Hoofdstuk 8 DE OVERWINNING VAN DE LITURGIEALLEGORESE: DURANDUS VAN MENDE'S RATIONALE DIVINORUM OFFICIORUM

Transcriptie

1 SACRAMENTUM Hoofdstuk 8 DE OVERWINNING VAN DE LITURGIEALLEGORESE: DURANDUS VAN MENDE'S RATIONALE DIVINORUM OFFICIORUM 8.1. OPZET VAN HET HOOFDSTUK Dit laatste hoofdstuk van het derde deel van mijn onderzoek is gewijd aan de grote Summa Liturgica van Guillaume Durand, bisschop van Mende ( ). Dit immense werk, dat bekend staat als het Rationale divinorum officiorum, vormt de afsluiting en het hoogtepunt van een bijna 500-jarige traditie van allegorische liturgietraktaten, die in de westerse kerk werd ingeleid door Amalarius van Metz De status van dit werk is dan ook voldoende reden om er uitgebreid aandacht aan te besteden. Omdat het Rationale bovendien een compilatorisch werk is en put uit een keur aan liturgische bronnen uit voorbije eeuwen, leent het zich ook uitstekend om de theorie en methode van de liturgieallegorese die in dit boek beschreven worden, te toetsen. De vraag die in dit hoofdstuk beantwoord dient te worden, is: worden de centrale punten van de hierboven beschreven theorie en methode van de liturgieallegorese door Durandus (nog) gebruikt, en hoe? Om die vraag te beantwoorden zet ik verschillende stappen: eerst wordt een inleiding op het Rationale gegeven (paragraaf 2). Vervolgens geef ik een recapitulatie van de theorie en methode, die in de vorige hoofdstukken staan beschreven; het zijn de ijkpunten waar het Rationale aan wordt gemeten (paragraaf 3). Hoe Durandus als compilator te werk gaat wordt beschreven aan de hand van de Proloog van het Rationale (paragraaf 4), terwijl de methode die hij voor zijn liturgieuitleg hanteert, uiteengezet wordt in paragraaf 5. Dan komt een ander belangrijk ijkpunt van de liturgieuitleg aan de orde, de samenhang van sacramenta, tekentaal en allegorie, zoals die bij Hugo centraal stond (paragraaf 6). Tenslotte wordt een verhandeling gegeven over het derde centrale thema van de liturgie, de nadruk op de rite van heiliging van alle onderdelen van de liturgie (paragraaf 7) en op de persoon van de priester (paragraaf 8) Zie uitgebreid hoofdstuk en hierna nog hoofdstuk

2 DE OVERWINNING VAN DE LITURGIEALLEGORESE: DURANDUS VAN MENDE'S RATIONALE DIVINORUM OFFICIORUM 8.2. INLEIDING OP DURANDUS RATIONALE DIVINORUM OFFICIORUM Het Rationale divinorum officiorum verscheen in eerste redactie in 1286, maar het werk is pas voltooid als het rond 1291 in tweede redactie verschijnt Het is het beste te omschrijven als een handboek voor de kerkelijke ceremoniën of kortweg handboek voor de liturgie Het is een liturgisch handboek, bedoeld voor het onderricht van bisschoppen en priesters Het werk heeft een encyclopedisch karakter, omdat Durandus in het Rationale een recapitulatie biedt van de allegorische uitleg van de liturgie, die begon bij Amalarius van Metz in de negende eeuw Het wordt soms Speculum Rationale genoemd, daarmee verwijzend naar Durandus' andere succesvolle werk, het Speculum iudicale. Net als Vincent van Beauvais in zijn Speculum Maius (waaraan Durandus in boek VIII heeft ontleend), biedt hij in het werk een spiegel aan, die de belangrijkste en beste bronnen ten aanzien van een onderwerp reflecteert Durandus behandelt de liturgie in acht boeken, die minstens veertien onderdelen van de liturgie beschrijven, waar de meeste auteurs in dit genre slechts één of twee onderwerpen behandelen Hij biedt daarmee het meest complete overzicht aan van de middeleeuwse allegorische liturgieuitleg, dat noch door tijdgenoten, noch door zijn opvolgers wordt overtroffen Het Rationale valt op door zijn goede organisatie. De systematische indeling doortrekt het hele boek, met referenties over en weer naar andere delen en onderwerpen In acht boeken worden achtereenvolgens alle wezenlijke delen van de liturgie behandeld. Het gebouw waarin en de voorwerpen waarmee men de liturgie uitvoert, komen in het eerste boek ter sprake. Dan behandelt Durandus de personen die de riten uitvoeren en hoe zij gekleed zijn (boek II en III). Van de riten zelf kiest hij de twee die het hele jaar door voortdurend worden gevierd: de mis en het officie (boek IV en V). Volgen nog de liturgieën voor bepaalde gelegenheden uit het Temporale en Sanctorale (boek VI en VII), 1152 Timothy Thibodeau beschrijft in zijn Préambule beide redacties en de keuze om in de kritische editie van beide redacties gebruik te maken (zie Durandus, Rationale divinorum officiorum, Préambule, CCCM CXL, p. x/xi) Gy 1990, 178: de termen 'divina officia' en 'ecclesiastica officia' zijn onderling uitwisselbaar en in de Middeleeuwen aanduiding van de liturgie; vanaf de 16e eeuw pas komt het woord 'liturgia' in zwang in de westerse kerk Durandus, Rationale divinorum officiorum, Proh. 3-5, p.4/5; ook 'professores' op allerlei vakgebied, schilders, 'mechanici' en bouwmeesters of handwerkslieden (opifices) kunnen er hun voordeel mee doen Thibodeau 1992, Ibid., Reynolds 1992, Thibodeau 1992, Reynolds 1992, 161. Een voorbeeld: in Rationale boek IV, 42.23, 475 (het zevende deel van de mis) verwijst Durandus naar de paragraaf De oratione novissima. Daar (boek IV, 57.4, 557) verwijst hij terug naar het zevende deel van de mis, onder Mysterium fidei. 259

