Werkboekje van. Enne. tot slot. Dit wil ik nog even kwijt: Laboratorium. De wereld in een pak sinaasappelsap 20 Werkboek

Transcriptie

1 20 Laboratorium Enne tot slot Dit wil ik nog even kwijt: je van Groep

2 2 Opdracht 11 Gewoon water Water is voor ons heel gewoon Komt het niet uit de kraan, dan valt het wel met bakken uit de lucht Maar is water wel zo gewoon? Eigenlijk is water een heel bijzondere vloeistof Als het vriest, verandert water in ijs Als je het kookt, dan verdwijnt water in de lucht: het verdampt En je kunt allerlei stoffen oplossen in water, zoals een schepje suiker of zout Zout en zoet De aarde bestaat voor 75% uit water Het meeste water is zout Dat is lastig, want zout water kun je niet drinken, ook planten kunnen er niet tegen Maar 3% van het water is zoet 99% van het zoete water zit opgesloten in de ijskappen, in moerassen of heel diep in de grond Oppervlaktewater en grondwater Water in meren, moerassen, sloten en rivieren noemen we oppervlaktewater Water dat in de grond zit, noemen we grondwater Cirkeldiagrammen Hoe dat zit met zoet en zout water kun je mooi zien in de onderstaande cirkeldiagrammen Kleur steeds de partjes van de cirkel dezelfde kleur als de legenda Gebruik het tekstje hierboven om uit te zoeken wat waarbij hoort Hoeveelheid water op de aarde 25% water 75% aarde Het water bestaat uit zoet en zout water Niet al het zoete water is bruikbaar 3% 1% zoet water bruikbaar zout water Niet bruikbaar 97% 99% 19 Waterweetjes van de Tentoonstelling Je hebt de tentoonstelling bezocht In de tentoonstelling heb je verschillende opdrachten gedaan Hieronder zie je foto s van alle werkhoeken In het tekstballonnetje bij de foto s mag je een weetje en/of wat je gedaan hebt opschrijven, passend bij de inhoud van de werkhoek Dit heb ik ontdekt: Ethiopië hut PWN tafel Rivierenhoek

3 3 De waterpiramide werkt eigenlijk net zoals de waterkringloop Probeer in je eigen woorden uit te leggen hoe dat zit: C De reis van het water Het water in de kringloop is achter elkaar grondwater, oppervlaktewater en water in de lucht Geef het water in de tekening een kleur: grondwater donkerblauw oppervlaktewater blauw water in de lucht lichtblauw Weet jij waarom niet? B De zon is de motor De zon is de motor van de kringloop Zonder de zon, zou de kringloop niet kunnen bestaan E het regent, hagelt of sneeuwt A de waterdamp stijgt op N het water stroomt naar zee L de druppels worden te zwaar E de wind blaast de wolken naar het land G waterdamp condenseert: het worden wolken H het zeewater verdampt door verwarming van de zon A Weten hoe de kringloop werkt! Bekijk de tekening en lees de tekstjes Schrijf de letters op de goede plaats in de tekening Welk woord lees je? Begin bij O _ Wat een gezeur: wees zuinig met water, denk je misschien wel eens Vooral na een flinke regenbui Water genoeg! Maar ook al regent het pijpenstelen, er komt geen water bij De hoeveelheid water op aarde blijft altijd gelijk Ook het water dat de mensen gebruiken, komt uiteindelijk weer terug in het milieu De omloop van het water die altijd maar doorgaat, noem je de waterkringloop Mensen denken hard na over wateroplossingen Lees dit krantenartikeltje maar eens Opdracht 12 De waterkringloop 18 Opdracht 35 Wateroplossingen

