ENV : een Europese norm voor criminaliteitspreventie en stedenbouwkundig ontwerp

Transcriptie

1 ENV : een Europese norm voor criminaliteitspreventie en stedenbouwkundig ontwerp Paul van Soomeren en Jeanine Bacchus * Inleiding Hoe vaak komt het niet voor dat nieuw gebouwde wijken of stadsvernieuwing en herstructureringsgebieden al snel na oplevering (weer) last hebben van criminaliteit en onveiligheid. En hoe vaak komt het niet voor dat in het ontwerp van een gebouw of complex onnodige onveiligheidverhogende ontwerpfouten zijn gemaakt: dode hoeken, beklemmende gangen, slecht verlichte bergingen en makkelijk open te breken, te slopen of te bevuilen onderdelen. "Tsja.. daar wisten we niks van.." is voor een gemeente, projectontwikkelaar, architect, planoloog, woningcorporatie of bewonersplatform binnenkort geen bruikbare smoes meer. Op dit terrein is immers heel veel bekend 1 en voor veilig ontwerp en beheer bestaat er sinds kort zelfs een Europese norm!' Bij nieuwbouwplannen kunnen gemeentes, ontwikkelaars, stedenbouwers en architecten al in een vroeg stadium aandacht besteden aan veiligheidsaspecten. Hier kan de Europese norm NVN ENV toegepast worden. Deze norm, voluit "Criminaliteitspreventie; stedenbouwkundig en bouwkundig ontwerp; Deel 2 stedenbouwkundig ontwerp", is door CEN (European Committee for Standardization) vastgesteld na instemming van 22 Europese landen. Lokale en regionale overheden, maar ook particulieren kunnen ervoor zorgen dat bestaande wijken en nieuwbouwplannen veiliger worden met behulp van een criminaliteitspreventieplan volgens de ENV Het gaat in dit geval om een procesnorm (conform de ISO 9001). Criminaliteit en onveiligheidsgevoelens kunnen worden teruggebracht of voorkomen in nieuwbouwsituaties door samenwerking tussen betrokken partijen die gebruik kunnen maken van in de norm aangegeven preventiestrategieën en maatregelen. Het proces dat de norm voorstaat, berust op een stappenplan. Dit stappenplan bestaat uit de volgende zes stappen: Criminaliteitsvaststelling/-inschatting; Doelen en eisen; Plan; Beslissing; Implementatie; Monitoring en bijsturing. De essentie van de norm is dus de gedachte dat door gestructureerde samenwerking meer veiligheid in nieuwbouw - en bestaande wijken valt te realiseren. Gemeenten, woningcorporaties, bouw- en beheeropdrachtgevers kunnen nu veel eenvoudiger aandacht vragen aandacht eisen voor een veilig ontwerp en beheer binnen de stad. De eis om 'conform ENV te werken' zorgt daar vanaf heden voor. Integrale aanpak * Beiden werkzaam bij het onderzoeks- en adviesbureau DSP-groep (voorheen Van Dijk, Van Soomeren en Partners). Binnen dit bureau is de sector 'Miletus' gespecialiseerd in instrumenten waarmee onveiligheid en criminaliteit aangepakt kunnen worden in ontwerp en beheer. Zie verder: 1 We verwijzen hier o.a. naar de website van de European Designing Out Crime Association:

2 Op het gebied van beveiliging zijn inmiddels diverse Europese normen ontwikkeld. De volgende normen zijn te noemen: EN voor alarmsystemen; EN 1522/1523 voor kogelwerendheid van ramen en deuren; ENV voor inbraakwerendheid van ramen en deuren; EN/ISO veiligheidsglas voor gebouwen; EN 1143 voor safes, kuisdeuren en kluizen. Het gaat hier met name om productnormen die dienen voor beveiliging. Gecertificeerde producten vormen de eerste stap, maar interessanter is het om die producten in een groter geheel in te passen. En deze nieuwe norm kan hier in voorzien. Een norm die richtlijnen biedt aan overheden, maar ook aan particulieren om bij het beheer van bestaande wijken of in nieuwbouwplannen criminaliteit en onveiligheidsgevoelens te voorkomen of sterk te verminderen. Het verschil met productnormen zit in de nadruk op de participanten (en de wijze van samenwerking) in die norm. Met andere woorden, de ENV is een procesnorm. CPTED Niet alleen in Europa maar ook daarbuiten worden diverse omschrijvingen gegeven aan criminaliteitspreventie in de gebouwde omgeving. In Noord-Amerika spreekt men van "crime prevention through environmental design" (CPTED). In Engeland heet het "designing out crime" (DOC) of "design against crime" (DAC). Een vergelijkbare term is niet te vinden in Nederland. Echter met het Politiekeurmerk Veilig Wonen en de Veiligheidseffectrapportage (VER) is men ook in Nederland vertrouwd geraakt met de mogelijkheden die stedenbouwers en architecten hebben om woningen en woonwijken veiliger te maken tegen inbraak, vandalisme, geweld, brandstichting, diefstal en onveiligheidsgevoelens van bewoners. In 1996 werd er voorzichtig gesproken over het ontwikkelen van een CPTED-standaard in Europees verband. Nederland had indertijd op dit gebied een voorsprong, vergeleken met andere Europese landen, omdat er veel kennis beschikbaar was over 'gebouwde omgeving en criminaliteit'. Dit onderwerp was immers al in het Kabinetsplan 'Samenleving en criminaliteit' (1985) als een van de speerpunten aangemerkt op rijksniveau. Volgens het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties kon en mocht Nederland dus niet ontbreken als er op Europees niveau gewerkt ging worden aan een norm op dit terrein. Eén van de motieven was het delen van kennis.het voorkomen dat regels haaks zouden staan op de eigen regelgeving was een ander motief. Als initiatiefnemer organiseerde Denemarken in 1996 een eerste bijeenkomst waarbij Technical Committee 325 werd opgericht. Naast Frankrijk en Engeland was ook Nederland aanwezig. Het doel van TC 325 was als volgt: "Preparation of European standards on urban planning and building design to provide methods of assessment and performance requirements for the prevention of crime in residential areas at new and existing housing, including local activities in order to ensure safety and comfort and to minimise fear of violence". In normaal Nederlands: het maken van een Europese norm over de bijdrage van stedenbouw, planologie en gebouw ontwerp aan de vermindering van criminaliteit en onveiligheidsgevoelens. Drie werkgroepen TC 325 is opgebouwd uit drie werkgroepen. Werkgroep 1, in Franse handen, houdt zich bezig met het samenstellen van een uniforme semantiek en definiëring van begrippen. Werkgroep 3, een Engelse werkgroep, richt zich op de relatie tussen criminaliteitspreventie en subjectieve onveiligheidsgevoelens enerzijds en anderzijds architectuur en gebouwontwerp. Dan is er nog Werkgroep 2, met als onderwerp stedenbouwkundig ontwerp en deze werkgroep doet op het gebied van stedenbouw wat de Engelsen doen op gebied van architectuur. Deze werkgroep is