3 SACRAMENTUM terwijl het werk afsluit met alles wat men hoort te weten over tijdsberekening en de kalender (VIII). Schematisch weergegeven beschrijft Durandus de volgende onderwerpen 1160 : Boek I: de kerk, kerkelijke ruimten, ornamenten, consecraties, sacramenten Boek II: de kerkelijke dienaren en hun diensten Boek III: de kerkelijke gewaden Boek IV: de mis Boek V: andere kerkelijke ceremoniën/ diensten Boek VI: zon- en feestdagen Boek VII: heiligendagen, feest bij kerkwijding, dodenofficie Boek VIII: tijdsberekening en kalender Wat de Sententiae van Petrus Lombardus waren voor de theologie, was het Rationale voor de middeleeuwse studie van de liturgie Het is het meest complete geschrift over de westerse liturgische riten in de Middeleeuwen Het werd enorm populair, wat wel blijkt uit het aantal overgeleverde handschriften. Davril telt er 294, waarvan 199 complete en 95 incomplete manuscripten Het Rationale vervangt alle vroegere uiteenzettingen over de liturgie en wordt zo het meest gekopieerde liturgische handboek van de Middeleeuwen Ook na de uitvinding van de boekdrukkunst bleef het Rationale lange tijd op de bestsellerslijst. Na de bijbel, een missaal, een psalter en de grammatica van Donatus was het de vijfde titel die in druk verscheen (in 1459) Tussen 1459 en 1500 verschenen er maar liefst 44 edities 1166, tegen negentien van Augustinus' De Civitate Dei en zestien van Julius Caesars Commentarii op de Gallische oorlogen Ook in de zestiende eeuw verschenen nog minstens dertien edities, terwijl er in totaal na gedrukte versies op de markt kwamen 1168, de voorlaatste in Tegenwoordig is een moderne kritische 1160 Durandus, Rationale divinorum officiorum, Prohemium 17, 10: 'Distinguitur autem in octo partes quas seriatim, fauente Domino, prosequemur. In quarum prima agetur de ecclesia, et de ecclesiasticis locis et ornamentis, de consecrationibus et de sacramentis. In secunda de Ecclesie ministris et eorum officiis. In tertia de sacerdotalibus et aliis indumentis. In quarta de missa et de singulis que in ea aguntur. In quinta de aliis diuinis officiis in genere. In sexta specialiter de singulis dominicis et feriis, et de festiuitatibus ad Dominum pertinentibus. In septima de festiuitatibus sanctorum, et de festo et officio dedicationis ecclesie ac mortuorum. In octaua de compoto et kalendario' Ibid., p. viii Reynolds 1992, Davril 1992, 137. Het werkelijke aantal ligt misschien nog hoger Thibodeau 1992, White 1974, 49/ Zie: Gesamtkatalog der Wiegendrücke VII, Leipzig 1939, no White 1974, Albaric 1992, Guilelmus Durandus episcopus Mimatensis, Rationale divinorum officiorum, ed. V. d Avino, Napels 1859 (samen met het Rationale divinorum officiorum van Johannes Belethus). De editor baseert zijn uitgave op die van Nicolai Doard in 1535, die talloze malen in herdruk verscheen. Opvallend is de beschrijving van de methode van Durandus door d Avino (Praefatio, p. 2): '.. quum doctissimus Auctor, maxima, qua fieri potuit, cura, et diligentia investigarit historiam non modo rerum, sed moralem etiam, mysticum, et allegoricum cujuslibet rei sensum, quae ad Ecclesiam ϕυσικως [physikos] materialiter 260

4 DE OVERWINNING VAN DE LITURGIEALLEGORESE: DURANDUS VAN MENDE'S RATIONALE DIVINORUM OFFICIORUM editie voorhanden in drie delen in het Corpus Christianorum Er verschenen vertalingen in het Duits, Spaans, Italiaans en Frans (van deze laatste tenslotte in ). Omdat het een naslagwerk is, werd het niet vaak geïllustreerd Uit een lijst van 140 handschriften telt Rabel slechts een kleine twintig met illustratie, die zich gewoonlijk beperkt tot een portret van de auteur aan het begin van het boek RECAPITULATIE VAN HET ONDERZOEK TOT NU TOE Zonder twijfel wordt het liturgisch-sacramentele onderzoek van de twaalfde eeuw beheerst door de studies van Hugo van St.-Victor. Het hele theologische werkterrein wordt door Hugo onder de ene noemer van de sacramenta gebracht. Het begrip sacramentum tekent de theologie: in het wetenschapsveld dat zich bezighoudt met de openbaring van Gods reddende en herscheppende werk in zijn Zoon Jezus Christus een openbaring die beschreven is in de bijbel, en dagelijks voortgaat in de liturgie- hebben we te maken met sacramenta, heilige en reddende tekens. Dat geldt zowel voor het gebied van de dogmatiek of systematische theologie (de geloofsinhouden), als voor het brede terrein van de liturgie. Daarin komt mee dat de theologie handelt over tekens, meer speciaal om tekens van een heilige zaak (sacrae rei signum als etymologische begripsomschrijving van sacramentum) Een heel belangrijke koppeling tussen uitleg van de bijbel en uitleg van de liturgie legt Hugo door beide tekensystemen het object te laten zijn van hét middeleeuwse hermeneutische systeem, de allegorese. De allegorese is als het ware de sleutel tot het begrijpen van Gods spreken in tekens. De toepassing van de allegorische uitleg op het gebied van de liturgische tekens, wordt vervolgens door Hugo gecombineerd met een extensieve beschrijving en verantwoording van de meerwaarde van deze tekens ten opzichte van de tekens van de theologie of van de bijbel. Hierin is Hugo baanbrekend en bepalend voor de discussie van de twaalfde eeuw, omdat voor het eerst de bipartite indeling tussen het heilige teken en de geestelijke betekenis, dat als erfenis van Augustinus tot dan toe in de theologie bepalend is geweest, plaats maakt voor een tripartite formulering van de liturgische tekens. Naast de allegorische basisrelatie, of liever er bovenop, wordt nog een relatie geplaatst, die tussen de betekenis van de tekens en de werking ervan. In dit derde lid van een sacrament kan men drie significante momenten aanwijzen, zoals Hugo aangeeft: de meerwaarde van liturgische tekens, van sacramenta, ligt in het feit dat, door middel van een heiligingsritueel, het teken in staat is genade te bevatten en over te dragen. Er is een rite nodig, het sacrament heeft sumptam, ad sacramenta, ad hierarchiam,, ad Missam,, atque ad sexcenta alia pertineat' A. Davril/ T.M. Thibodeau eds., CCCM CXL/CXLa/CXLb, Turnhout 1995/1998/ Barthélemy De Engelse vertaling van een deel van het eerste boek (Neale/Webb 1893) heeft geen liturgisch-kerkelijke oorsprong, maar is ingegeven door kunsthistorische, neo-gotische interesse voor de Middeleeuwen Rabel 1992, 171. Zij wijst nog op een handschrift uit het einde van de vijftiende eeuw (Parijs, Bibl. de l'arsenal, ms. 2001), dat heeft toebehoord aan Antoine 'grand bâtard de Bourgogne'. De veertien illustraties er in tonen het onbegrip van de verluchter ten aanzien van de tekst (Rabel 1992, 173, noot 11) Zie hoofdstuk 6.4. en

5 SACRAMENTUM vervolgens inhoud, welke inhoud aan de gelovige ten goede komt. De hele twaalfde eeuw cirkelt in de discussie rondom deze drie elementen van het derde lid van een liturgisch teken. Algemeen werd aangenomen dat de driedeling van een sacrament bij Hugo alleen van toepassing was op wat algemeen bekend staat als de zeven katholieke sacramenten. Nader onderzoek heeft echter uitgewezen dat dit teveel een inperking is van het grootse bouwwerk dat Hugo construeert. Ik heb trachten aan te tonen dat het sacramentum-begrip bij Hugo aanzienlijk breder is De uiterste consequentie van zijn wereldbeeld en van zijn visie op de verlossing als deel van de theologie ligt tenslotte in de eis dat alles wat in de liturgie gebeurt en wordt gebruikt, een rite van heiliging moet ondergaan; omdat de mens geheel verdorven is, moet alles wat extern aan de mens toebehoort, bij het sacrament worden getrokken en geheiligd worden. De persoon van de priester, de uitvoerder van de rite van heiliging, krijgt bij Hugo een speciale plaats, temeer omdat de neoplatoonse en dionysische kosmos het belang van intermediairen in de uitdeling van het goddelijke benadrukt en vereist. Het derde lid, de rite, de werking of het effect, is wat daarna in de discussie centraal staat. De figuur van de priester, de geestelijke stand, wordt doorslaggevend. Hij is, omdat hijzelf geheiligd is, tot een hogere orde verheven, in staat de rite van heiliging uit te voeren, die voor alles in de liturgie leidt tot een mate van heiligheid die in staat is bij te dragen aan de redding van de mens. Deze promotie van de geestelijkheid wordt beloond met een steeds openlijker en indringender beeld van de priester die allegorisch verwijst naar Christus en die daarom als persona een aparte categorie wordt in de tekentaal van de liturgie. Door deze ontwikkelingsgang vanuit Hugo en de twaalfde eeuw te beschrijven binnen het concept van de sacramenta en de allegorische uitleg van de liturgie, wordt tegelijk de twijfel en onzekerheid, die in het moderne onderzoek heerst over de allegorische uitleg van de persoon vanuit de typologie, overwonnen. De typologie zorgt ervoor dat de persoon van de priester (en andere medewerkers in de liturgie) geplaatst wordt in heilshistorisch perspectief: via de (hoge)priesters van het Oude Testament, via Christus en de apostelen in het Nieuwe Testament, naar hun opvolgers en plaatsbekleders in de kerkelijke ambtsdragers. Samen met de voortzetting van de offercultus van het Oude Testament in de kerk, en de rememoratiegedachte die inherent is aan en grondleggend voor de mis, biedt de typologie mede een aanleiding voor de allegorische uitleg van de priester als Christus. De aanleiding is persistent, krachtig en verdient aandacht; het historisch perspectief van de kerkelijke ceremoniën is van groot belang voor het begrijpen van deze traditie. Maar typologie kan, evenmin als rememoratie en offercultusvoortgang, legitimatie bieden voor de allegorische uitleg van de geestelijkheid. Die legitimatie wordt gevonden in het omvattende synthetische gedachtegoed van Hugo, dat de erop volgende discussie bepaalt; deze discussie nu wordt toegespitst op de uiteindelijke consequentie ervan: de rol van de geestelijkheid. En deze visie is en blijft gestoeld op het hermeneutisch concept van bijbelen liturgieuitleg, de allegorese. Daarom wil ik in dit hoofdstuk over Durandus drie onderwerpen speciaal belichten: allereerst dat de gebruikte methode die van de allegorese is (gebleven). Ten tweede dat Hugo in belangrijke mate het theoretisch concept van de uitleg van de sacramenten blijft bepalen, en tenslotte dat het Rationale de versterkte rol van de geestelijkheid bevestigt en als het ware uitbundig viert Zie hoofdstuk 3.4, 5.4-6, 6.4,

6 DE OVERWINNING VAN DE LITURGIEALLEGORESE: DURANDUS VAN MENDE'S RATIONALE DIVINORUM OFFICIORUM 8.4. DE PROLOOG VAN HET RATIONALE: DURANDUS' WERKWIJZE EN BRONGEBRUIK Het is niet moeilijk vast te stellen dat de methode die Durandus voor zijn bespreking en uitleg van de liturgie gebruikt, de gecertificeerde hermeneutische methode van de bijbelallegorese is. We hoeven het boek maar open te slaan en Durandus' inleiding te lezen, en alles wordt duidelijk. Veel moeilijker is het om aan te geven waarom dit verband niet eerder is gelegd in moderne studies over het onderwerp van de liturgietraktaten Wellicht een van de meest controversiële onderwerpen hierbij is het onderlinge verband tussen liturgie, sacramenten en de allegorese. Deze drie kwamen bij Hugo samen, maar het is de vraag of we ook bij een dertiendeëeuws werk als het Rationale van Durandus van Mende deze invloed, en dus de gehanteerde methode, nog kunnen ontdekken. Hierover gaat de volgende paragraaf. Hier wil ik eerst nogmaals de aandacht vestigen op andere mogelijke complicerende factoren waar het gaat om de directe relatie tussen bijbeluitleg en liturgieuitleg. Allereerst is onverminderd van invloed de slechte reuk waarin de allegorische uitleg van de bijbel is komen te staan. Anti-allegorische stromingen zijn er altijd geweest, ook in de Middeleeuwen, maar volop werd de aanval op dit systeem geopend door de reformatoren. Zij konden evenwel niet de verdere doorwerking ervan verhinderen binnen de roomskatholieke kerk: de onverminderde stroom edities van het Rationale werk tot aan 1859 is hiervan getuige. Maar sindsdien is het stil geworden rondom de allegorie. Hier moet mijns inziens een doorslaggevende rol worden toebedeeld aan wat wel het 'aggiornamento' van Paus Leo XIII wordt genoemd (bulla Aeterni Patris) met in zijn kielzog het neo-thomisme, omdat de kerk van Rome hiermee de directe aanval opent op en antwoord biedt aan het modernistische, positivistische denken De gelederen worden gesloten en het wetenschappelijke kader van de theologie wordt geschetst. In deze herschrijving en herijking van de geschiedenis van de kerk, die zich dogmatisch of systematisch-theologisch (en dus: sacraments-theologisch) gezien focust op de dertiendeëeuwse speculatieve theologie van Thomas van Aquino, is het allerminst verbazingwekkend dat de allegorese als wetenschappelijk systeem ter ziele gaat. De opvatting van de schrijver van een modern en invloedrijk handboek op de liturgie, Martimort, weerspiegelt de kijk op het fenomeen binnen de katholieke kerk, zoals dat nog veel wordt gevonden. Met stigmata als 'irrationeel' en 'willekeurig' bestempelt hij de allegorische uitleg van de liturgie; hij noemt die voor de wetenschapsbeoefening irrelevant en een smet op het blazoen van de kerkelijke sacramentstheologie Voor zover ik heb kunnen nagaan is de laatste schrijver die dit verband ook aangeeft de editeur van de laatste druk uit 1859, V. d Avino Struiker Boudier 1992, 71-94, vooral 74 en Hij neemt de bloeitijd van het neothomisme tussen 1865 en Dit is voor de liturgieallegorese significant: in 1859 verschijnt de laatste editie van het allegorische liturgiehandboek van Durandus, terwijl juist in 1967 de eerste aanzet verschijnt voor een nieuwe kritische editie (in het proefschrift van Cl. Ménard, William Durand s Rationale divinorum officiorum. Preliminaries to a New Critical Edition, thèse inédite, Rome, Pont. Universitas Gregoriana, 1967) Zo bijvoorbeeld bij Martimort In de definitie van liturgie blijkt alles teken (p. 7/8), maar dit mag zeker geen allegorie heten, die immers ontspruit aan de fantasie en onwetendheid van de commentatoren (p. 151). 263

7 SACRAMENTUM Wat overblijft van de allegorese als hermeneutische methode voor de uitleg van de liturgie is wat men, in navolging van Adolph Franz, de 'rememoratieve allegorese' noemt; een onschuldige benaming voor het feit dat de mis en het leven van Christus aan elkaar gekoppeld zijn, ter herinnering. In het liturgisch onderzoek is verder vooral de aandacht uitgegaan naar de zogenaamde leer van de totstandkoming van de zeven liturgische sacramenten en naar de leer van de transsubstantiatie. De theorie, als zou de twaalfde eeuw zijn zinnen hebben gezet op het verwijderen van de invloed van de tekentaal, en daarmee van de allegorese 1178, uit het gebied van liturgie en sacramenten, moet in dit kader worden bezien. Nog kort wil ik stilstaan bij de term 'rememoratieve allegorese'. In een vorig hoofdstuk 1179 over de begripsbepaling van allegorie en allegorese, heb ik reeds gewezen op de begripsmatige onmogelijkheid die ligt verscholen in de combinatie van herinnering (rememoratie) en allegorese en het ontbreken van een legitimerende verklaring van de werking ervan voor de liturgie. Nu moet evenwel meer gezegd worden: de introductie van de term heeft bovendien in belangrijke mate bijgedragen aan de begripsmatige onduidelijkheid rondom allegorie en allegorese (zie de studie van Jacobson 1180 ). En dat nu weer heeft er mede toe geleid dat nooit is gekeken naar de ware aard en reikwijdte van de allegorische uitleg zoals die in liturgietraktaten naar voren komt. Wil men het begrip sympathiek tegemoet treden en het opvatten als 'rememoratieve allegorie' (allegorische uitleg die het aan het leven van Jezus herinnert), dan nog verbloemt dit begrip het brede uitlegscala dat men in deze traktaten aantreft. Rememoratie is meestal alleen van toepassing op de mis, en verder ook nog beperkt. Maar de liturgietraktaten beperken zich niet tot handelingen van de priester of gezangen van de mis. Het brede terrein van de liturgie wordt erin beschreven, waarin alle liturgische voorwerpen, gebouwen, wijdingen, gebaren, zonen feestdagen en canonieke getijden aan bod komen en allegorisch worden uitgelegd. Herinnering aan het leven van Jezus kan hier mee de uitleg bepalen, net zo als de verhouding tussen Oude en Nieuwe Verbond, de voortgang van de offercultus, en de typologische spanningsboog. Nemen we al deze elementen samen en zoeken we naar een gemeenschappelijke noemer, dan blijkt dat ze alle bijdragen aan een allegorische/geestelijke uitleg, die informatie geeft over het verloop van Gods reddingsplan met deze wereld. Daarvoor is het eerste betekenisniveau van de geestelijke uitleg binnen de allegorese gereserveerd, het allegorische dat namelijk uitleg biedt over heilshistorische en dogmatische zaken. De beide overige niveaus van tropologie en anagogie komen (onder de noemer van de rememoratieve allegorese) niet in zicht. Dit alles zij gezegd om aan te geven dat rondom allegorese veel in nevelen is gehuld, terwijl Durandus over zijn methode van liturgieuitleg heel duidelijk is. Maar niet alleen zijn er de 'moderne' opvattingen die het allegorese-onderzoek belemmeren, ook de meeste middeleeuwse bronnen die hier zijn behandeld, en andere die hierna nog aan bod komen, zijn niet erg scheutig met informatie over de in die werken gehanteerde methode. Hugo van St.-Victor is hier eerder een uitzondering met zijn heldere visie op de methode van de allegorese. In zijn voetspoor gaat ook het Speculum Ecclesiae verder, en deze lijn is het die Durandus kiest voor zijn behandeling van de methode van zijn Rationale. Dat is 1178 Zie hoofdstuk Hoofdstuk Jacobson 1996; zie mijn behandeling ervan in hoofdstuk

8 DE OVERWINNING VAN DE LITURGIEALLEGORESE: DURANDUS VAN MENDE'S RATIONALE DIVINORUM OFFICIORUM opmerkelijk omdat veel van de teksten waarop hij zich baseert, weinig informatie over de methode verschaffen. Twee auteurs die een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan het genre van liturgische geschriften in de periode net voorafgaand aan Hugo, Honorius Augustodunensis ( ca ca. 1135) en Rupert van Deutz (geboren 1076), zijn tot nog toe onbehandeld gebleven, omdat zij voor de theorievorming van de allegorese van de liturgie niet wezenlijk van invloed zijn geweest. Uitgebreide beschouwingen over de methode komt men in hun werken niet tegen. Vijf werken van Honorius werden onderzocht 1181, waarvan slechts twee een korte reminiscentie bevatten aan de allegorese. In zijn Gemma Animae laat Honorius zien hoe de vier lezingen op de heilige Zaterdag verwijzen naar de vier poten van de tafel in de oudtestamentische tabernakel; de tafel verwijst naar de heilige Schrift, de vier poten naar de vier betekenisaspecten: het letterlijke, het allegorische, het tropologische en het anagogische aspect In het Sacramentarium vinden we eenzelfde verwijzing Durandus kent deze uitleg ook Het gaat hier evenwel om instructie van de catechumenen, die onderricht worden in de verschillende betekenissen die de bijbeltekst kan krijgen in de allegorese. En dat zegt juist weer niets over de uitleg van de liturgie. Net zo vinden we in Ruperts hoofdwerk, De divinis officiis 1185, weinig aanknopingspunten voor de gebruikte methode. Hij erkent dat het in de liturgie draait om tekens en sacramenten, waaronder hij ook de zogenaamde dogmatische sacramenten verstaat Vervolgens maakt Rupert duidelijk dat de mensen die de liturgie hebben ingericht, dat deden in navolging van Sem en Jafet, de zonen van Noach, die hun vaders naaktheid bedekten Net zo hebben de katholieke en apostolische vaderen (de allegorische uitleg van Sem en Jafet) de zwakheid (als uitleg van de naaktheid van Noach) van Christus achteraf (allegorische uitleg van achterwaarts) met de eervolle mantel van de sacramenten bedekt Deze al even ingewikkelde als vergezochte verklaring voor de bedekking die er in de liturgie ligt, kan moeilijk bijdragen aan een beter begrip van de allegorese. Het is pas Hugo van St.-Victor die uitgebreid, en in verschillende werken, stilstaat bij de methode die moet worden toegepast op de uitleg van de liturgie. Maar ook in de periode na 1181 Honorius Augustodunensis, Gemma Animae, ; Sacramentarium, ; Speculum Ecclesiae, ; Elucidarium, ; Eucharistion, Honorius Augustodunesis, Gemma Animae III, , 669a-670b Idem, Sacramentarium 12, 748d-749c Durandus van Mende, Rationale divinorum officiorum VI, , Rupert Tuitensis, Liber de divinis officiis Ibid., Prol, p. 5: 'Ea quae per anni circulum ordine constituto in diuinis aguntur officiis, et attentum auditorem et eruditum, ut bene exponantur, expetunt uenerabilium Scripturarum didascalum atque symmisten. Altissimarum namque signa sunt rerum et maxima quaeque continent caelestium sacramenta secretorum; quorum ad maiestatem contemplandam non nisi eruditus et religiosus quispiam aspirare idoneus est'. Vervolgens noemt hij de sacramenten van de Incarnatie, geboorte, passie, opstanding en hemelvaart Ibid.: 'Videlicet imitati sunt hoc pacto benedictos filios Noe, Sem et Japhet, qui nuditatem patris ridente maledicto Cham assumpto pallio post dorsum suum reuerenti diligentia contexerunt' Ibid.: 'Nam inclytus Sem et dilatatus Iaphet, uidelicet catholici atque apostolici Patres, honesto sacramentorum pallio propter nos assumptam ornant et uenerantur infirmitatem et hoc post dorsum suum, quia sana infirma illa transierunt nec ea praesentes ipsi uiderunt'. 265

9 SACRAMENTUM Hugo zijn de opmerkingen over de methode vaak summier, onduidelijk of ambivalent. Een goed voorbeeld van een verantwoording die een ambivalente duiding van de methode mogelijk maakt, is het Speculum Ecclesiae, dat in de Middeleeuwen bekendstond als een werk van Magister Hugo zelf en nu onder de auteur Pseudo-Hugo te boek staat. Het werk begint met een summier voorwoord, waarin de anonieme schrijver zegt dat hij de mystieke zoetheid van de kerkelijke sacramenten wil uiteenzetten. Anders gezegd, hij wil beschrijven wat de afzonderlijke zaken in de kerk mystiek representeren Hij gaat vervolgens meteen van start met de uitleg van het kerkgebouw dat allegorisch de heilige katholieke kerk betekent en waarvan Christus de hoeksteen is Hoewel het hier ontbreekt aan methodologische opmerkingen, is het mooi om te zien dat de schrijver van het Speculum Hugo navolgt in het gebruik van de term sacramentum als algemeen gewijd teken in de liturgie. Hij wil de sacramenten uitleggen, en begint daarom met de allegorische uitleg van de kerk. Het Speculum behandelt in zeven hoofdstukken afzonderlijke delen van de liturgie: de kerk, de kerkwijding, de getijden, het kerkelijke jaar, de orden, de kleding en de mis. De overgang naar hoofdstuk VIII in het Speculum is even abrupt als vreemd Opeens wil de schrijver gaan verhalen over de verborgen zaken van de heilige Schrift, omdat ook die met een mystieke betekenis zijn getekend; net als het mysterie van lichaam en bloed van de Heer, bevatten ook het mysterie van de Triniteit en van het geïncarneerde Woord verborgen zaken Vervolgens somt hij de boeken van de bijbel op, waarna hij de vier betekenisaspecten van de bijbel behandelt Daaraan koppelt hij dan een overweging over de zaken (res) die, naast de woorden (voces) in de bijbel, een diepere betekenis hebben en via hun eigenschappen (proprietates) worden uitgelegd Het laatste hoofdstuk behandelt nog de materie van de Schrift, die is gelegen in het opus restaurationis, en wel speciaal in de Incarnatie van het Woord met al zijn sacramenten Dit laatste deel van het werk loopt over in een verhandeling over de Triniteit. Dit hele laatste deel (Caput VIII en IX) van het Speculum vertolkt de visie van Hugo, op wiens werk Sententiae de divinitate deze beide hoofdstukken zijn gebaseerd Maar de plaats van deze methodologische uiteenzetting verbaast. Het Speculum Ecclesiae begint bij 1189 Speculum, Prol., 335a: 'De sacramentis ecclesiasticis, ut tractarem, eorumque mysticam dulcedinem vobis exponerem, vestra rogavit dilectio. ( ). Desideratum itaque libellum interno fluentum nectare, velut favum mellis, vestrae propinavi intelligentiae, quem quia in eo speculari licet quid mystice repraesentant singula in Ecclesia, Speculum Ecclesiae inscribi placuit' Ibid., 335b Ibid., VIII, 374a, met de titel 'De occultis scripturarum Veteris et Novi Testamenti' Ibid.: 'Nunc ergo ad occulta veniamus Scripturarum, etiam quia mystico sensu sigillantur. Occultae sunt, et fons sunt signatus aliae, quia de occultis tractant, et de iis quae humanum excedunt intellectum, ut est mysterium summae Trinitatis et Verbi incarnati, aut corporis et sanguinis Domini' Ibid., d-375b Ibid., cd Ibid., IX, 376a-d Weisweiler 1951, , heeft laten zien dat deze twee methodische stukken uit het Speculum grotendeels zijn gebaseerd op de 'Vorlesung' (= Sententiae de divinitate, Piazzoni ed.) van Hugo, een jeugdwerk, wat onder meer een reden kan zijn waarom het Speculum wel als jeugdwerk van Hugo werd beschouwd. 266

10 DE OVERWINNING VAN DE LITURGIEALLEGORESE: DURANDUS VAN MENDE'S RATIONALE DIVINORUM OFFICIORUM de liturgie, en vervolgt met de bijbel. Allereerst in de liturgie, vervolgens in de bijbel, kan men volgens de schrijver een mystieke betekenis ontdekken. Dat is omgekeerd geredeneerd in vergelijking met Hugo's onderneming, die vanuit de allegorese van de Schrift doorredeneert naar de allegorese van de liturgie. De volgorde van het Speculum werkt vervreemdend, omdat men de uiteenzetting over de allegorese zowel op de Schrift als op de liturgie moet toepassen, dus terug moet koppelen naar het eerste deel van het Speculum. De schrijver legt wel expliciet deze koppeling, maar het kan de lezer ook ontgaan. In dat geval leest men de uitleg van de allegorese exclusief in het kader van de bijbelexegese. Om zicht te krijgen op de wijze van brongebruik in het Rationale divinorum officiorum, nemen we vervolgens enkele van de bronnen onder ogen die door Durandus van Mende het meest intensief zijn gebruikt Allereerst gaat het om De missarum mysteriis van Innocentius III (1160/1-1216) Wright, die een deel van Innocentius boek kritisch heeft uitgegeven, schat dat 85 procent van DMM in het Rationale van Durandus is terechtgekomen Roger Reynolds zegt dat van de 176 hoofdstukken van DMM, 152 door Durandus worden gebruikt In dit werk van Innocentius is echter geen beschrijving te vinden van de gebruikte methode. Innocentius begint zijn werk met de constatering dat de mis zo is opgezet dat het hele leven van Christus erin ligt vervat 1201 en beschrijft dan de vier ons bekende componenten van de tekentaal in de mis: personen, werken, woorden en dingen. Deze alle zijn vol goddelijke mysteriën De tweede belangrijke bron van Durandus is het Mitrale sive De officiis ecclesiasticis Summa van Sicardus Cremonensis (1150? - t 1215) De indeling van de negen boeken van het Mitrale wordt door Durandus grotendeels gebruikt om zijn eigen acht delen van het Rationale te ordenen, terwijl zijn bijdrage verder is uitgewerkt in de boeken V (over de canonieke uren) en VI (over de zondagsdiensten en feestdagen) van Durandus. Ook in Sicardus werk ontbreken verwijzingen naar de methode bijna geheel. Net als Honorius verhaalt Sicardus over de relatie van de tabernakel van Mozes met de kerk. De tafel van sithimhout heeft vier poten die verwijzen naar de vier schriftbetekenissen Ook verderop in het werk, wanneer hij de mis behandelt, wijdt Sicardus enkele woorden aan methode van de Schriftuitleg. Naar aanleiding van de lezingen in de mis, zegt hij dat men de bijbel op vijf manieren kan lezen: naar de historie, naar de allegorie, naar de persoon, naar het deel, 1197 Thibodeau 1992, 147/ Durandus, Rationale IV, 1.2, 240 verwijst voor de behandeling van de mis naar Innocentius De missarum mysteriis ('Speculum Innocentii pape III prosequamur') Wright 1977, Reynolds 1986, Innocentius, DMM, Prol. 773d: 'Hoc enim officium tam provida reperitur ordinatione esse dispositum, ut quae per Christum gesta sunt et in Christum, ex magna parte contineat, ex quo Christus de coelo descendit, usque dum ascendit in coelum; et ea tam verbis, quam signis admirabili quadam specie repraesentat' Ibid., 774b: 'Haec omnia divinis sunt plena mysteriis' Durandus noemt Sicardus in Rationale I, 1.42, 25; V, 2.67, 50; V, 9.2, Sicardus, Mitrale I.13, 46c-47d, dat eindigt met een (Hugoniaanse) behandeling van de betekenis van zowel woorden als dingen. 267