4 4 Opdracht 13 Watergebruik Iedereen in Nederland gebruikt ongeveer 127,5 liter water per dag We vinden het heel gewoon dat we water gebruiken, maar waarvoor gebruik je het water? A Kleur de rondjes van alle dingen waarvoor jullie thuis water gebruiken drinken tuin sproeien douchen ramen zemen koken in bad gaan afwassen wasmachine wc doorspoelen aquarium vullen kamerplanten water geven tanden poetsen handen wassen auto wassen verwarming vullen fruit afspoelen B Kun je meer dingen bedenken? _ _ C Kan het ietsje minder? Waarvoor wordt volgens jou het meeste water gebruikt in huis? _ Hoe zou je het watergebruik hiervoor kunnen verminderen? Bedenk een creatief idee! D Drinkwater maken is heel moeilijk Dus eigenlijk is het zonde dat we voor allerlei dingen ons drinkwater gebruiken Onderstreep in het rijtje bij vraag A de dingen die je ook met minder schoon water zou kunnen doen Waterzuivering Vroeger haalde men het drinkwater uit de grond De voorraad grondwater wordt echter kleiner, omdat de landbouw veel meer water dan vroeger uit de grond oppompt Het Waterleidingbedrijf Noord Holland (PWN) wint nu ook drinkwater uit het IJsselmeer Dat is lastig, want in het IJsselmeerwater zitten veel stofjes die je niet wilt drinken Het voorzuiveren van oppervlaktewater (rivierwater/ijsselmeerwater) 17 Opdracht 34 Schoon drinkwater voor iedereen Voor de landbouw wordt veel water gebruikt Al dat water kan niet meer gebruikt worden als drinkwater Het is verdampt of heel erg vervuild Het gebrek aan schoon drinkwater brengt het leven van heel veel mensen in gevaar Als het water niet goed schoon is wordt je namelijk ziek, doodziek Er zijn gelukkig organisaties die er voor willen zorgen dat iedereen in de wereld schoon drinkwater heeft Simavi is zo n organisatie A Simavi Ga naar de website wwwsimavinl Hier vind je informatie over de organisatie Simavi Wat doet Simavi? B Wandelen voor water Simavi organiseert de landelijke actie Wandelen voor water mee Op de website wwwsimavinl/simavi/wandelenvoorwaterdo vind je meer informatie over deze actie Wat houdt de actie wandelen voor water in? C Simavi aan het werk in Kenia en Tanzania Ga op de website van wandelen voor water naar waar lopen we voor Hier vind je twee filmpjes over projecten van Simavi in Kenia en Tanzania Bekijk één van de twee filmpjes en beantwoord de volgende vragen 1 Welke waterproblemen worden in het filmpje genoemd? _ 2 Wat heeft Simavi gedaan om de problemen te verhelpen? _

5 16 Opdracht 33 Stripverhaal Kampioen In het stripverhaal lees je dat er sinaasappelsap is met het Max Havelaarkeurmerk Het keurmerk garandeert dat de sinaasappelboeren een eerlijke prijs krijgen en kunnen investeren in het milieu en betere werk- of levensomstandigheden Hierdoor krijgen de boeren in ontwikkelingslanden het een stuk beter A Wat is een eerlijke prijs? B Kun je twee betere werk- of levensomstandigheden bedenken voor sinaasappelboeren in ontwikkelingslanden? C Meer fairtrade-producten Naast sinaasappelsap zijn er nog veel meer producten met het Max Havelaarkeurmerk Noem er minimaal 5 Ga eventueel op zoek in de supermarkt of kijk op de website van de stichting Max Havelaar, wwwmaxhavelaarnl D Wat kun je zelf doen? Max Havelaar zorgt ervoor dat de handel in sinaasappels eerlijk verloopt Wat kun je zelf doen om eerlijke handel te stimuleren? 5 Opdracht 14 Puzzelblad Water In de woordzoeker staan 17 woorden verstopt Het zijn allemaal namen van dingen, waarin water kan Je kunt ze lezen van links naar rechts en terug En ook van boven naar beneden en op de kop Hieronder staan 16 woorden De 17 e moet je zelf zoeken Als je een woord gevonden hebt, kleur je het Als je alle 17 woorden gekleurd hebt, lees je in de overgebleven vakjes een zin Schrijf die onder de woordzoeker Los daarna de rebus op