3 handen van Nederland. Het TC325 secretariaat berustte bij Denemarken maar is nu in handen van Zwitserland. Focus op specifieke locatie De activiteiten en van de tweede werkgroep (Stedenbouwkundig Ontwerp) hebben geresulteerd in een norm die toegepast kan worden bij zowel het beheer van bestaande wijken als in nieuwbouwplannen. Het kan gaan om een wijk in Londen, een nieuwbouwplan in een Parijse 'banlieu', maar ook als het gaat om de herbestemming van een voormalig havengebied in Amsterdam of een uitbreidingswijkje in Hoorn. Zodra er sprake is van een concreet bouw- of ontwerpplan kan men de norm erbij pakken en die als het ware stap voor stap volgen en toepassen op het plan. Bij een plan of project wordt een drietal vragen gesteld, te weten: de 'waar'-vraag, de 'wat'-vraag en de 'wie'-vraag. Een project start met het vaststellen van het betreffende gebied. Hierbij gaat het om grenzen van een wijk/buurt of gaat het om bestaand gebied of nieuwbouw. Schaalgrootten van gebieden kunnen variëren van groot (bijvoorbeeld een stadswijk) tot beperkt (bijvoorbeeld een winkelstraat). De soorten criminaliteit binnen het gedefinieerde gebied staan centraal in de tweede vraag (wat): welke problemen te verwachten zijn in de geplande situatie of als het gebied al bestaat welke problemen er nu spelen. Tot slot komt aan de orde wie de participanten zijn. Nauwkeuriger: wie zijn betrokken bij de definiëring van het criminaliteitsprobleem en wie zijn betrokken bij de implementatie en uitvoering van de preventieve maatregelen? Kortom de laatste vraag heeft betrekking op de 'stakeholders', de partijen die vanaf de allereerste planvorming tot en met het beheer betrokken zijn bij het project. Verschillende typen Criminaliteit en onveiligheid zijn sterk situationeel bepaald: in een woonwijk spelen andere problemen dan in een winkelgebied. Daarom maakt de norm ENV binnen de drie vragen ('waar', 'wat', 'wie') steeds onderscheid in een aantal klassen of typen. Bij het vaststellen van het soort gebied, met andere woorden de 'waar'-vraag, worden de volgende acht gebiedstypen genoemd: woonwijk; school/jeugdvoorzieningen; commercieel/industrieel/kantoren; winkels/retail; parken/openbaar groen; ontspanningscentra; openbaar vervoer en parkeerfaciliteiten: stations, haltes, parkeergarages enzovoort (exclusief het transportsysteem zelf); stadscentra en publiek domein. Het zal natuurlijk meestal gaan om een mix van functies. De identiteit van het gebied kan aan de hand van deze typen worden vastgesteld. Vervolgens komt de probleemidentificatie aan de orde; het antwoord op de 'wat'-vraag. De norm maakt hier een onderscheid in objectieve en subjectieve veiligheid. De volgende typen worden onderscheiden: o inbraak; o vandalisme (inclusief graffiti); o straatgeweld (overval, beroving, lichamelijk geweld, ongewenste intimiteiten); o auto (diefstal van auto, auto-inbraak, brandstichting); o diefstal (winkeldiefstal, zakkenrollen, diefstal van fiets, brommer enzovoort);

4 o brandstichting; o subjectieve onveiligheidsgevoelens. Voor wat betreft de stakeholders onderscheidt de norm negen verschillende groepen van participanten (de 'wie'-vraag), te weten: politiek (lokaal en regionaal); ontwerpers en planners (zowel overheid als markt), stedenbouwkundigen en stadsplanners, architecten en landschapsarchitecten, civiel ingenieurs en verkeerskundigen; private en semi-publieke (project)ontwikkelaars; politie (misdaadpreventie adviseurs, slachtofferhulp, data-analisten, procesunits en management); security- en riskexperts (veiligheidsbedrijven, advieswereld en verzekeraars); (semi)openbare diensten die zich bezig houden met services op gebied van onder andere openbare verlichting, huisvuil, onderhoud van openbaar gebied; participanten uit het sociaal-cultureel werk; mensen uit de onderwijshoek; vertegenwoordiging van bewoners, winkeliers, gebouweigenaren en schoolbeheerders uit het gebied. Richtlijnen en tips voor aanpak strategieën Zodra men via de 'waar, wat en wie vraag' bepaald heeft om welk type gebied het gaat, welke problemen er bestaan (of verwacht kunnen worden) en wie betrokken zijn bij gebied en problemen wordt het tijd voor het hoofdmenu: welke strategieën kan je volgen om tot een veilige(r) omgeving te komen? hoe kun je deze strategieën uitvoeren; meer in het bijzonder: hoe ziet het proces van samenwerking eruit? De norm onderscheid 15 strategieën om onveiligheidsgevoelens en criminaliteit via planning, ontwerp en beheer de pas af te snijden. In een zeer omvangrijke bijlage bij de norm geeft men per type omgeving en per onveiligheidproblemen richtlijnen en tips die gevolgd kunnen worden. Dat leidt tot een gestructureerd overzicht van vele honderden maatregelen waaruit men kan kiezen, of kan door denken en brainstormen. Elk geval is immers uniek en elk plan vereist dan ook meestal net weer een iets andere set aan maatregelen. Stappenplan De norm bevat een stappenplan om te kunnen bepalen welke strategie voor welk gebied de beste oplossing biedt, zie hiervoor ook figuur 1. Dit stappenplan is opgezet volgens internationale normen als Quality Management (ISO 9000-series), BS 8800 (Veiligheid en gezondheid) en ISO (Milieu). Voordat de stappen worden doorlopen moet de (politiek) verantwoordelijke, lokale of regionale overheid ('representative body') een algemene doelstelling formuleren ('mission statement'), waarin wordt vastgelegd dat het bouw- of beheerplan na oplevering moet voorzien in een wijk/gebied met minder criminaliteit en onveiligheidsgevoelens. Om een dergelijke politiek vastgelegde algemene doelstelling te bereiken wordt een multidisciplinaire werkgroep aangesteld, die de zes stappen van het plan doorloopt 2 : 2 De ervaring leert dat vaak al een dergelijke werkgroep aanwezig is om het bouw- en/of beheerplan uit te werken en uit te voeren. In dat geval is instelling van een aparte veiligheidswerkgroep soms niet noodzakelijk.

