Zoet-zout. Duurzaam beheer van de grote wateren met zoet-zoutovergangen: welke kennis is beschikbaar én noodzakelijk?

Transcriptie

1 Ga hier verder met broodtekst Courant over zoet-zoutvraagstukken januari 2016 Zoet-zout Deze courant doet verslag van de platformbijeenkomst zoet-zout van 3 december 2015 Inhoud (klik op het onderwerp om verder te lezen) Duurzaam beheer van de grote wateren met zoet-zoutovergangen: welke kennis is beschikbaar én noodzakelijk? NKWK-thema Duurzaam beheer grote wateren : opgave en verwachtingen Ecosysteemdiensten Eems-Dollard: slibdynamiek en morfologie Diverse maatregelen ter verbetering van de vismigratie Kustsysteem: duurzaam beheer Zuidwestelijke Delta: herstel estuariene dynamiek Zuidwestelijke Delta: Oosterschelde en Westerschelde De studenten zijn de kennisdragers van de toekomst Haringvliet: proeftuin van internationale allure Werken aan een concreet aanbod voor het NKWK Colofon Duurzaam beheer van de grote wateren met zoet-zoutovergangen: welke kennis is beschikbaar én noodzakelijk? Klimaatverandering en menselijke ingrepen in heden en verleden hebben veel invloed op het functioneren en het beheer van grote wateren met zoet-zoutovergangen. Ze beïnvloeden de natuurlijke processen, wat leidt tot afname van de veerkracht van deze wateren. Deze ecosystemen moeten echter ook in de toekomst duurzaam kunnen worden gebruikt. Eén van de thema s van het Nationaal Kennis- en innovatieprogramma Water en Klimaat (NKWK) is het duurzame beheer van de grote wateren. Tijdens de bijeenkomst van het Zoet-zoutplatform op donderdag 3 december 2015 Tom Ysebaert overhandigt het aanbod van de werktafel leverden zo n 90 deelnemers Oosterschelde aan Roeland Allewijn. een bijdrage aan de uitwerking van dit thema. Centraal stond daarbij de kennisontwikkeling van zoet-zoutovergangen, de zorg voor duurzaam veerkrachtige ecosystemen en het herstel van de estuariene dynamiek. In het ochtendgedeelte gaf Joost Backx, senior adviseur waterkwaliteit en natuurbeheer Rijkswaterstaat, een toelichting op het thema. Daarna legde Patrick Meire, hoogleraar ecosysteem management aan de Universiteit Antwerpen, uit wat een goed functionerend estuarien ecosysteem is en welke diensten dat oplevert. Vervolgens leverden vijf inleiders regionale bijdragen, die tevens als aanzet dienden voor de werktafels in het middaggedeelte. Deze werktafels deden aan het einde van de middag elk een concreet aanbod aan Roeland Allewijn, programmadirecteur NKWK, om de onderzoekslijn Duurzaam beheer grote wateren van het NKWK verder uit te werken. De bijeenkomst op 3 december stond weer onder het vertrouwde voorzitterschap van Jan Kruijshoop. Hij onderstreepte het belang van het Zoet-zoutplatform als community van kennisdragers en als levend netwerk. De bijeenkomst werd georganiseerd door Rijkswaterstaat, in samenwerking met IMARES en het Centre of Expertise Delta Technology. Deze courant doet uitgebreid verslag van de bijeenkomst.

2 NKWK-thema Duurzaam beheer grote wateren : opgave en verwachtingen Een klimaatbestendige en waterrobuuste delta. Dat is volgens Joost Backx het doel van het Nationaal Kennis- en innovatieprogramma Water en Klimaat (NKWK): Met het NKWK zorgen overheden samen met kennisinstellingen en bedrijven dat inzichten, innovaties en toepassingen er daadwerkelijk en sneller komen. Het gaat erom dat er geïnvesteerd wordt in kennis en innovatie met durf, visie en ondernemerschap. Backx: We willen lange termijn kennisontwikkeling verbinden aan korte termijn vraagstukken en concrete producten of pilots. Verder willen we kennis ontsluiten en daaruit nieuwe kennis ontwikkelen. Het NKWK is georganiseerd via dertien onderzoekslijnen, die met elkaar samenhangen. Veerkracht Eén van de onderzoekslijnen is Duurzaam beheer van grote wateren. Voor een klimaat- en toekomstbestendig watersysteem moeten we werken aan het vergroten van de veerkracht van ecosystemen, zegt Backx. Daarvoor moeten we meebewegen met en sturen op natuurlijke processen. Veerkracht is de maximale energie die een bepaalde materie kan absorberen zonder permanent te veranderen van vorm of substantie. In de ecologie is veerkracht iets dat aangeeft hoe een geheel ecosysteem, of een subsysteem daarvan, reageert op verontrustingen of verstoringen in dat systeem. Bij Rijkswaterstaat wordt het beeld gedeeld dat systeemkennis noodzakelijk is, maar dat er gebrek is aan kennis. We verwachten dat het NKWK leidt tot nieuwe, intensieve samenwerkingsverbanden en tot meerjarige pilots, onderzoeks- en innovatieprogramma s, waardoor kennis aantoonbaar sneller gaat stromen, aldus Backx. Meer informatie Presentatie Joost Backx Joost Backx We verwachten dat het NKWK leidt tot nieuwe, intensieve samenwerkingsverbanden en tot meerjarige pilots, onderzoeksen innovatieprogramma s, waardoor kennis aantoonbaar sneller gaat stromen Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 2

3 Ecosysteemdiensten De maatschappelijke vraag vereist een brede visie op het gebruik van estuaria Estuaria hebben zowel een ecologisch als een socio-economisch belang. Patrick Meire, estuarien ecoloog en hoogleraar ecosysteem-management en geïntegreerd waterbeheer aan de Universiteit Antwerpen, doet onderzoek naar de zogenoemde ecosysteemdiensten die estuaria opleveren en hun economische waarde. Daarnaast onderzoekt hij wat de beste manieren zijn om watersystemen op geïntegreerde wijze te beheren. Rivieren, zoals de Schelde, leveren van nature jaarlijks wereldwijd voor miljarden euro s aan goederen en diensten. Denk aan drinkwater, visserij, handel en scheepvaart. Ze beschermen woongebieden tegen overstromingen door overtollig water af te voeren. Ze zuiveren water, bevorderen biodiversiteit en leveren aantrekkelijke landschappen op, wat bevorderlijk is voor recreatie en toerisme. Maar ingrepen in het kader van de verschillende functies van de rivier kunnen gevolgen hebben die met elkaar conflicteren. Spanningsveld Estuaria zijn uitermate belangrijk voor het leveren van estuariene ecosysteemdiensten, die voortkomen uit een maatschappelijke vraag. Deze vraag vereist dat we een brede visie ontwikkelen op het rationele en pragmatische beheer van die estuaria voor menselijke voordelen en het beter invullen van toekomstige projecten, legt Meire uit. Er is namelijk een spanningsveld tussen enerzijds het reguleren van goederen en diensten en anderzijds de toenemende risico s op het verminderde functioneren van ecosystemen, vooral in kustgebieden en estuaria. Ontwikkelen systeemkennis Voor het ontwikkelen van zo n visie moet systeemkennis over estuariene ecosysteemdiensten worden verbeterd en expertise gebundeld. In het verleden is er al onderzoek verricht dat het inzicht in het hydro-geomorfologische functioneren van ecosystemen heeft verbeterd. Denk aan factoren die versterking van het getij in een estuarium beïnvloeden. Of aan de vraag hoe lang water erover doet om van een bepaalde locatie in het estuarium naar de monding te stromen. TIDE Het Europese project TIDE (Tidal River Development) voert een interestuariene vergelijking uit tussen vier verschillende estuaria, die vergelijkbare functies hebben en vergelijkbare goederen en diensten leveren: de Elbe, de Weser, de Schelde en de Humber. Daarbij ligt de nadruk op waterbeweging en hydro-geomorfologie. Meire: Zo kunnen we nagaan welke verschillen en overeenkomsten er tussen de estuaria zijn en wat daarvan de gevolgen zijn voor beleid en beheer. Bovendien kunnen ervaringen tussen de verschillende estuaria worden uitgewisseld, zodat we beter inzicht krijgen in de effecten van bepaalde maatregelen. Geïntegreerd beheer Het belang van geïntegreerd beheer van watersystemen is volgens Meire evident: Een estuarium is een complex geheel van de interagerende onderdelen hydraulica, geomorfologie en ecologie. Wanneer je aan één van die onderdelen iets verandert, heeft dat effect op de andere onderdelen. Bij beheer moet met al die facetten worden rekening gehouden. Negatieve impact De impact van menselijke activiteiten op ecosystemen is overigens negatief, aldus Meire. Het ecosysteem wordt grosso modo gedegradeerd door verlies aan en waardevermindering van habitat. Uiteindelijk resulteert dat in verlies aan ecosysteemdiensten, met alle gevolgen van dien voor de maatschappij. Denk aan een minder stabiele morfologie of een kleinere zelfzuiverende capaciteit. Meer informatie Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 3