6 6 De kameel wordt ook wel het schip van de woestijn genoemd Weet jij waarom? C Schip van de woestijn Kamelen kunnen dagenlang zonder een druppel water! Dat komt doordat ze hèèl weinig zweten en plassen Een kameel drinkt niet vaak, maar àls hij drinkt kan hij wel 100 liter in één keer op! Zo kan hij er weer een tijdje tegenaan! Kun jij nog een andere slimme truc van planten of dieren bedenken? B Slimme trucs van planten en dieren Overdag vinden de meeste dieren het veel te warm in de woestijn, zij worden dus pas s nachts actief Ze leven overdag in holen onder de grond waar het lekker koel is Sommige planten blijven net zo lang zaadje tot er regen komt! Als dat gebeurt, gaan de zaden gelijk en supersnel groeien, gebruikmakend van al het water dat in de grond zit Woestijnbewoners hebben huizen nodig die gemakkelijk te verplaatsen zijn Hoe zouden deze woningen eruitzien? Teken of beschrijf hiernaast een woestijnwoning A Woestijnvolken: experts in overleven Veel woestijnbewoners zijn nomaden en trekken van de ene plek naar de andere plek om voedsel en water te zoeken Ze eten slangen, larven van insecten en het vlees van kamelen Ook hebben ze veel verstand van woestijnplanten Met rietjes zuigen ze soms het water uit de grond naar boven Mensen, dieren en planten kunnen alleen wonen waar water ook woont Zonder water is er geen leven mogelijk Nu denk je misschien dat er in de woestijn geen leven mogelijk is Maar dat is niet waar De mensen, dieren en planten hebben hun manier van leven aangepast Opdracht 21 Wonen waar water woont 15

7 14 7 Zelfs als er water in overvloed is, zoals hier Colombo, Sri Lanka, is het gebrek aan schoon drinkwater een enorm probleem = tussen verschillende landen internationaal ontwikkelingslanden = arme landen = wastafel, douche, wc: heeft te maken met hygiëne (schoon) sanitair Moeilijke woorden: meer ontwikkelingsgeld worden besteed aan waterprojecten, zoals de installatie van waterpompen en het aanleggen van toiletten mensen met ernstige waterproblemen te maken krijgen Om dit te voorkomen moet er De basisvoorwaarden voor menselijke ontwikkeling zijn schoon water, sanitair en het afvoeren van vuil water Wordt er niets gedaan, dan zullen in 2025 meer dan 3 miljard Volgens de Verenigde Naties verspillen wij westerlingen 50 liter schoon water per dag met het doorspoelen van de wc, terwijl veel inwoners van ontwikkelingslanden het met minder dan 5 liter vies water per dag moeten doen Ruim 1,1 miljard mensen hebben zelfs helemaal geen directe toegang tot water 2,3 miljard mensen moet het zonder sanitaire voorzieningen, zoals een wc, doen Toegang tot schoon drinkwater moet daarom een van de rechten van de mens zijn Volgens de Verenigde Naties heeft ieder mens recht op minstens twintig liter schoon water per dag De organisatie vindt dat er een internationaal plan van aanpak moet komen om het groeiende tekort aan schoon drinkwater en sanitaire voorzieningen aan te pakken Natuurrampen en oorlogen krijgen veel aandacht, maar aan de watercrisis wordt nauwelijks iets gedaan Het is net als hongersnood een stille ramp: de armen lijden er onder en degenen die het geld, de technologie en de politieke macht hebben om er iets aan te doen, komen niet in actie Van onze verslaggever DEN HAAG Het gebrek aan drinkwater is gevaarlijk voor veel mensen Veel gevaarlijker dan bijvoorbeeld een oorlog Ieder jaar overlijden wereldwijd tenminste 1,8 miljoen kinderen aan diarree Met een glas schoon drinkwater en een wc had dat voorkomen kunnen worden Drinkwater is een mensenrecht Noord Hollands Dagblad In kranten, op de televisie en op de radio wordt regelmatig aandacht aan de waterproblematiek besteed Water is van levensbelang, want zonder water kan een mens niet leven Lees onderstaand artikel goed door en beantwoord daarna de vragen Opdracht 22 Drinkwater is een mensenrecht