11 SACRAMENTUM naar het geheel Deze opsomming is vreemd, maar moet bezien worden in het kader waarin ze worden opgesomd: bij de Schriftlezingen in de mis kunnen steeds verschillende onderwerpen centraal staan of op de voorgrond treden. De reden van een specifieke lezing ergens in het kerkelijke jaar kan dan liggen in de persoon, de tijd, de plaats, etc. Het zijn leesaanwijzingen, geen uitlegkundige principes. De derde belangrijke bron van Durandus is Praepositinus van Crémona ( ), wiens Tractatus de officiis 1206 woordelijk geciteerd terecht is gekomen in eveneens boek V en VI van het Rationale. De enige verwijzing hier naar de methode van de allegorese is opnieuw te vinden bij de vier lezingen op heilige Zaterdag Uit het kritisch apparaat blijkt dat dit gedeeltelijk is overgenomen uit Amalarius; controle hiervan maakt het evenwel mogelijk om - meer exact - te zeggen dat Praepositinus gebruik maakt van Beda Venerabilis Bedoeling van bovenstaande opsomming is een beeld te geven van hoe de bronnen die Durandus van Mende gebruikt, omgaan met de methode die men voor de verklaring van de liturgie hanteert. Het staat buiten kijf dat we bij al deze werken te doen hebben met de hermeneutiek van de allegorese, maar de verwijzingen ernaar zijn op zijn zachtst gezegd onduidelijk. Des te opvallender is de keuze van Durandus, die in zijn Proloog omstandig uiteenzet hoe hij te werk gaat. Hij begint zijn boek namelijk op eenzelfde manier als het DMM van Innocentius, waarna hij voor de uitleg van de allegorische methode onder meer een beroep doet op het Speculum Ecclesiae. Aan de hand van het kritisch apparaat (editie Davril/Thibodeau) ben ik voor het centrale deel van de methodische uitleg, de uiteenzetting 1205 Ibid., III.4, 110c-111a: 'In Evangeliis autem haec oratio saepius invenitur: In illo tempore. Leguntur autem evangelia quandoque secundum historiam, ut illud: Pastores loquebantur ad invicem, ; quandoque secundum allegoriam, ut illud: Intravit Jesus in quoddam castellum, in quo fit mentio de Maria et Martha sororibus Lazari: per quas quia duae vitae significantur, contemplativa scilicet et activa, ideo legitur in Assumptione beatae Mariae, in qua est utriusque vitae consummatio; quandoque secundum personam, ut in festo sancti Thomae apostoli dicitur: Thomas unus de duodecim; quandoque secundum partem ut in festo Sanctae Crucis: Erat homo ex Pharisaeis, propter hanc clausulam, sicut Moyses, exaltavit serpentem in deserto, sic oportet exaltari Filium hominis; in hoc enim verbo passio, et in cruce coporis exaltatio figuratur; quandoque secundum totum, ut illud: Postquam consummati sunt dies octo'. Zo ook bij Durandus, Rationale IV, 24.37, , aangevuld met lezingen naar de res, de tijd/tempus, de litanieën en de plaats/locus Praepositinus Cremonensis, Tractatus de Officiis. Als vierde belangrijke bron van Durandus geldt de Summa de ecclesiasticis officiis van Guillaume d Auxerre, Douai: Bibl. Mun. n. 65. Dit werk is, net als het traktaat van Praepositinus, vooral door Durandus gebruikt voor boek V en VI (zie ook de Index Auctorum bij de kritische editie, CCCM CXLb, ); gezien dit feit en de ervaring met de andere drie genoemde bronwerken, die weinig informatie leveren, laat ik het werk hier onbesproken. Het kritisch apparaat van Durandus' Proloog, in dezen case-study, geeft ook geen aanleiding dit werk te consulteren. Durandus noemt hem vier maal: Durandus, Rationale IV, 16.2, 319; IV, 20.4, 331; IV, 30.9, 403 (al deze drie keren Petrus Autissiodorensis genoemd) en IV, 51.25, Praepositinus Cremonensis, Tractatus de Officiis, II, 13-21, Praepositinus baseert zich op Beda Venerabilis, De tabernaculo et vasis eius, I.6, 410bd. De vraag of Durandus wellicht direct teruggrijpt op Beda, en dat dus het Traktaat van Praepositinus kan worden uitgeschakeld, zie beneden. 268