4 Patrick Meire Wat is een goed functionerend estuarien ecosysteem en welke diensten levert dat ons? De afgelopen decennia heeft er een sterke evolutie plaatsgevonden in de concepten - veiligheid en navigatie, waterkwaliteit, soortbescherming en habitatbescherming - die sturend zijn voor het beheer van estuaria. Dat zei Patrick Meire op de bijeenkomst van het Zoet-zoutplatform. Er lijkt een tegenstelling te zijn tussen ecologie en economie. Maar ecosystemen leveren directe en indirecte bijdragen aan het menselijk welzijn, de zogenoemde ecosysteemdiensten. Een integrale benadering is nodig, maar dat vereist ook een concept dat de verschillende onderdelen van het systeem kan linken. Kernboodschappen en kennisleemten In zijn bijdrage onderscheidde Meire zes kernboodschappen, met elk eigen kennisleemten. Kernboodschap 1: Getijdoordringing is significant toegenomen. Overstromingsrisico s zijn toegenomen. Habitatverlies/-wijziging heeft een significant effect op getijdoordringing (intergetijdengebieden en ondiep subtidale zijn cruciale habitats. En veranderingen in getijkarakteristieken zijn de drijvende krachten achter de ontwikkeling van het estuarium. In herstelprojecten, zoals ontpoldering of rivierwinning, moet de focus dan ook meer en meer liggen op de impact op getijkarakteristieken in plaats van enkel op structurele biodiversiteit, zonder aan dat laatste afbreuk te doen. Dit moet een belangrijk element zijn in compensatiemaatregelen en instandhoudingsdoelen, omdat het immers mede de goede staat van instandhouding bepaalt. Kennisleemte: De link tussen habitats en getijkarakteristieken is nog onvoldoende bekend. Kernboodschap 2: Schorren reduceren de golfwerking en hebben zo een beschermende werking voor de dijken. Ze vormen een buffer voor water tijdens storm. Kennisleemte: De tresholds die de overgang tussen schorvorming en erosie bepalen zijn nog niet bekend. Factoren die de vorming van habitats bepalen, zeker als het gaat om evoluties op de lange termijn, zijn nog niet bekend. Hetzelfde geldt voor andere typen habitats. Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 4

5 Kernboodschap 3: De waterkwaliteit (zuurstof, primaire productie) wordt mede door morfologie bepaald. Ook in het pelagiaal komen regimeshifts voor. Fyto- en zoöplankton vertonen belangrijke evoluties, maar worden zeer slecht begrepen. Kennisleemte: De primaire productie is een bijzonder belangrijk proces dat mede de waterkwaliteit in belangrijke mate bepaalt en dat basis vormt voor de voedselketen, maar bijzonder slecht bekend is (wat is de primaire productie, wat is de impact van morfologie, etc.). Ook de impact van zoöplankton als cruciale schakel tussen de primaire productie en hogere trofische niveaus is bijzonder slecht bekend (wat bepaalt zoöplankton-populaties en wat is hun rol in het controleren van de primaire productie en het mogelijk vermijden van plankton blooms). Kernboodschap 4: Slikken en schorren spelen een zeer belangrijke rol in de nutriëntenflux, zijn een een sink voor stikstof en fosfor en een bron voor silicium, en daarom cruciaal voor de regulering van waterkwaliteit. Habitats vervullen diverse functies en leveren veel ecosysteemdiensten. Kennisleemte: De rol van de verschillende habitats in het ecologisch functioneren is nog nauwelijks bekend, hetgeen belangrijke consequenties heeft voor het design van herstelmaatregelen. Er is onvoldoende bekend over de relatie tussen het herstel van biodiversiteit versus het herstel van functies. Kernboodschap 5: De zoetwaterdebieten spelen een bijzonder belangrijke rol, zeker in de opwaartse delen van het estuarium. Kennisleemte: Er zijn geen criteria voor een minimum debiet naar een estuarium te bepalen. Kernboodschap 6: Het ecosysteem levert een hele reeks ecosysteemdiensten. Habitats en soorten spelen hierin een cruciale rol. Het verlies aan habitats heeft onherroepelijk geleid tot verlies van ecosysteemdiensten. En dat heeft direct én indirect maatschappelijke en economische gevolgen. Een aantal diensten is gecompenseerd met infrastructurele werken (vaak tegen hoge kosten), maar vele diensten niet, wat tot directe verliezen leidt (bijvoorbeeld visserij) of problemen op de lange termijn (bijvoorbeeld verlies van de filterfunctie en de export van nutriënten en polluenten). Het is van cruciaal belang de problemen te vertalen in een vraag naar ecosysteemdiensten. Kennisleemte: Goede kwantificering van ecosysteemdiensten. Begrip van de tresholds en interacties tussen ecosysteemdiensten. Kernboodschap 7: Natuurherstelmaatregelen leveren niet alleen ecologische winst op, maar zijn ook economisch rendabel dankzij de levering van ecosysteemdiensten. Dit werd ook al aangetoond met de kosten-batenanalyse voor het geactualiseerde Sigmaplan (dat werkt aan een veilig, natuurlijk en economisch aantrekkelijk Scheldegebied). Kennisleemte: Een goede afweging is vereist (kwantificering van de ecosysteemdiensten en economisch rendement). Conclusies Meire concludeert dat estuariene ecosystemen veel ecosysteemdiensten leveren. Verlies aan habitats betekent verlies aan ecosysteemdiensten en dat betekent weer economisch verlies. Estuariene herstelmaatregelen moeten niet alleen gericht zijn op het herstel en behoud van de biodiversiteit, maar ook op het herstel van de ecosysteemdiensten. Dat moet leiden tot het mitigeren van negatieve trends. Ecologisch herstel is dan duidelijk ook een economisch verantwoorde en rendabele investering. Inzicht in de levering van ecosysteemdiensten leert dat investeren in het herstel van het estuariene systeem de basis is voor een duurzaam economisch gebruik van het systeem. Dit vereist dat doelen breed moeten worden gedefinieerd, ook voor ecosysteemdiensten. Goede systeemmonitoring is essentieel als basis om de ontwikkeling van een systeem te beschrijven, te begrijpen en de processen te kwantificeren ten behoeve van adequaat beheer. Meer informatie: Presentatie Patrick Meire Publicatie: Patrick Meire en Mark van Dyck, Naar een duurzaam rivierbeheer. Hoe herstellen we de ecosysteemdiensten van rivieren? De Schelde als blauwe draad. Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 5