8 8 Vragen bij het artikel Drinkwater is een mensenrecht A Wat gebeurt er als er geen schoon drinkwater is? B In de tekst noemen ze de waterproblemen een stille ramp Wat bedoelen ze daarmee? C Kun je een ramp noemen welke geen stille ramp is? D Wat zou er volgens het krantenartikel moeten gebeuren om de waterproblemen op te lossen? E Drinkwater is een mensenrecht Dit is een mooie uitspraak voor op een spandoek Kun jij zelf een goede uitspraak verzinnen? Schrijf die op het spandoek hieronder 13 Opdracht 32 In de supermarkt Ga samen met een aantal klasgenoten naar de supermarkt In de supermarkt kun je spullen uit de hele wereld kopen Bij sommige supermarkten kun je bij de groente- en fruitafdeling zien waar de producten vandaan komen A Probeer het lijstje maar eens in te vullen * In de laatste twee vakjes vul je zelf een groente of fruit in Product Uit welk land komt het? Hoe veel kost het? Sla Bananen Tomaten Avocado Appels Peren Druiven Sinaasappels Kiwi s * * B Zijn er op de groente- en fruitafdeling producten te vinden die uit verschillende landen komen? (bijvoorbeeld appels) Nee / Ja Product Herkomst Prijs Zo ja, vul dan deze tabel in C Wat kies jij? Stel je voor: In de supermarkt staan 2 bakken met dezelfde sla De ene komt uit Nederland en de andere uit Spanje De prijs is hetzelfde Welke sla zou jij kopen? _ Waarom? Stel je voor: in de supermarkt liggen twee bakken met bananen De ene zijn gewone bananen, de andere hebben het Max Havelaar-keurmerk De Max Havelaar bananen zijn duurder dan de gewone bananen Welke zou jij kopen? _ Is dat een goede beslissing? Ja/ Nee, waarom? _