12 DE OVERWINNING VAN DE LITURGIEALLEGORESE: DURANDUS VAN MENDE'S RATIONALE DIVINORUM OFFICIORUM over de vier schriftbetekenissen, nagegaan op welke bronnen Durandus zich heeft gebaseerd en of de aan bepaalde auteurs toegeschreven citaten terecht zijn toegewezen. Het centrale deel van de uitleg is te vinden in de paragrafen 9-12 van het Prohemium van het Rationale. De Proloog van het Rationale leidt de lezer (door de bronverwijzing in het kritisch apparaat te volgen) precies naar de bronnen die ik hierboven de revue heb laten passeren: het Speculum, Innocentius, Sicardus en Praepositinus. Meer speciaal leidt Durandus ons naar die passages in deze bronnen waar ook mijn speurtocht naar methodologische opmerkingen naar hebben geleid. Daarom kan geconcludeerd worden dat Durandus niet voor niets teruggrijpt op deze passages, aangezien buiten de opmerkingen over de methode die hierboven zijn geïdentificeerd, er in deze bronnen geen methodologische beschouwingen te vinden zijn. Durandus is in zijn Proloog een echte compilator. Hij maakt een keuze uit de bestaande bronnen en biedt dat in een helder overzicht aan de lezer aan. Deze werkwijze of methode van Durandus is mede de reden van het overweldigende succes van het Rationale, omdat het alle eerdere werken van dit genre overbodig maakt. Het kritisch apparaat is erg scheutig met het toekennen van passages uit het Rationale aan het anonieme werk Speculum Ecclesiae. In de meeste gevallen is slechts sprake van korte citaten met de lengte van een zin, terwijl het apparaat het citaat veel langer laat lijken Verschillende van de toeschrijvingen aan het Speculum zijn pertinent onjuist Dat Durandus gebruikt maakt van het Speculum hoeft niet te verbazen, omdat hij weet dat hij voor de liturgieuitleg aangewezen is op de methode van de allegorese van de bijbel. De ietwat ongemakkelijke koppeling in het Speculum zelf (vanuit de liturgie overgaan naar de bijbeluitleg), is voor Durandus geen probleem. Voor de rest van de historische, allegorische, tropologische en anagogische aspecten van de uitleg baseert Durandus zich vooral op Sicardus en Praepositinus. Met het grootste gemak weet hij hun uitleg over de methode te traceren. De tiende en elfde paragraaf van het Prohemium zijn een goed voorbeeld van Durandus werkwijze Paragraaf 10 opent met vier zinnen uit het Speculum, die worden gevolgd door acht regels uit Sicardus, terwijl Durandus de paragraaf besluit met een citaat uit Praepositinus. In paragraaf 11 is de werkwijze eender: eerst de omschrijving van Beda (het kritisch apparaat noemt het 1209 Meest opvallend is de toeschrijving aan het Speculum in Rationale, Prohemium 3, p.4. Bijna de hele paragraaf (r ) wordt in het kritisch apparaat aan Speculum toegewezen. Alleen de zinsnede 'et uirtutibus que per illa significantur fulgere debent, ut ex eorum luce ceteri similiter illuminentur' (Speculum 355c) en de verwijzing naar Mat. XV, 14 ('ceci sunt et duces cecorum') (zo ook in Speculum 355b), komen uit het Speculum Ecclesiae. De teneur van Durandus is hier heel anders, kritischer, dan in het Speculum. In Speculum kennen de prelaten de sacramenten van de kerk, Durandus vindt dat ze ze moeten kennen Durandus, Rationale, Proh. 9, p. 6, r ; 11, p. 7, r ; 12, p. 7, r (alleen r ) Ibid., Proh. 10/11, p.7, regels : r = Speculum VIII, 375a; r = Sicardus, Mitrale I.13, 47ab; r = Praepositinus, Tractatus II.15, 138; r = Beda (zie volgende noot); r. 122/3= Sicardus, Mitrale I.13, 47b; r = Praepositinus, Tractatus II.16, 138; r. 126/7= Sicardus, Mitrale I.13, 47b; r = Praepositinus, Tractatus II.16,

13 SACRAMENTUM Speculum, Sicardus en Praepositinus) 1212, gevolgd door voorbeelden van tropologische uitleg die hij achtereenvolgens ontleent aan Sicardus, Praepositinus, opnieuw Sicardus en dan de paragraaf afsluitend met de etymologische uitleg die Praepositinus geeft Afgezien van de informatie uit het Speculum gaat het hier om korte opmerkingen van de auteurs in het kader van de gebruiksvoorwerpen in de kerk (zo bij Sicardus) of de bijbellezingen op de heilige Zaterdag (bij Praepositinus). Opvallend is het gebruik bij Durandus van de beschrijvingen van de vier betekenisaspecten door Beda Venerabilis. Voor drie van de vier (historia/ allegoria/ anagogia) geldt dat de bewoordingen van Beda, via Amalarius, bij Praepositinus zijn terechtgekomen, die als doorgeefluik voor Durandus fungeert Eenmaal, bij de tropologie, is dit niet het geval; Durandus lijkt hier, direct of via Amalarius, terug te keren tot Beda De opsomming van de verschillende bronnen die door Durandus zijn gebruikt in paragraaf 10 en en het feit dat Durandus gebruik maakt van de etymologische beschrijvingen van Praepositinus 1217, maken wel duidelijk dat Durandus ook direct aan Praepositinus ontleent Durandus formulering 'Tropologia est conuersio ad mores seu moralis locutio ad correctionem et morum institutionem, mistice uel aperte respiciens', is bijna identiek aan Beda s bewoordingen. Zie Beda Venerabilis, De tabernaculo et vasis eius, I.6, 410b: 'Tropologica, id est moralis locutio ad institutionem et correctionem morum, sive apertis seu figuratis prolata sermonibus respicit'. Het vertoont overeenkomst, niet met Praepositinus en Speculum, maar met Sicardus' Mitrale I.13, 47b: 'Tropologia est moralis sermo de morum institutione vel correctione, et fit verbis apertis ; figuratis ' Durandus heeft sowieso een voorkeur om de etymologische beschrijvingen uit Praepositinus te vergaren (en bijv. niet uit Speculum). Bij de etymologische beschrijvingen van alle vier Schriftbetekenissen kiest Durandus voor Praepositinus. De suggestie die in de kritische editie van het Tractatus de officiis wordt gedaan, alsof ook deze etymologieën voortkomen uit het werk van Beda of Amalarius is onjuist Beda Venerabilis, De tabernaculo et vasis eius, I.6, 410b: 'Historia namque est, cum res aliqua quomodo secundum litteram facta sive dicta sit, plano sermone refertur '[zie Durandus, Rationale divinorum officiorum, Proh.9, p. 6, r. 103/4]; 'Allegoria est, cum verbis sive rebus mysticis praesentia Christi et ecclesiae sacramenta signantur ' [zie Rationale divinorum officiorum, Proh.10, p. 7, r. 112/3]; 'Tropologica, id est moralis locutio ad institutionem et correctionem morum, sive apertis seu figuratis prolata sermonibus respicit ' [zie Rationale, Proh.11, p. 7, r ]; 'Anagogae, id est sensum ad superiora ducens, locutio est, quae de praemiis futuris et ea quae in coelis est vita futura, sive mysticis seu apertis sermonibus disputat ' [zie Rationale, Proh.12, p. 7, r. 134/5 en 136/7]. Zo geciteerd door Amalarius, Liber officialis, I, 19.2, 114; 19.6, 116; 19.11, 118; 19.16, Zie noot Zie noot Zie noot