6 Eems-Dollard: slibdynamiek en morfologie Er is weinig bekend over de interactie tussen de Eems en het estuarium Vertroebeling van water als gevolg van sedimenttransport kan effect hebben op de ecologische waarde van een natuurlijk systeem. Volgens Bas van Maren, werkzaam bij Deltares en gespecialiseerd in sedimenttransport en morfologie, bestaat voor de Eems de indruk dat de vertroebeling daar de afgelopen jaren is toegenomen. Vertroebeling heeft een negatief effect op de algengroei en leidt ertoe dat de ecologische waarde van een systeem achteruit gaat, legt Van Maren uit. Minder algen betekent namelijk minder voedsel voor kleine vissen, die op hun beurt worden opgegeten door grotere vissen, die weer voedsel vormen voor vogels. Kortom, afname van algenproductie werkt door in de hele ecologische keten en beschouw ik als indicator voor de gezondheid van een natuurlijk systeem. Kennisvraag De belangrijkste kennisvraag voor de Eems-Dollard is volgens Van Maren dan ook of het water inderdaad troebeler is geworden, hoe dat komt en op welke manier je het water minder troebel kunt maken. Wat de Eems- Dollard bijzonder maakt is het feit dat ons kennisniveau van dat natuurlijke systeem veel lager is dan van andere systemen in Nederland. Voor de Westerschelde bijvoorbeeld is veel meer kennis ontwikkeld. Dat komt onder meer door kennisontwikkeling in relatie tot de haven van Antwerpen en de verdieping van de Westerschelde. Ook door de Deltawerken is veel kennis vergaard over de invloed en veranderingen in het systeem. En via de samenwerking met België heeft dit ook een grensoverschrijdende basis. In de Eems-Dollard ligt dat anders. Op inhoudelijk vlak wissel ik wel informatie uit met mijn Duitse counterparts, maar we werken niet samen in projecten. Complexe processen Daarbij komt dat de Eems-Dollard verbonden is met de Eems-rivier, waar vloeibare modder voorkomt. Feitelijk is er weinig bekend over de interactie tussen het estuarium en de rivier de Eems. Dit komt ook omdat het fysisch gezien om zeer complexe processen gaat. Bovendien is de Eems Duits. Vertroebeling van de rivier wordt gezien als een Duits probleem. Vanuit de Nederlandse overheid is er daarom weinig urgentie om wat meer over deze interactie te weten te komen. Kaderrichtlijn Water Niettemin verplicht de Kaderrichtlijn Water om meer inzicht te krijgen in de slibdynamiek in Eems-Dollard en om ervoor te zorgen dat het systeem zo nodig beter wordt. Het feit dat we nog niet konden vaststellen of dit systeem in goede of slechte staat verkeerde, was een belangrijke motivatie om een studie te doen, aldus Van Maren. Op basis van dat onderzoek hebben we de afgelopen jaren een aantal vernieuwende inzichten gekregen in het functioneren van het systeem. Maar het zijn nog vage contouren. Er valt nog veel te schaven. We hebben nu enkele hypotheses die we opnieuw moeten toetsen. Ecologie en Economie in balans Een belangrijke rol in Eems-Dollard is weggelegd voor is het project Ecologie en Economie in Balans, waarin bedrijfsleven, overheid en lokale stakeholders met elkaar samenwerken. Het project buigt zich over de vraag hoe je door goede samenwerking de economie in de Eemsdelta kunt ontwikkelen en tegelijk de ecologische waarde van het estuarium in stand kunt houden dan wel verbeteren. De economische vraag is relevant en actueel, vertelt Van Maren. Deze regio kampt met economische terugval. Grote industrie kan de economie stimuleren. Denk aan kolencentrales en havens. Maar die worden als negatief beschouwd voor de ecologische ontwikkeling van het gebied. Wetenschappelijk en toegepast onderzoek Worden kennis- en onderzoeksinstellingen betrokken bij het onderzoek naar de slibdynamiek in Eems-Dollard? Van Maren: NWO financiert, parallel aan onze studie, wetenschappelijk onderzoek op universiteiten. We komen elkaar ook her en der tegen. Zulke academische studies zijn echter veel fundamenteler en daarom lastig met maatschappelijke opgaven te combineren. Daardoor zijn beide studies beperkt met elkaar te combineren. Dat zou echter beter kunnen en moeten. Regie Volgens Van Maren kun je over het algemeen zeggen dat er commitment bestaat. Zowel over de opgave om ecologie en economie in balans te brengen als over de noodzaak van onderzoek naar slibdynamiek. Het probleem is gebrek aan regie. Naar mijn mening zou de overheid die regie naar zich moeten toetrekken. Sedimentonttrekkingen Terug naar de studie van Van Maren. We zijn daar zo n vijf jaar geleden mee begonnen. Toen was het idee dat het water in Eems-Dollard in toenemende mate vertroebelde door baggeren en storten en door opslingering van het getij. We denken nu dat dat een gevolg is van sedimentonttrekkingen. Tot halverwege de jaren 90 van de vorige eeuw is er aan Duitse Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 6

7 Bas van Maren Overal worden geulen verdiept. Daardoor versterkt de estuariene circulatie: een landwaartse onderstroming en een zeewaartse bovenstroming. zijde veel sediment uit het water gehaald, wat een behoorlijk effect heeft gehad op de vertroebeling van het estuarium. Inkomstenbron Inmiddels worden er gedacht aan allerlei slimme initiatieven om sediment uit het systeem te halen. Denk aan het inrichten van bestaande polders als kwelders door het graven van geulen, legt Van Maren uit. Daar laat je het water in- en uitstromen. De geulen gaan dichtslibben. Het restant, kleiachtige slib, kun je gebruiken om dijken te bekleden of bakstenen te produceren. Zo wordt slib een inkomstenbron in plaats van een afvalproduct. Estuariene circulatie Op veel plaatsen in Nederland vindt sedimenttransport plaats. Van Maren: Overal worden geulen verdiept. Daardoor versterkt de estuariene circulatie: een landwaartse onderstroming en een zeewaartse bovenstroming. Die circulatie brengt sediment naar binnen, omdat er op de bodem nu eenmaal meer sediment ligt, en is afhankelijk van de diepte: de circulatie in een 14 meter diepe geul is veel groter dan in een 10 meter diepe geul. In Rotterdam zie je de gevolgen: daar wordt het troebele water grotendeels veroorzaakt door de estuariene circulatie in de Nieuwe Waterweg. Van Maren vervolgt: Estuariene circulatie heeft effect op slibtransport, maar over het algemeen weten we onvoldoende wat de gevolgen zijn van verdiepingen op de circulatie en daarmee op slibtransport en vertroebeling. Bij de verdiepingen in de Westerschelde wordt bijvoorbeeld veel uitgebreider gekeken naar zandtransport en morfologische veranderingen, dan naar slibtransport en de daarmee samenhangende vertroebeling. Onderzoeksagenda Bas van Maren Kennis over het effect van verdiepingen op estuariene circulatie en de daarmee samenhangende vertroebeling van wateren. Kennis over de complexe relatie tussen de rivier de Eems en het Eems-Dollard-estuarium. Onzekerheden uitsluiten door beter te meten met nieuwe inzichten en nieuwe technologieën. Van Maren vindt de Nederlandse meetfaciliteiten ondermaats. Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 7

8 Slibdynamiek in het Eems-estuarium De inleiding van Bas van Maren over de slibdynamiek in het Eems-estuarium startte met het maatregelenprogramma van de Kaderrichtlijn Water Vanwege kennisleemten zijn er geen concrete maatregelen genomen, maar er is wel onderzoek gedaan. In welke mate is de slibhuishouding veranderd, wat zijn de oorzaken hiervan en welk aandeel heeft het huidige bagger- en stortbeleid hierin? Wat zijn de effecten van de (veranderde) slibhuishouding op de primaire productie? En welke oplossingsrichtingen en mogelijke maatregelen zijn er om de primaire productie te verbeteren of te herstellen? Sinds 1990 is de slibconcentratie toegenomen. Metingen laten een significante toename in vertroebeling zien. De vraag is waarom dat zo is. Met een sediment-transportmodel zijn hypothesen getoetst en scenario s doorgerekend. Er zijn drie mogelijke verklaringen voor de gemeten veranderingen in het slibgehalte. 1. Verdieping in de Eems-Dollard De afgelopen jaren zijn diverse geulen in het estuarium verdiept. Maar er hebben ook (half )natuurlijke veranderingen plaatsgevonden. De totale bodemverandering tussen 1985 en 2005 lijkt tot een vertroebeling van de Dollard te leiden. Dit is het gevolg van een toename in de zout-gedreven estuariene circulatie. 2. Baggeren en storten Jaarlijks wordt er 8 miljoen m³ slib in de Eems-Dollard verspreid. Dat leidt tot een verhoging van slibconcentraties nabij stortlocaties. Het slib bezinkt in de havens. Het netto effect van baggeren en storten is daarmee vooral een herverdeling van sediment, en geen toename ervan. 3. Veranderingen in onttrekkingen Tussen 1960 en 1990 werden grote hoeveelheden slib (5 miljoen m³) onttrokken aan de vaargeul naar en de haven van Emden. Het beëindigen van de onttrekkingen in 1990 heeft geleid tot een toename in de sedimentconcentratie. Waarschijnlijk heeft bezinking in de Dollard in de periode tot een vergelijkbare onttrekking geleid. De vraag is wel wat natuurlijke onttrekking is. Deze periode kende immers ook verstoringen door menselijke ingrepen. Kennisleemten Van Maren presenteerde een aantal kennisleemten. Volgens hem zijn grootschalige morfologische ontwikkelingen nog niet goed in kaar gebracht en worden ze al helemaal niet goed begrepen (in vergelijking met bijvoorbeeld de Oosterschelde en de Westerschelde). Verder wordt de interactie met de zeer complexe rivier de Eems niet goed begrepen en gemodelleerd. Het effect van zout op de slibdynamiek is erg groot, maar gevoelig voor een numerieke aanpak; de relatie met verdiepingen is groot en dit zou dus verder moeten worden onderzocht. Voort zouden de (lange termijn) sedimentbronnen en -putten beter in kaart moeten worden gebracht. Ten slotte is het onduidelijk wat de rol van onzekerheden is. Oplossingen en maatregelen In zijn presentatie stelde Van Maren de volgende oplossingen en maatregelen voor: verbetering van de hydromorfologische integriteit, verbetering van estuariene verbindingen (herstel van land-waterovergangen en van zoet-zoutovergangen in waterlopen) en verbetering van de basis van het voedselweb (vergroting van de algenproductie door vermindering van de slibconcentratie in het water). Volgens Van Maren is het moment daar om de invang van slib te vergroten en de ecologie te verbeteren door ingrepen in intergetijdengebieden. De vraag is hoe dit proces moet worden gestroomlijnd, of de juiste ingrepen op tafel liggen en welke kennisvragen de hoogste prioriteit hebben. Meer informatie Presentatie Bas van Maren Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 8

9 Waddenzee-IJsselmeer: vismigratie Diverse maatregelen ter verbetering van de vismigratie Maatregelen ter bevordering van de vismigratie vormen een stap in de richting van het ecologisch herstel van de grote wateren. De Vismigratierivier - een permanente opening in de Afsluitdijk - zorgt ervoor dat de Waddenzee en het IJsselmeer weer met elkaar worden verbonden, waardoor vele soorten trekvissen straks hun paai- en leefgebieden weer kunnen bereiken. Wat betekent dit voor het ecologisch functioneren van de grote wateren? Hoe werkt dit door in de voedselketen? En hoe kunnen we het beheer en onderhoud zo gunstig mogelijk uitvoeren? Dit zijn de belangrijkste kennisvragen voor het onderzoek. Erwin Winter Vismigratie tussen Waddenzee en IJsselmeer Vóór 1932 was de Zuiderzee een dynamisch, open estuarium. De Afsluitdijk betekende een harde zoet-zoutovergang. Bij Den Oever en Kornwerderzand bevinden zich in- en uitgangen voor vis. Maar er zijn diverse migratiebelemmeringen. Zo is de mogelijk om vanuit de Wadden het IJsselmeer in te trekken voor sterke vissen matig en voor zwakke vissen ronduit slecht. Andersom ondervindt de trekvis weinig belemmeringen. Maar de zoetwatervis komt een vijandig milieu. Erwin Winter, onderzoeker bij IMARES, Wageningen UR, vertelde dat er de afgelopen jaren bij Kornwerderzand op diverse manieren (fuikenmonitoring, liftnetten, zegen, merk terug vangst, zenderstudies) onderzoek is gedaan naar vismigratie. Er worden diverse maatregelen genomen om de migratie te verbeteren: visvriendelijk spuibeheer (al lang gangbare praktijk), visvriendelijk sluisbeheer (vanaf 2015) en vispassages (Den Oever Hevel Vispassage (2015) en de Vismigratierivier bij Kornwerderzand (realisatie voorzien vanaf 2018)). Sleutelfactoren Sleutelfactoren om de vismigratie te verbeteren zijn de passeerbaarheid van de potentiële migratieroute (kan de vis de omstandigheden, zoals stroming, overwinnen en zijn de omstandigheden dusdanig acceptabel dat de vis de route wil passeren), de vindbaarheid van de potentiële migratieroute en factoren die het passagegedrag van vissen sturen, zoals waterstromingen in ruimte en tijd, zoetzoutgradiënten, onderwaterstructuren en geurstoffen. Effecten, kennisbehoefte en -leemte De vraag is wat de grootschalige effecten zijn van de verbetering van vismigratie. Welke effecten heeft de verbetering bijvoorbeeld op herstel van populaties en visgemeenschappen in de Waddenzee, op het IJsselmeer, in het stromende achterland van Nederland (IJssel, Vecht, polders) en internationaal (Rijn)? Duidelijk is dat er kennisbehoefte en -leemten zijn: over het gedrag van vis bij zoet-zoutovergangen, over het passagesucces bij verschillende potentiële migratieroutes en over het vóórkomen en de dynamiek van visgemeenschappen. Om in die behoeften en leemten te voorzien is het nodig te investeren in proceskennis en de abundantie van vis in tijd en ruimte te meten. Meer informatie Presentatie Erwin Winter Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 9

10 Kustsysteem: duurzaam beheer Op de lange termijn zijn er grijze kennisgebieden Hoe kunnen, in het licht van de zeespiegelstijging, de grote wateren met zoet-zoutovergangen duurzaam worden beheerd? Dat is volgens Carola van Gelder-Maas de belangrijkste kennisvraag. Van Gelder is senior adviseur/specialist Kustbeheer Rijkswaterstaat. Voor het Nationaal Kennis- en innovatieprogramma Water en Klimaat (NKWK) is zij projectleider van de onderzoekslijn Kustgenese 2.0. Als we nu al moeite hebben met de zorg voor duurzaam veerkrachtige ecosystemen en herstel van estuariene dynamiek, hoe gaan we daar dan mee om als de zeespiegel gaat stijgen? Carola van Gelder-Maas Maar dat de bestaande systeemkennis eigenlijk niet meer voldoet, vindt Van Gelder te zwaar gesteld. We weten veel, maar uiteraard niet alles. Op de lange termijn zijn er grijze kennisgebieden. Van Gelder vindt overigens niet dat er bij kennisontwikkeling teveel nadruk ligt op systeem- en te weinig op specifieke kennis: Voor beide soorten kennis hebben wij kennisprogramma s opgesteld. Het kustsysteem kan niet zonder deze beide soorten. Ze zijn geïntegreerd. Ik kan geen uitvoeringsprogramma opstellen als ik geen kennis heb van het systeem. Dat betekent dat we voor beheer en onderhoud van de kust zowel naar systeemkennis op kleine, middelgrote en grote schaal kijken, als naar toepassing van die kennis bij functies als veiligheid en ecologie. Kennisleemten Kennisleemten op het gebied van zeespiegelstijging worden uitgewerkt in het project Kustgenese 2.0. Dit project maakt gebruik van het platform dat het Nationaal Kennis- en Innovatieprogramma Water en Klimaat (NKWK) biedt om onderzoeksvragen die niet bij het Rijk zijn belegd door partners te laten oppakken. Bij het beheer en onderhoud van de kust - inclusief het Wadden- en het Deltagebied - op de korte en middellange termijn vragen we ons af wat we weten, wat we missen en wat dat betekent voor de lange termijn. Daarbij kun je denken aan klimaatscenario s, de mate waarin de zeespiegel stijgt en het effect daarvan op de waterkwaliteit en de estuariene dynamiek, aldus Van Gelder. Daarbij verbinden we wetenschappelijk en toegepast onderzoek met elkaar, want dat zijn geen gescheiden werelden. Hoewel beiden weliswaar uit verschillende bronnen worden gefinancierd, levert het uitwisselen van elkaars data en kennis enorme meerwaarde op. Gouden Driehoek De samenwerking in de Gouden Driehoek - overheid, bedrijfsleven en kennisorganisaties - kan volgens Van Gelder beter. Maar we zijn op de goede weg. Hoewel er verschillende belangen zijn en er dus niet vanzelfsprekend commitment is, wordt de Gouden Driehoek steeds vaker als uitgangspunt genomen om problemen op te lossen en programma s te starten. De Zandmotor is een mooi voorbeeld van een goede samenwerking in de Gouden Driehoek, waar alle partijen baat bij hebben. Eventuele obstakels om tot een gemeenschappelijke kennisagenda te komen kun je opheffen door transparant te zijn over je doelstellingen, te durven investeren en door de bereidheid om kennis en data te delen. Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 10