5 Stap 1 Criminaliteitsvaststelling/-inschatting Tijdens deze stap stelt de werkgroep het gewenste veiligheidsniveau vast.er wordt aangegeven welke criminaliteitsproblemen aangepakt moeten worden in een bestaande situatie en welke problemen moeten worden voorkomen als er sprake is van een nieuwbouwproject. In de fase gaat de aandacht vooral uit naar de factoren in het ontwerp. Stap 2 Doelen en eisen De werkgroep omschrijft de doelstellingen die men beoogt te realiseren. Het is de bedoeling deze doelstellingen zo nauwkeurig mogelijk te kwantificeren en te koppelen aan een tijdschema. Dit lijkt een simpele opgave, maar in het geval van veiligheid hult men zich nog veel te vaak in vaagheid ("het moet veiliger", "we gaan voor een veilige wijk"). Het vergt durf om samen te besluiten en vast te leggen hoe veilig (en DUS hoe onveilig) een gebied mag zijn. Stap 3 Plan met strategieën en maatregelen De werkgroep maakt een plan waarin eerst de negatieve effecten worden aangegeven indien in het projectgebied niets wordt aan gedaan aan criminaliteitspreventie en aan vermindering van onveiligheidsgevoelens van bewoners. Dit kan middels het opstellen van verschillende scenario's. Daarna wordt een strategie gekozen met bijbehorende maatregelen om de vastgestelde doelstellingen (zie Stap 2) te kunnen halen. Tevens worden de kosten aangegeven die gepaard gaan met de uitvoering van de gekozen strategie. Stap 4 Beslissing door (politiek) verantwoordelijke De lokale of regionale overheid beslist welke strategie en maatregelen zullen worden geïmplementeerd. Dit resulteert in een contract dat bindend is voor alle 'stakeholders'. Stap 5 Actie/implementatie van veiligheidsmaatregelen binnen stedelijk ontwerp Stap 6 Monitoring, audit en bijsturen Tijdens deze laatste stap worden de uitgevoerde maatregelen geëvalueerd. Is het gebied nu inderdaad zo veilig geworden als in stap 2 beoogd en vastgelegd is, waar wel, waar niet, wat ging er goed en wat fout en welke punten eisen opnieuw aandacht en correctie?

6 Figuur 1 Het stappenplan volgends de norm ENV

7 Conclusie: een makkelijk instrument De inhoud van de nieuwe Europese norm is niet spectaculair of verrassend, maar de meerwaarde is te vinden in het gegeven dat gemeentes of regionale overheden nu een handreiking hebben als ze iets willen doen aan criminaliteitspreventie in de gebouwde omgeving, zowel bestaand als nieuw. De taak van de lokale en regionale bestuurders wordt vergemakkelijkt en op die manier wordt de drempel verlaagd om met de norm aan de slag te gaan. Er kan nu gezegd worden dat bij de bouw van bijvoorbeeld een nieuwbouwwijk rekening moet worden gehouden met veiligheidsaspecten volgens de ENV Op de vraag "Ja maar hoe moet dat dan en hoe doen we dat" past vanaf heden een kort antwoordt: volg gewoon de Europese norm ENV ! Voor meer informatie wordt verwezen naar de volgende websites: