ondeugend en wraakzuchtig ventje en een naïef maar aardig kereltje. Het verhaal draait rond een mysterieus zwart boekje waar de vader dag en nacht met zijn onleesbaar handschrift in schrijft en waar, na zijn dood, hevig om wordt gevochten. Ik geloof dat dit een verhaal van liefde is. Ik kan geen zonen krijgen dus bedacht ik ze maar. Ik heb mezelf ook bedacht als vader. Ik hield van het idee om een vader te creëren die uit liefde een offer maakt voor zijn zonen, voor de wereld waarin ze moeten leven. Dat gaf mij het idee van een held. Hij houdt van zijn zonen en wil ze sterk maken zodat ze een brutale wereld kunnen trotseren. Maar hij zal deze liefde verbergen. Deze keer gebruikt Gipi geen off-teksten. Om de overgang van één sequentie naar een volgende, de wijzigingen van plaats of tijd uitdrukkelijk te markeren, gebruikt hij trucs die hij in zijn vorige boeken heeft verfijnd, zoals de verschijning van een landschap of decor dat een plotselinge verandering markeert, waargenomen door het personage dat een nieuwe sequentie introduceert. Het verhaal, waarvoor minimalistische dialogen worden gebruikt,

9 wordt voornamelijk verteld door de tekeningen, die verduiveld nauwkeurig zijn. Alle nuances in de uitdrukkingen en gebaren zijn van essentieel belang voor een goed begrip van het verhaal. Zijn tekeningen zijn geen eenvoudige lijntekeningen maar ze spelen met finesse met het licht, zelfs in donkere omgevingen waar de zwarte vlakken met fijne lijntjes worden getekend. Dit ambitieus werk bevestigt dat Gipi niet alleen een originele auteur maar ook een groot tekenaar is. 13. Speelfilm L ultimo terrestre (2011) Het verhaal speelt zich af in de week voor de komst van een buitenaardse beschaving op aarde, zoals dit door de overheid met algemene onverschilligheid wordt aangekondigd. De buitenaardse wezens landen in een moe en gedesillusioneerd land dat volop in een economische crisis zit. De meeste mensen reageren racistisch op de nieuwelingen: Ze gaan ons werk afpakken zoals de Chinezen dat voor hen deden. Andere personen geven het gebeuren de meest extravagante mystieke en religieuze interpretaties. De film, die tijdens het 68e Filmfestival van Venetië werd onthaald met een 15 minuten durende staande ovatie, is vrij gebaseerd op de minimalistische strip van Giacomo Monti Nessuno mi farà del male ( Niemand zal me kwaad doen ). Het is een fantasociale film, aldus criticus Fabio Ferzetti in Il Messaggero.

10 Het Stripmuseum Het Stripmuseum is voor al wie Brussel bezoekt een must in het hartje van de stad. Al meer dan 25 jaar richt het museum de spots op de auteurs en de helden van de Negende Kunst. Aan de hand van permanente tentoonstellingen die regelmatig vernieuwd worden en een afwisselend programma van tijdelijke exposities kan je er als bezoeker kennismaken met de talrijke facetten van het stripverhaal. Kuifje en de Smurfen nemen je mee naar avonturenland, een wereld waar de creativiteit geen grenzen kent. Het uitzonderlijke art nouveau-gebouw van Victor Horta geeft een bezoek nog een extra dimensie. Het Stripmuseum is tegelijk een hommage aan de pioniers van het medium als een blik op het hedendaagse stripverhaal. (Foto Daniel Fouss/Stripmuseum) Stripmuseum Zandstraat Brussel (België) Alle dagen open van 10 tot 18 uur. Tel: +32 (0) visit@stripmuseum.be Persinfo: Willem De Graeve: willem.degraeve@stripmuseum.be (0) of login: comics + paswoord: smurfs