11 Kustgenese De Nederlandse kust heeft zijn eigen dynamiek en systeemkenmerken. We hebben een grootschalig systeem: een zandstroom die parallel aan de kust, als een soort rivier, in de diepte zand transporteert van zuid naar noord, legt Van Gelder uit. Deze stroom heeft veel invloed op de ondiepe vooroever, de kustlijn. En daar kijken wij naar: naar de kleinere lokale en regionale systemen: naar de kustlijn en de zandbalans tussen de duinen en de diepere onderwateroever. Indicators Het zand is een belangrijke indicator voor de balans van het systeem. Van Gelder: Wij baseren alles op de zandbalans. Hoeveel zand komt erin? Hoeveel gaat eruit? Dat heeft veel invloed op het niveau van de zeespiegel. Waar we overigens ook tegenaan lopen is de relatieve zeespiegelstijging. Die wordt niet zozeer veroorzaakt door de stijging van de zeespiegel, maar ook door daling van de bodem. Deze bodemdaling is een indicator waarmee we straks rekening moeten houden. Zandsuppletie Wat betreft kennisontwikkeling op het gebied van kustgenese zijn er twee hoofdvragen geformuleerd. Van Gelder: Hoeveel zand hebben we op de lange termijn nodig om onze kust veilig te houden? Op dit moment suppleren we 12 miljoen m³ zand per jaar langs de Nederlandse kust. Maar hoeveel zand hebben we nodig als de zeespiegel gaat stijgen? En waar leggen we dat dan neer? Om daar achter te komen moeten we weer weten hoe (in)actief de vooroever vóór de kust is. Daarbij verbinden we wetenschappelijk en toegepast onderzoek met elkaar, want dat zijn geen gescheiden werelden. Zandmotor De andere hoofdvraag betreft de zandsuppletie op de Noordzee, waarvan een deel de Waddenzee ingaat. De Waddenzee heeft honger en neemt veel zand weg. We suppleren daar gigantisch, aldus Van Gelder. Maar we weten er eigenlijk nog te weinig van af. Dankzij de Zandmotor hebben we inmiddels vijf jaar kennis opgebouwd over grootschalige zandsuppletie; kennis waar Kustgenese uit kan putten. Maar de aanleg van de Zandmotor, een enorme zandsuppletie van zo n 20 miljoen m³, heeft natuurlijk wel invloed op de zandstroom. Menselijk ingrijpen Welke invloed hebben lokale stressfactoren op de veerkracht van de kust? Bij zandsuppleties zijn het vaak speldenprikjes, zegt Van Gelder. Daar walst het systeem overheen. Maar de aanleg van de Zandmotor, een enorme zandsuppletie van zo n 20 miljoen m³, heeft natuurlijk wel invloed op de zandstroom. We onderzoeken dan ook wat zoiets doet met het ecosysteem: is het evenwicht vernield? Komt het oude evenwicht terug? Of komt er een nieuw evenwicht voor in de plaats? Over het algemeen zie je dat het evenwicht zich herstelt, bij de ene ingreep wat sneller dan bij de andere ingreep. En uiteraard kan de aanleg van een havendam een permanente verstoring van een systeem veroorzaken, waar de natuur niets mee kan. Gemeenschappelijke dynamiek Volgens Van Gelder kun je de dynamiek en de problemen van de verschillende grote wateren met zoet-zoutovergangen niet los van elkaar zien. En zeker niet als je de Noordzee daarbij betrekt. Alles wat je daar doet heeft gevolgen. Gebieden als de Waddenzee en Eems Dollard zullen daarop reageren. Dat kan best lang duren, want kustgenese is echt iets voor de lange termijn. Er is dus sprake van een gemeenschappelijke dynamiek. Daarom moet specifieke kennis over verschillende ecosystemen worden gedeeld en gezamenlijke kennis worden ontwikkeld. En daarom proberen wij de andere grote wateren bij onze onderzoeken te betrekken. Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 11

12 Onderzoeksagenda Carola van Gelder-Maas Meten is weten: grootschalig en langjarig monitoren. Data zijn nodig om modellen voor het toepassen en interpreteren van systeemkennis in de praktijk te kunnen gebruiken en verbeteren. Operationaliseren bestaande kennis en continueren huidige kennisprogramma s. Die vormen een stevige basis voor nu en de toekomst. Pilots: test je bevindingen uit metingen en kennisprogramma s in de werkelijkheid. Er is dus sprake van een gemeenschappelijke dynamiek. Daarom moet specifieke kennis over verschillende ecosystemen worden gedeeld en gezamenlijke kennis worden ontwikkeld. Kustgenese 2.0 Carola van Gelder-Maas gaf een presentatie over Kustgenese 2.0, het programma voor lange termijn kustonderzoek Kustgenese 2.0 komt voort uit Kustgenese 1 (de basis van het huidige suppletiebeleid), diverse kustnota s en de Beleidslijn kust, het Deltaprogramma 2015 en de keuze van het kabinet naar aanleiding van dit programma om het monitorings- en onderzoeksprogramma voor de kust te intensiveren. Het ministerie van Infrastructuur en Milieu doet al onderzoek ten behoeve van het beheer en onderhoud van de kust en ten behoeve van nieuw of te herzien kustbeleid. Daarnaast worden de Zandmotor en de kust gemonitord en geëvalueerd. Nieuwe beleidsvoorstellen volgen het Netherlands Water Partnership. Zo moeten we in 2021 in staat zijn om beleidsbeslissingen te nemen over suppletiebehoefte voor structureel en duurzaam evenwicht in de Nederlandse kustzone en over het toepassen van grootschalige (pilot)suppleties. Daarvoor moeten we weten hoeveel zandsuppletie nodig is om te kunnen spreken van een structureel en duurzaam evenwicht, waar en wanneer er wordt gesuppleerd en of en hoe we dit volume effectief in de kustzone kunnen aanbrengen. Thema s Kustgenese telt vier thema s. Het eerste thema is het Lange Termijn Kustbeheer. Dat gaat om het onderbouwen van de suppletiebehoefte en de uitvoeringsstrategie voor duurzaam en structureel evenwicht in het kustfundament. Speerpunt binnen dit thema is het behoud van areaal en hoogwaterveiligheid. Het tweede thema is ecologie. Het speerpunt wordt hier gevormd door het effect van de aanpassing van zandhoeveelheden op de ecologie (habitats zeebodem). Het derde thema is de uitvoering van pilots en langlopende monitoring. Denk aan de Zandmotor en de versterking van de Hondsbossche en Pettemer Zeewering. Het laatste thema gaat over ruimtelijke ordening en economie. Hier gaat het om het onderbouwen van de suppletiebehoefte en de uitvoeringsstrategie voor maatschappelijke meerwaarde. De focus ligt op de mogelijkheden van zandsuppleties om meerwaarde te creëren voor een maatschappelijk aantrekkelijker kust. Tijdspad In de periode wordt onderzoek gedaan en vinden er meetcampagnes en kleinschalige pilots plaats. In de periode worden er grootschalige pilots uitgevoerd. Meer informatie Presentatie Carola van Gelder Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 12