9 12 A De sapstappen Op bladzijde 11 staat de voedselketen van sinaasappelsap afgebeeld De keten bestaat uit 12 stappen van sinaasappelboom naar een pak sap in de winkel Hieronder staan de 12 stappen door elkaar beschreven Zet bij elke stap het juiste cijfer van het plaatje uit de keten De eerste en de laatste stap zijn al ingevuld Pakken sap vullen Een machine vult de lege pakken met sinaasappelsap Plukken Plukkers klimmen met ladders in de boom en knippen de rijpe sinaasappels los Water toevoegen en pasteuriseren In een Nederlandse fabriek doen ze weer water bij het concentraat De dikke stroop verandert zo weer in sinaasappelsap Daarna wordt het sap heel even heet gemaakt Je kunt het sap dan langer bewaren en thuis in de voorraadkast zetten Verpakken en invriezen Het concentraat wordt in tonnen gedaan en ingevroren Zo blijft het lang goed Schoonmaken In de fabriek worden de sinaasappels gewassen Ook takjes en blaadjes moeten er af 1 Groeien en rijpen Sinaasappels groeien aan een sinaasappelboom Sinaasappels moeten heel lang aan de boom hangen voordat ze rijp zijn Persen De sinaasappels worden één voor één geperst De persmachine perst wel sinaasappels uit per minuut! Sorteren De sinaasappels worden goed bekeken en komen op verschillende hopen Sinaasappels die even groot zijn moeten bij elkaar Sinaasappels die een beetje beschadigd zijn gaan op een andere hoop Transport De sinaasappels gaan in een vrachtwagen naar de fabriek Indampen In sinaasappelsap zit veel water De indampmachine haalt dit water uit het sap Zo blijft er alleen nog een dikke stroop over Dit heet concentraat Transport concentraat De tonnen met concentraat gaan op een schip Op het schip is het heel koud (-18 C), zodat de tonnen bevroren blijven Het schip brengt de tonnen naar Nederland 12In de winkel Nu staan de pakken sinaasappelsap in de winkel en kun jij ze kopen én opdrinken B Méér dan 1000 liter water De productie van 1 liter sinaasappelsap kost méér dan 1000 liter water Voor welke sapstappen is water nodig? Stappen: _ C Even rekenen Om alle sinaasappels te verbouwen die nodig zijn voor 1 liter sinaasappelsap is 958 liter water nodig Er gaan 15 sinaasappels in 1 liter sap Hoeveel liter water is er ongeveer nodig om 1 sinaasappel te verbouwen? _ liter water 9 Opdracht 23 Wonen waar weinig water woont Lees de tekst over het Aralmeer goed door Maak daarna de vragen Aralmeer Twee rivieren uit het Himalaya-gebergte brachten hun water naar het grootste zoetwatermeer van de wereld: het Aralmeer Totdat iemand bedacht dat je al dat rivierwater goed kon gebruiken voor de katoenplantages Zo bedacht, zo gedaan Al het rivierwater stroomt nu door betonnen kanalen en goten naar die nieuwe landbouwgebieden Mooi werk!, zou je zeggen Alleen denkt iedereen nu waren we er maar nooit aan begonnen! Het irrigatiesysteem is zo lek als een mandje Ook verdampt er onderweg veel water Bij de katoenplantages komt te weinig water aan Het Aralmeer wordt met de dag kleiner Het droogt langzaam op Nu liggen er overal vissersschepen in een droge zandwoestijn Gebruik bij deze opdracht een atlas A Kleur: het Aralmeer - groen de Kaspische Zee - blauw het Bajkalmeer paars B Teken en kleur de landen Kazachstan (rood) en Oezbekistan (oranje) C Zoek nog een ander groot meer in Azië Ik vond _ D Eén van de rivieren die naar het Aralmeer stroomt heet: _ E Zoek de Gobiwoestijn en kleur deze geel Gebruik bij de volgende opdrachten de bibliotheek of het internet Zoek bijvoorbeeld bij wwwgooglenl op de trefwoorden Aralmeer en problemen F Wat was vroeger het belangrijkste beroep van de mensen, die rond het Aralmeer woonden? _

10 10 G Waarom kunnen ze dit beroep nu niet meer uitoefenen? H Door de snelle verdamping blijft op en in de bodem veel zout achter Wat zijn de gevolgen daarvan voor de landbouw, denk je? I Vroeger stroomde er elk jaar 60 miljard ( ) kubieke meter water naar het Aralmeer Tegenwoordig is dat nog maar 5 miljard Dat is dus per jaar _ kubieke meter water minder Opdracht 24 De watercrisis We hebben op onze aarde te maken met een watercrisis Er is een groot gebrek aan zuiver water en de hoeveelheid beschikbaar drinkwater neemt elk jaar af Een belangrijke oorzaak voor deze crisis is de toename van de wereldbevolking en elk mens heeft schoon drinkwater en voeding nodig om te overleven Daarnaast drogen de rivieren in de wereld op door klimaatverandering en het gebruik van rivierwater voor de landbouw Van wie is het blauwe goud? In maart 2009 kwamen duizenden mensen uit de hele wereld bij elkaar om te praten over de toekomst van het blauwe goud A Weet jij wat er bedoeld wordt met het blauwe goud? B Waarom noemen ze het het blauwe goud? C Van wie is het blauwe goud, volgens jou? Waterweetje Voor het verbouwen van aardappelen, sinaasappelen of katoen is veel water nodig De landbouw gebruikt het meeste zoete water De landbouwgewassen drinken niet alleen veel, maar de bladeren van de planten verdampen ook veel water Al dat water komt niet in het grondwater terecht D En wie moet er zorgen voor het zoete water op aarde, zodat er voldoende schoon drinkwater beschikbaar is en blijft? _ 11 Opdracht 31 Van sinaasappel naar sap