14 DE OVERWINNING VAN DE LITURGIEALLEGORESE: DURANDUS VAN MENDE'S RATIONALE DIVINORUM OFFICIORUM 8.5. DE PROLOOG VAN HET RATIONALE: DE ALLEGORESE ALS METHODE VAN LITURGIEUITLEG In de Proloog zet Durandus uiteen wat hij van plan is. Alles in de liturgie is volgens hem vol goddelijke tekens en mysteriën Om de overvloed van hemelse zoetheid in elk daarvan te kunnen proeven, moet iemand ze bestuderen die 'honing uit steen weet te zuigen en olie uit de hardste rots. Wie echter kent de orde van de hemel en zal de redenen ervan op aarde leggen?' Hoewel het onmogelijk is om van alles wat de vaderen hebben overgeleverd, de reden aan te geven, zal Durandus, bisschop van Mende, toch voortgaan en op de deur blijven kloppen, opdat de 'sleutel van David me waardig zal achten open te doen en de koning mij in zijn wijnhuis zal binnenlaten. Daar zal Hij mij het hemelse voorbeeld laten zien dat aan Mozes op de berg werd getoond' Zo zal Durandus in staat zijn de mysteriën helder en openlijk te verklaren en de redenen (rationes) ervan kunnen aangeven. Het werk heet Rationale, omdat God de rationes, de redenen of het begrip van de tekens en mysteries van de liturgie in de hemel verborgen houdt. De tweede paragraaf geeft aan dat het in dit werk gaat om sacramenten als tekens of figuren 1221, waarbij Durandus kort verwijst naar Augustinus' indeling in signa naturalia (natuurlijke tekens) en signa positiva (ingestelde tekens). Ik wijs er nogmaals op dat volgens Durandus dit werk over sacramenta gaat (hier zo breed als de misteria in de eerste paragraaf), en wel in de actieve zin van tekens Het Rationale is bedoeld voor de priesters en prelaten van de kerk, aan wie het gegeven is de mysteriën te kennen (Luc. VIII, 10), zo vervolgt Durandus zijn Voorwoord in paragraaf 1218 Durandus, Rationale, Prohemium-1, p. 3: 'Quecumque in ecclesiasticis officiis, rebus ac ornamentis consistunt, diuinis plena sunt signis atque misteriis...'. Deze hele eerste paragraaf is, op enkele woorden na waarin de schrijver zichzelf bekend maakt, overgenomen uit Innocentius III, DMM, Prol., 774bc Durandus, Rationale, Proh-1, p. 3: '..., si diligentem tamen habeant inspectorem qui norit mel de petra sugere oleumque de durissimo saxo. Quis tamen nouit ordinem celi, et rationes ipsius ponet in terra?'. Durandus verwijst hier achtereenvolgens naar Deut. XXXII, 13 en Job XXXVIII, Ibid.: ' pulsans pulsabo ad ostium, si forte clauis Dauid aperire dignetur, ut introducat me rex in cellam uinariam in qua michi supernum demonstretur exemplar quod Moysi fuit in monte monstratum;'. Zie Apok. III, 20 (kloppen aan de deur) en Hoogl. II, 4 (wijnhuis). Het exemplar dat Mozes op de berg te zien kreeg: Ex. XXV, Ibid., 2, p.4: 'Sane hic sacramenta pro signis accipimus seu figuris, que siquidem figure non sunt uirtutes, sed uirtutum signa, quibus tanquam scripturis docentur utentes'. Volgens het kritisch apparaat afkomstig van Innocentius. Dit is niet juist. De zinsnede 'non sunt uirtutes utentes' is afkomstig uit het Speculum Ecclesiae VI, 355a Met nadruk moet dit hier worden gesteld. De zinsnede uit de vorige noot 'hic sacramenta pro signis accipimus' schakelt zonder overgang de mysteriën gelijk aan sacramenten, terwijl de zinsnede zelf afkomstig lijkt te zijn uit het Speculum, op de plaats waar het voor de uitleg van het begrip sacramentum kiest voor het actieve sacrae rei signum in tegenstelling tot het sacrum secretum. Speculum VI, 355b: 'Et attende quod cum sacramentum dicatur sacrae rei signum vel sacrum secretum, hic accipimus sacramenta pro signis'. 271

15 SACRAMENTUM Zonder die kennis worden ze tot blinden die blinden begeleiden (Mat. XIV, 14). Durandus beklaagt zich over de erbarmelijke kennis van veel priesters: ze hebben geen weet van de dingen die ze dagelijks gebruiken, wat ze betekenen en waarom ze zijn ingesteld. Aan zulke lieden wordt naar de letter het schriftwoord vervuld: 'Hetzelfde lot treft priester en volk' (Jes. XXIV, 2) Hij vervolgt de Proloog met de constatering dat ook leraren in de artes liberales, schilders, werklieden en opdrachtgevers wat aan dit boek kunnen hebben. De paragrafen 6-8 vormen de inleiding op het stuk over de allegorese. Allereerst constateert Durandus dat het gebruik van figuren in de nieuwtestamentische tijd nog steeds van kracht is, vervolgens wijst hij op het verschil in voorschriften uit het Oude Verbond, en concludeert dat de wet (het OT) niet is veranderd wat betreft zijn morele uitspraken, maar wel waar het gaat om sacramentele en ceremoniële zaken: daarvan is het oppervlakkige begrip van de letter verdwenen en ingeruild voor of overgebracht naar het kerkelijke priesterambt. De paragrafen 9-12 behandelen de methode van de allegorese, die in dit werk wordt toegepast. Ook Durandus, die Boëthius en Hiëronymus opvoert als getuigen voor de viervoudige Schriftbetekenis, noemt de historische betekenis. Hierbij gaat het om de betekenis van de woorden ten aanzien van zaken, namelijk hoe die naar de letter zijn gebeurd en worden verhaald, zoals bijvoorbeeld het verhaal van de redding van Israël uit Egypte, of hoe de tabernakel van de Heer werd gebouwd Durandus omschrijft de allegorie als volgt: 'Van allegorie is sprake wanneer iets anders klinkt naar de letter dan naar de geest, zoals wanneer door het ene feit iets anders wordt begrepen' Hij spreekt van allegorie wanneer door een andersoortige omschrijving een andersoortige toestand wordt betekend, zoals wanneer de aanwezigheid van Christus of de sacramenten van de kerk met mystieke woorden of zaken worden omschreven Neem het voorbeeld: 'Een twijg ontspruit aan de tronk van Isaï' (Jes. XI, 1), wat onverhuld betekent: 'de maagd Maria zal geboren worden uit het geslacht van David, de zoon van Isaï'. Of, omschreven met mystieke zaken, zoals het feit dat het volk uit de Egyptische slavernij werd gered door het bloed van het lam (Ex. XI/XII). Dat betekent dat de kerk door het lijden van Christus is weggerukt uit de dienstbaarheid aan de duivel Durandus, Rationale, Proh. 3, p Ibid.: 'Sed, pro dolor, ipsi hodie, ut plurimum de hiis que usu cotidiano in ecclesiasticis contractant rebus, et proferunt officiis, quid significent, et quare instituta sint, modicum apprehendunt aut nichil, adeo ut impletum esse ad litteram illud propheticum uideatur: Sicut populus, sic sacerdos, Ysa. xxiiii' Ibid., Prohemium.9, p.6: 'Ystoria est significatio uocum ad res, quando uidelicet res quelibet quomodo secundum litteram gesta sit plano sermone refertur, ut quomodo populus israeliticus ex Egypto saluatus tabernaculum Domino fecisse narratur. Et dicitur ystoria ab ystorin quod est gesticulari, in de ystriones gesticulatores uocantur quasi ystoriones'. Deze herleiding van het woord historia (uit Praepositinus) is opvallend, omdat bijvoorbeeld het Speculum wel de afleiding van 'historein' uit het Grieks geeft (375a) Durandus van Mende, Rationale, Proh.10, p. 7: 'Allegoria est quando aliud sonat in littera et aliud in spiritu, ut quando per unum factum aliud intelligitur' Ibid.: 'Est etiam allegoria quando per alienum sermonem alienus status designatur, ut cum Christi presentia et Ecclesie sacramenta uerbis uel misticis rebus designantur' Ibid., Proh.10, p