13 Zuidwestelijke Delta: herstel estuariene dynamiek Natuurlijkheid en maatschappelijke baten moeten beter met elkaar worden verbonden Het uitgangspunt voor herstel van estuariene dynamiek is dat een ecologisch gezonde en veerkrachtige Zuidwestelijke Delta kan worden gerealiseerd door met de natuurlijke processen mee de kwaliteit te verbeteren, mét behoud van de opgebouwde waterveiligheid en in balans met een duurzaam economisch ontwikkelingsperspectief. De Zuidwestelijke Delta is de afgelopen decennia veranderd in een verzameling afgesloten bekkens. Denk aan het Haringvliet, het Hollands Diep, de Grevelingen en het Volkerak-Zoommeer. Deze bekkens zijn hydro-morfologisch uit balans, wat ten koste gaat van onder meer de ecologische kwaliteit. Keurslijf Kenmerkend voor de zogenoemde gecompartimenteerde Delta is volgens Arno Nolte, adviseur en senior onderzoeker waterkwaliteit en ecologie bij Deltares, het feit dat de bekkens zich nog steeds aanpassen aan de compartimentering. Voor al deze wateren geldt dat de vorm - het volume, de diepte - niet past bij natuurlijke processen, waarin de fysische vorm natuurlijk tot stand komt. De bekkens zitten dus in een keurslijf. Een belangrijke kennisvraag is dan ook hoeveel herstel in deze onevenwichtige situatie - die je behoudt zolang de bekkens niet worden geopend - haalbaar is. Hoewel er diverse maatregelen worden genomen en voorbereid - denk aan het Kierbesluit - wordt estuariene dynamiek ten dele hersteld en keert daarmee de oorspronkelijke situatie niet terug. Arno Nolte Klimaatverandering Daar komt het concrete punt van de klimaatverandering nog bij. Daar merken we nog niet zo veel van, vertelt Nolte. Maar we verwachten minder zoet water van de rivieren in de zomer en meer zoutindringing. De vraag is of dat zoete water, kenmerk van een estuarium, er straks nog in voldoende mate is en wat de gevolgen van de klimaatverandering zijn voor het natuurlijke systeem een termijn van 20 à 30 jaar. Proeftuinen Hoe kun je die kennisleemte oplossen? We moeten systematisch onderzoeken wat er precies is gebeurd en de verschillende bekkens met elkaar vergelijken, zegt Nolte. Op basis van die nieuwe kennis zouden we vervolgens in kleinschalige proeftuinen testen kunnen uitvoeren, bijvoorbeeld het terugbrengen van getijdenwerking, om erachter te komen of wij ons doel voldoende bereiken. Integreren De bekkens zijn ontstaan vanuit specifieke maatschappelijke belangen. Denk aan waterveiligheid of een getijdenvrije scheepvaartverbinding tussen Rotterdam en Antwerpen. Daarom moeten natuurlijke systemen en kennis daarover worden geïntegreerd met maatschappelijke belangen en de specifieke kennis daarover, aldus Nolte. Joost Stronkhorst Comparative assessment Joost Stronkhorst, adviseur geïntegreerd beheer van kustgebieden bij Deltares en lector aan de Delta Academy, Hogeschool Zeeland, vult aan: Er is wereldwijd een vergelijking gemaakt tussen allerlei verschillende delta s. En wat blijkt: Nederland scoort hoog op governance en infrastructuur. Maar andere delta s scoren veel hoger op Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 13

14 natuurlijkheid. Daar hebben we aan kwaliteit ingeboet en kunnen we ons verbeteren. Echter zonder de maatschappelijke opgaven uit het oog te verliezen. Denk bijvoorbeeld aan de vraag hoe herstel van natuurlijkheid zich verhoudt tot zoet water, dat we nodig hebben voor de landbouw, de industrie en de drinkwatervoorziening. Daar hebben we kennis voor nodig, zoals Arno bepleit. Versnippering Kunnen overheden, kennisorganisaties en de markt bij kennisontwikkeling over het verbinden van natuurlijkheid met maatschappelijke baten samenwerken? Nolte: Ieder organisatie heeft natuurlijk zijn eigen belangen. Maar er zijn op projectniveau overal samenwerkingsverbanden. Dat is goed. Maar het kan ook tot versnippering van kennis leiden. Daarom hebben we een plaats nodig, fysiek en digitaal, waar kennis wordt gedeeld. Centre of Expertise Stronkhorst is tevreden over de samenwerking tussen onderwijs en kennisinstellingen. In het Centre of Expertise voor deltatechnologie werken kennisinstituten uit de regio, zoals IMARES, NIOZ en Deltares, samen met hogescholen, zoals Zeeland, Larenstein en Rotterdam. Ook de overheid en bedrijven doen mee. Dankzij deze samenwerking kunnen docenten hun kennis up to date houden. Nederlandse studenten krijgen de mogelijkheid te leren in de praktijk. Denk aan onderzoeksprojecten op het gebied van building with nature, aquacultuur, watertechnologie en deltamanagement. Veel voorbeelden Het verbinden van natuurlijkheid en maatschappelijke functies geldt volgens Nolte voor alle grote wateren met zoet-zoutovergangen. Maar ze verschillen in estuariene dynamiek. Je zult dus elk estuarium apart moeten bekijken. Het voordeel van de verschillen is dat we heel veel voorbeelden hebben, waarvan we kunnen leren. Onderzoeksagenda Arno Nolte en Joost Stronkhorst Proeftuinen / living labs. Nolte: Test maatregelen eerst op kleine schaal in een proeftuin. Kijk wat de effecten van ingrepen zijn, voordat ze grootschalig in de praktijk worden gebracht, en bouw ervaring op. Experimenteerruimte is nodig, omdat bepaalde processen op het gebied van waterkwaliteit en estuariene dynamiek lange tijd nodig hebben. Stronkhorst: Met living labs krijg je ook meer zicht op investeringsritmes, op momenten waarop je nieuwe technologieën kunt inbrengen. Verder moet er meer geïnvesteerd worden in organisatievermogen en menskracht. Herstel van de estuariene dynamiek in de gecompartimenteerde wateren De inleiding van Arno Nolte startte me een vergelijking tussen delta s wereldwijd. Daaruit blijkt dat onze delta goed scoort op het gebruik van land en water, infrastructuur en governance. Maar wat betreft het natuurlijke systeem lopen we achter. Daarmee doen we onze maatschappij tekort. Bovendien is het een gemiste kans voor onze internationale activiteiten. De gecompartimenteerde wateren in de Zuidwestelijke Delta hebben geen of nauwelijks estuariene dynamiek. Daardoor blijft de ecologische veerkracht relatief achter bij bijvoorbeeld de infrastructuur. Herstel van estuariene dynamiek als zoekrichting is al zo n 15 jaar onderweg, maar realisatie is nog beperkt. Dat komt omdat de baten voor ecologische veerkracht moeilijk vergelijkbaar kunnen worden gemaakt met kosten en baten van andere functies. Initiatieven In de gecompartimenteerde wateren van de Zuidwestelijke Delta worden initiatieven genomen om de estuariene dynamiek te herstellen: Haringvliet en Hollandsch Diep: - Kier Haringvliet (2018). - Droomfondsproject Haringvliet (tot en met 2018, zie elders in deze Zoet-zoutcourant). Grevelingenmeer: - Vervolg op de Ontwerp-rijksstructuurvisie: besluit over de herintroductie van getij. - Ingebruikname van de Flakkeese spuisluis (herstel van de waterverbinding tussen de Oosterschelde en het Grevelingenmeer; renovatie gereed in 2016). Volkerak-Zoommeer: - Vervolg op de Ontwerp-rijksstructuurvisie: besluit over een zoet of zout meer. - Innovatieve zoet-zoutscheiding voor de Krammersluizen. - Ontwikkelperspectieven Volkerak-Zoommeer. Binnenschelde en Markiezaatsmeer: - Systeemanalyse om inzicht te verkrijgen in kansrijke en structurele maatregelen op de korte en lange termijn. Veerse Meer: - Evaluatie peilbesluit. Kennis Deze en andere initiatieven bieden goede mogelijkheden voor kennisopbouw, -uitwisseling en onderwijs over duurzame inrichting en beheer van deltagebieden met (gedeeltelijke) estuariene dynamiek. De initiatieven krijgen nog meer waarde als compartimentoverstijgende kennisvragen kunnen worden beantwoord. Meer informatie Presentatie Arno Nolte Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 14

15 Zuidwestelijke Delta: Oosterschelde en Westerschelde Het ontbreekt aan systeemkennis over de Oosterschelde De Oosterschelde en de Westerschelde zijn twee systemen die zo n 50 jaar geleden veel op elkaar leken. Door diverse ingrepen is dat veranderd. Voor de Westerschelde bestaat een geïntegreerde visie op het functioneren van het systeem. Voor de Oosterschelde ontbreekt zo n visie vooralsnog. Tom Ysebaert In de Westerschelde is de zoetwaterinvloed behouden gebleven. Daardoor heeft het water de kenmerken van een echt estuarium met een volledige zoet-zoutovergang, legt Ysebaert uit. Hij is marien ecoloog bij IMARES (Institute for Marine Resources & Ecosystem Studies) Wageningen UR, en bij het NIOZ (Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee). De Westerschelde is rijk aan platen en slikken, die belangrijk zijn voor de ecologische dynamiek: voor bodemdieren, vis, vogels en zeehonden. Daarnaast is de Westerschelde een zeer drukke vaarweg. De vaargeulen zijn er verbreed en verdiept. Het baggeren en storten heeft de bodemopbouw en de morfologie van de platen, slikken en schorren in de Westerschelde veranderd. Het estuarium heeft de karakteristieke zoet-zoutovergang in zijn volle omvang, maar is sterk gewijzigd door problemen met waterkwaliteit en morfologie. Zandhonger Voor de Oosterschelde ligt het anders. Door de bouw van de stormvloedkering is de monding van de Oosterschelde gedeeltelijk afgesloten. Peter Herman, estuarien ecoloog bij het NIOZ: Bovendien zijn de grote rivieren afgesloten van de Oosterschelde, waardoor er nauwelijks zoet water wordt aangevoerd. Daardoor blijft de primaire productie van plankton in het centrale en oostelijke deel van de Oosterschelde achter ten opzichte van het oorspronkelijke niveau, met als gevolg een veranderde habitatdynamiek. Verder kent de Oosterschelde weliswaar getijden, maar die zijn veel minder dynamisch dan in de Westerschelde. De stroomsnelheden zijn teruggelopen, waardoor de kenmerkende morfodynamiek is veranderd. De geulen hebben veel zand nodig om een nieuw evenwicht te bereiken. Dit wordt zandhonger genoemd. Die zandhonger leidt weer tot afname van platen, slikken en schorren. Tegelijkertijd is de Oosterschelde het meest biodiverse systeem van Nederland. Geen samenhang Voor de Westerschelde wordt er de laatste jaren sterk getimmerd aan een geïntegreerde visie over hoe ingrepen op het gebied van morfologie (ten behoeve van de bevaarbaarheid), waterkwaliteit en ecologie met elkaar samenhangen. Voor de Oosterschelde nog niet. Systeemkennis over de Oosterschelde ontbreekt, vertelt Herman. De afgelopen jaren zijn er in de Oosterschelde diverse projecten en pilots geweest. Denk aan de pilot Veiligheidsbuffer Oesterdam. Helaas bestaat er weinig samenhang tussen de projecten, waardoor ze nauwelijks iets zeggen over het systeem als geheel: over de relatie tussen biodiversiteit, morfologische ontwikkelingen, nutriëntencycli, schelpdierkweek en het functioneren van het ecosysteem. Oplossing Om up-to-date systeemkennis over de Oosterschelde op te doen is volgens Herman een groot geïntegreerd project nodig, waarbij permanent wordt gemonitord. Daar is ook veel ervaring mee opgedaan, bijvoorbeeld in de Westerschelde en de Waddenzee, maar ook buiten de landsgrenzen. Om tot zo n project te komen zijn er allerlei modellen denkbaar. Rondom de Waddenzee zijn er bijvoorbeeld diverse consortia ontstaan, die projecten gecoördineerd hebben aangepakt: met een duidelijke doelstelling en heldere communicatie met overheden, belangenorganisaties en kennisinstituten. Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 15

16 Commitment Er is ongetwijfeld commitment voor een onderzoeksagenda voor de Oosterschelde, denkt Ysebaert. Je hebt dat ook gezien bij het Waddenfonds, dat is opgericht om een duurzame en kwalitatieve impuls te geven aan ecologie en economie van het Waddengebied. Er is expertise, belangstelling en een netwerk om met elkaar samen te werken. Noodzakelijk voor een onderzoeksagenda zijn financiële middelen. Gezamenlijke opgave Hebben de Nederlandse grote wateren met zoet-zoutovergangen een gezamenlijke problematiek en dus een gezamenlijke opgave? Alle estuaria hebben te maken met menselijke ingrepen en klimaatverandering, zegt Ysebaert. Niet alleen in Nederland, maar ook daarbuiten. Denk aan de Elbe, Humber of de Seine. We kunnen veel van elkaar leren. En er zijn Europese projecten waarin systemen met elkaar worden vergeleken. Bovendien moeten we niet vergeten dat bepaalde ingrepen in systemen invloed kunnen hebben op systemen elders. Het is dus belangrijk de verschillende systemen met elkaar in verband te zien. Onderzoeksagenda Peter Herman en Tom Ysebaert Geïntegreerd, systeemgericht onderzoek voor de Oosterschelde, waarbij biodiversiteit, waterkwaliteit, morfologie, bodemstructuur, etc. in samenhang worden bekeken. Het onderzoek moet onder meer antwoord geven op de vraag wat er moet gebeuren om ervoor te zorgen dat de Oosterschelde over 30 jaar nog steeds een zeer waardevol marien systeem is. Daarbij moet gebruik worden gemaakt van nieuwe inzichten, kennis en technieken. Mogelijk ingrijpende maatregelen, zoals een verbinding met Volkerak-Zoommeer, herstelmaatregelen voor de platen of veranderingen in het beheer van aquacultuur en voedselproductie, vereisen voldoende achtergrondkennis om het effect te kunnen inschatten. Grootschalige pilots kunnen hierbij helpen. Betere basismonitoring. Die staat nu vooral ten dienste aan wettelijke taken, bijvoorbeeld de Kaderrichtlijn Water, en te weinig aan de vraag wat nodig is om de Oosterschelde en de Westerschelde als systeem te begrijpen en te beheren. Estuarien beheer en biogeomorfologie Westerschelde en Oosterschelde Door de Deltawerken is de estuariene dynamiek voor een belangrijk deel verdwenen. Er zijn veel hardengineered grenzen met weinig overgangszones en intergetijdengebied is verloren gegaan. Tom Ysebaert legde uit dat de menselijke ingrepen in de Oosterschelde en de Westerschelde van elkaar verschillen. De belangrijkste ingreep in de Oosterschelde is de stormvloedkering. In de Westerschelde ligt de nadruk op het verdiepen van de vaargeul ten behoeve van het scheepvaarverkeer van en naar Antwerpen. Door deze verschillen hebben de Oosterschelde en de Westerschelde een andere evolutie doorgemaakt. Maar voor beide wateren geldt dat de menselijke ingrepen impact hebben gehad om het ecologisch functioneren en op de ecosysteemdiensten. Estuarien beheer Het grensoverschrijdende monitoringsprogramma MONEOS en pilotprojecten hebben voor de Westerschelde geresulteerd in een geïntegreerde visie op estuarien beheer. Voor de Oosterschelde is er geen overkoepelend monitoringsprogramma. Verschillende programma s zijn inmiddels gereduceerd of zelfs stopgezet. Daardoor is er geen geïntegreerde op het ecosysteem gebaseerde visie en ontbreekt het aan kennis over de relatie tussen onder meer biodiversiteit, morfologische ontwikkelingen en nutriëntencycli. Investeren in systeemkennis, kennisinfrastructuur, monitoring en pilots is dan ook hard nodig. Meer informatie Presentatie Tom Ysebaert De Westerschelde is rijk aan platen en slikken, die belangrijk zijn voor de ecologische dynamiek: voor bodemdieren, vis, vogels en zeehonden. Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 16

17 De studenten zijn de kennisdragers van de toekomst Tijdens de Zoet-zoutbijeenkomst van 29 januari 2015 stond de vraag centraal hoe waterbeheerders en het hoger onderwijs elkaar kunnen versterken. Wat is er sindsdien bereikt? En waar staan we nu? Paddy Walker, lector aan de Hogeschool Van Hall Larenstein, gaf een update. Walker legde uit dat de sturende krachten in het onderwijs en het waterbeheer de studenten en het werkveld zijn; de docenten spelen een verbindende rol. Volgens haar is beta-gamma-interactie voor studenten belangrijk om goed te kunnen functioneren in hun professionele toekomst. Studenten hebben dus technische kennis nodig, maar die moeten ze ook praktisch kunnen toepassen. Walker legde de nadruk op drie niveaus waarop waterbeheer en het hoger onderwijs aan elkaar kunnen worden gekoppeld: gastcolleges en excursies, stage- en afstudeeropdrachten en gezamenlijke projecten waarin samenwerking centraal staat (bijvoorbeeld Delta Talent).Tijdens de bijeenkomst werd de deelnemers drie vragen voorgelegd: Wat hebben studenten aan kennis en kunde nodig om goed te kunnen functioneren in hun professionele toekomst? Wat zijn actuele thema s en welke kennis is daarvoor nodig? Welke mogelijkheden zijn er voor concrete projecten, afstudeerplaatsen en stages? Op basis van de reacties worden vervolgstappen gezet. Heeft u nog suggesties? Stuur ze naar Paddy Walker, paddy.walker@wur.nl Haringvliet: proeftuin van internationale allure In de aanloop naar het op een kier gaan van de Haringvlietsluizen in 2018 werkt een unieke coalitie van zes natuurorganisaties aan een natuurlijker Haringvliet. Het Haringvliet is een systeem met estuariene potenties. Met steun van het Droomfonds van de Nationale Postcode Loterij bouwt de coalitie aan een dynamische riviermonding van de Rijn en de Maas, aldus Marius Brants, voorzitter van het Droomfondsproject. Het Droomfondsproject Haringvliet is meer dan een pilot. Brants: Het is ook een visie op hoe partijen met elkaar kunnen samenwerken. In dit geval zijn dat ARK Natuurontwikkeling, Natuurmonumenten, Sportvisserij Nederland, Staatsbosbeheer, Vogelbescherming Nederland en WWF. Wij willen met elkaar ruim baan maken voor de dynamiek van de deltanatuur. Deze nieuwe deltacultuur in het Haringvliet, met zijn ongekende planten- en dierenrijkdom en belevingsmogelijkheden, draagt straks bij aan Nederlands trots, denkt Brants. Als voortuin van de regio Rotterdam en met (inter) nationale toeristische allure biedt het Haringvliet kansen voor een economische impuls voor de Zuid-Hollandse eilanden. In de plannen en initiatieven zorgen we ervoor dat de natuur beleefbaar wordt en dat er bijzondere recreatievoorzieningen komen. Het gebied in en rondom het Haringvliet kan daarmee een aantrekkende werking hebben op investeringen en verdere ontwikkelingen. Marius Brants Brants besluit: Het Haringvliet is straks een dynamische delta waar getijdennatuur floreert, natuur en recreatie een beleving worden, de steur tussen rivier en zee trekt, schelpdieren een zee van leven brengen, economie en ecologie in balans zijn en vogels en vissen goed gedijen. Meer informatie Presentatie Marius Brants Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 17

18 Werken aan een concreet aanbod voor het NKWK In het middaggedeelte van de platformbijeenkomst verdeelden de deelnemers zich over de volgende vijf werktafels: Eems-Dollard / Westerschelde (slib en morfologie), Waddenzee-IJsselmeer (vismigratie), Kustsysteem (meerjarenonderzoeksprogramma), Zuidwestelijke Delta (herstel estuariene dynamiek) en Oosterschelde (systeemonderzoek). Deze werktafels kwamen in twee rondes bij elkaar. In de eerste ronde werden kennis en ervaringen gedeeld en stonden de volgende vragen centraal: wat is een duurzame zoet-zoutovergang, welke kennis ontbreekt en hoe kunnen overheden, kennisinstellingen en het bedrijfsleven die kennis samen ontwikkelen? In de tweede ronde inventariseerde elke werktafel mogelijke pilots en samenwerkingsverbanden. Iedere inventarisatie werd uitgewerkt in een concreet aanbod ter ondersteuning van de verdere uitwerking van de onderzoekslijn Duurzaam beheer grote wateren van het Nationaal Kennis- en innovatieprogramma Water en Klimaat (NKWK). Aan het einde van de bijeenkomst nam Roeland Allewijn, programmadirecteur NKWK, de resultaten van elke werktafel in ontvangst: Eems-Dollard / Westerschelde: slib en morfologie en consortium van kennisinstellingen realiseren voor een integraal kennisprogramma over de Eems. Advies bij het opstellen van een onderzoeksagenda voor het verkrijgen van integrale systeemkennis. Advies bij het opzetten van een pilot voor het verkrijgen van inzicht in het systeem. Het delen van ervaringen met samenwerking tussen de Eems (Duitsland, Nederland) en de Schelde (België, Nederland). Om dit aanbod te realiseren is een concreet samenwerkingsverband op hoog managementniveau nodig tussen Duitsland en Nederland. Waddenzee-IJsselmeer: vismigratie Kennisontwikkeling via initiatieven, zoals de Vismigratierivier, de vispassage bij Den Oever, het Droomfondsproject Haringvliet en lopende monitoringen. Organisatie van een bijeenkomst van een visnetwerk, met als doel de relatie met het Zoet-zoutplatform te versterken en zo kennis en netwerken aan elkaar te koppelen. Begeleiden van studenten met stage- en/of afstudeeropdrachten op het gebied van vismigratie. De werktafel Eems-Dollard / Westerschelde Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 18

19 Veerse Meer en Rammegors, maar ook internationaal - Gebruik maken van komende maatregelen en zo mogelijk nieuwe pilots Om dit aanbod te realiseren is er behoefte aan een regisseur/kennismakelaar. De toegang tot kennis kan worden verbeterd door het creëren van een integraal kennisplatform. Bas van Maren overhandigt het aanbod van de werktafel Eems-Dollard/Westerschelde aan Roeland Allewijn Kustsysteem: meerjarenonderzoeksprogramma Meer samenwerking tussen Rijkswaterstaat Water, Verkeer en Leefomgeving, het Deltaprogramma en Rijkswaterstaat Zee en Delta en een concreet aanbod om regionale partners beter te betrekken. Samen met het ministerie van Economische Zaken vaststellen waar systeemkennis nodig is voor systeemingrepen voor waterveiligheid en natuur en welke kosten daarmee zijn gemoeid. Rijkswaterstaat West-Nederland Zuid wordt de linking pin om ecologie, economie en waterveiligheid met elkaar te verbinden. Staatsbosbeheer en It Fryske Gea organiseren een workshop om de vraagstelling ecologie versus suppleren aan te scherpen. Capaciteit: bijdragen aan het opleiden van studenten. Zuidwestelijke Delta: herstel estuariene dynamiek Living lab: Droomfondsproject Haringvliet (de Kier) in combinatie met de Vismigratierivier: - Integrale studie en monitoring estuariene zoet-zoutdynamiek - Kwantificeren van ecosysteemdiensten - Kennisdeling en ontwikkeling geohydromorfologie (getij, rivierdynamiek, morfologie, nutriënten, etc.) - Kennis estuariene ecologie: vismigratie, schorren en slikken, etc. Living lab: Deltabreed kwantificeren van ecosysteemdiensten: - Bijeenbrengen en organiseren van deltabrede kennis - Participatief bezig zijn met doelen, mogelijkheden en initiatieven - Versterken van de kennisinfrastructuur - Leren van bestaande maatregelen (bijvoorbeeld het Oosterschelde: systeemonderzoek Ecologische systeemanalyse op basis van een 3-5 jarig onderzoek om de ecosysteemkennis op peil te brengen en een blijvend gezonde en veerkrachtige Oosterschelde te realiseren. Het realiseren van een verhaal over ecosysteemdiensten dat begrijpelijk is voor de politiek en het grote publiek. Zo kan het ecologische systeem goed worden verbonden met het sociale systeem. Borging en deling van kennis met goede systemen en platforms, zoals een digitaal waterinformatiesysteem en een deltawiki voor markt, onderwijs en overheden. Leren van internationale expertise via samenwerkingsprojecten en symposia. Dankwoord In zijn dankwoord zei Roeland Allewijn: Ik ben onder de indruk van het aantal deelnemers aan het Zoetzoutplatform en van de positieve energie die deze bijeenkomst oplevert. Bovendien ben ik blij met de concrete voorstellen, die een evidente bijdrage kunnen leveren aan de onderzoekslijn Duurzaam beheer grote wateren van het NKWK. Ik zie een vanzelfsprekende rol voor Rijkswaterstaat. Maar daarnaast zie ik veel mogelijkheden voor consortia: ik verwacht veel van netwerken en de samenwerking tussen overheden, kennisinstellingen en marktpartijen, zowel nationaal als internationaal. De verschillende grote wateren met zoet-zoutovergangen moeten kijken hoe ze hun krachten kunnen bundelen en onderzoeken of ervaringen in het ene gebied kunnen worden toegepast in het andere gebied. Daarbij verwacht ik dat we veel kunnen leren van de living labs. Ook het onderwijs speelt een cruciale rol: we moeten jonge professionals blijvend interesseren voor de watersector. Rijkswaterstaat Courant over zoet-zoutvraagstukken 19