Het actieplan NOiV en het onderwijs Een verkenning van mogelijke ȟ stimuleringsmaatregelen

Transcriptie

1 Het actieplan NOiV en het onderwijs Een verkenning van mogelijke ȟ stimuleringsmaatregelen

2 HET ACTIEPLAN NOIV EN HET ONDERWIJS Een verkenning van mogelijke stimuleringsmaatregelen Bart Knubben en Piet Hein Minnecré september 2008 status Definitief versie 1.2 interne toets René Montenarie Verdonck, Klooster & Associates B.V. ii

3 Managementsamenvatting Het Ministerie van Economische Zaken wil op basis van het actieplan Nederland Open in Verbinding (NOiV) een impuls geven aan open source software en open standaarden binnen het onderwijs. Het Ministerie heeft Verdonck, Klooster & Associates (VKA) gevraagd om op basis van een verkenning van het onderwijsveld en de lopende initiatieven op dit gebied concrete, effectieve en op korte termijn uitvoerbare stimuleringsmaatregelen voor te stellen. Deze maatregelen dienen aan te sluiten bij de doestellingen van het actieplan, namelijk: interoperabiliteit, leveranciersonafhankelijkheid en de creatie van een gelijk speelveld voor open en gesloten software. Om te komen tot een goed beeld van open source software en open standaarden in het onderwijs zijn drie invalshoeken gehanteerd: 1. Software als middel; 2. Digitale vaardigheden; 3. ICT-beroepskennis. Per onderdeel zijn telkens voor de verschillende relevante sectoren binnen het onderwijs de stand van zaken, bepalende factoren en eventuele belemmeringen beschreven. Daarnaast zijn op basis van een aantal randvoorwaarden, zoals aansluiting bij het actieplan en de mogelijkheden van het programmabureau NOiV, stimuleringsmaatregelen geformuleerd. Hieronder zijn de belangrijkste conclusies en aanbevelingen per onderdeel kort samengevat Software als middel Het gebruik van open source software en open standaarden binnen het onderwijs is over het algemeen zeer beperkt. Dat geldt voor zowel digitaal leermateriaal, als voor ondersteunende software zoals elektronische leeromgevingen, als voor software voor kantoorautomatisering en bedrijfsvoering. Een uitzondering zijn de back-end systemen (zoals webservers, fileservers etc.) van grotere onderwijsinstellingen zoals HBO-instelingen, MBO-instellingen en universiteiten. Belangrijke factoren zijn het gebrek aan kennis bij ICT-beslissers op het vlak van beschikbare open standaarden en het gebrek aan aansluiting bij de standaardisatie-initiatieven van de overheid. Software voor kantoorautomatisering en bedrijfsvoering vormt op zichzelf een bepalende factor voor leermateriaal en speelt bovendien een bepalende rol binnen het curriculum dat grote invloed heeft op de vaardigheden die leerlingen opdoen. Bij de aanschaf van deze software spelen inkooporganisaties van software voor het onderwijs een belangrijke rol. Zij richten zich voornamelijk op gesloten software die in veel gevallen gebruik maakt van gesloten standaarden. De voorgestelde stimuleringsmaatregelen richten zich voornamelijk op de genoemde factoren. Ze kunnen worden verdeeld in maatregelen voor open standaarden en voor open source software. Open standaarden: 1. Stimuleer partijen uit het onderwijsveld relevante standaarden aan te melden voor opname op de standaardenlijst van het College Standaardisatie. Voor de standaarden op deze lijst geldt het comply-or-explain principe. 2. Stimuleer de oprichting van een expertgroep Implementatie open standaarden in het onderwijs. Dit hoeft geen nieuwe groep te zijn. Het verdient de voorkeur actief aan te sluiten bij bestaande Verdonck, Klooster & Associates B.V. iii

4 initiatieven van EduStandaard, NORA en College Standaardisatie. De expertgroep is gericht op de implementatie van open standaarden in het onderwijsveld. Het doel is om voor onderwijsinstellingen overzicht en samenhang te creëren door het opstellen van praktische adviezen en handreikingen (bijv. "Open standaarden voor ELO's"). Zorg ervoor dat de aandacht van de expertgroep ook uitgaat naar generieke standaarden zoals ODF en Webrichtlijnen. 3. Stimuleer partijen uit het onderwijsveld (zoals SURFnet en Kennisnet) om aan te haken bij bestaande initiatieven rondom de implementatie van meer generieke standaarden zoals ODF (OpenDocSociety) en Webrichtlijnen (adviesgroep), zodat de daar beschikbare praktische kennis ook het onderwijsdomein bereikt. 4. Zorg ervoor dat ICT-beslissers binnen het onderwijs (COMIT, ROC-i-partners etc.) in het geval van inkoop van nieuwe software op eenvoudige wijze open standaarden in het eisenpakket voor leveranciers en inkooporganisaties kunnen opnemen door het bieden van praktische handreikingen en het geven van voorlichting. Werk hierbij samen met de expertgroep Implementatie open standaarden in het onderwijs. Open source software: 5. Bied ondersteuning aan een aantal scholen bij het opstellen van een implementatiestrategie voor open source software, en zorg ervoor dat de ervaringen worden gedocumenteerd en gedeeld. 6. Ga de dialoog aan met inkooporganisaties over het opnemen van open source alternatieven in hun productenaanbod. Richt de actie in eerste instantie op het productenaanbod voor leerlingen/studenten en medewerkers (zoals via Surfspot). 7. Ondersteun inkooporganisaties bij het opnemen van bedrijven die support leveren voor open source software in hun gouden gids van bedrijven die diensten kunnen leveren aan onderwijsinstellingen. Digitale Vaardigheden Digitale vaardigheden binnen het hedendaagse onderwijs richten zich voornamelijk op instrumentele vaardigheden ("knoppenkennis"). Training hierin speelt een rol binnen het PO, VO en MBO. De overige sectoren richten zich er minder op. Veel van de factoren die van invloed zijn op de digitale vaardigheden van leerlingen, zoals de eindtermen en de beschikbare leermaterialen, zijn grotendeels gebaseerd op het European Computer Driving Licence (ECDL). Dit Europese computerrijbewijs is grotendeels productonafhankelijk (en daarmee leveranciersonafhankelijk) opgezet, maar de verwante materialen (zoals toetsen) zijn dat niet altijd. Hier is met een enkele relatief eenvoudige maatregel winst te behalen: 8. Maak afspraken met en ondersteun indien nodig Cito en Kennisnet bij het verder productonafhankelijk maken van leermateriaal en toetsen voor digitale vaardigheden. ICT-beroepskennis De arbeidsmarkt vraagt in toenemende mate om personen met kennis van open standaarden en open source software. Op dit moment komen beide onderwerpen incidenteel terug in ICTberoepsopleidingen op MBO- en HBO-instellingen. Vaak is de aandacht gericht op een bepaald product, zoals Linux. Er is weinig aandacht voor de achterliggende doelstellingen (zoals leveranciersonafhankelijkheid en interoperabiliteit) en concepten (zoals auteursrecht en open ontwikkelmodel). Bepalend daarvoor zijn de formele leerdoelen die zijn vastgelegd in bijvoorbeeld Verdonck, Klooster & Associates B.V. iv

5 profielbeschrijvingen. De invloed van deze beschrijvingen op concrete onderwerpen binnen de klas is beperkt aangezien de beschrijvingen vrij algemeen van aard zijn. De docent heeft mede daardoor veel ruimte om binnen de beschrijvingen zelf invulling te geven aan de onderwerpen die behandeld worden. Om te komen tot meer aandacht voor open standaarden en open source software dient de docent overtuigd te worden van het belang van de onderwerpen. Daarnaast dient deze ondersteunt te worden bij het inrichten van onderwijs. Op korte termijn is op deze vlakken op de volgende wijzen de meeste winst te behalen: 9. Organiseer via bestaande onderwijsverbanden (zoals Loket MBO-ICT en HBO-I) sessies voor docenten en opleidingscoördinatoren waarin aandacht is voor de achtergrond NOiV, doelstellingen, achterliggende concepten, ontwikkelingen op de arbeidsmarkt, beschikbare leermaterialen en certificering. 10. Ondersteun een aantal docenten van ICT-opleidingen op MBO- en HBO-niveau met het vormgeven van het curriculum over open standaarden en open source software (vanuit de invalshoek van achterliggende doelstellingen en concepten) door ze in contact te brengen met beschikbaar leermateriaal, interessante gastsprekers en docenten die reeds op dit vlak ervaring hebben. 11. Stimuleer scholen en docenten bij de ontwikkeling en het delen van (open) leermateriaal dat aandacht besteedt aan de achterliggende doelstellingen en concepten van open standaarden en open source software. Dit zou eventueel kunnen via een prijsvraag onder docenten waarin bijvoorbeeld een beperkte vergoeding voor het ontwikkelen en het delen van leermateriaal valt te winnen. Daarnaast is het goed om doelstellingen zoals leveranciersonafhankelijk en interoperabiliteit structureel een plaats te geven in het curriculum via bijvoorbeeld de profielbeschrijvingen: 12. Lever inbreng in de consultaties rondom de aanstaande herziening van de competentiegerichte profielbeschrijvingen voor ICT-opleidingen (van Loket MBO-ICT en HBO-I). Zorg er voor dat bedrijven die zich richten op open standaarden en/of open source software ook aanhaken bij het consultatieproces. In dit onderzoek is getracht op basis van een snelle verkenning een aantal concrete maatregelen te formuleren, zonder dat daarbij gelet is op beschikbaarheid van het vereiste budget. Het onderwijsveld is omvangrijk en autonoom. Maatregelen zullen alleen effect hebben als deze met voldoende aandacht worden uitgevoerd. Indien blijkt dat het budget niet toereikend is voor het volledig uitwerken en uitvoeren van de maatregelen, dan verdient het de voorkeur het aantal maatregelen terug te brengen in plaats van te besparen op de individuele maatregelen. Daarnaast is het van belang de voorgestelde maatregelen nader te operationaliseren. Rekening houdend met randvoorwaarden (zoals aansluiting bij het actieplan en de activiteiten van NOiV), de verwachte effectiviteit op korte termijn en de discussie in de klankbordgroep komen de maatregelen 1, 2, 3, 5 en 10 als zeer passend naar voren. Het verdient aanbeveling om deze maatregelen met prioriteit op te pakken. Deze suggestie dient als eerste aanzet voor de operationalisering van de maatregelen door programmabureau NOiV. Verdonck, Klooster & Associates B.V. v

6 Inhoudsopgave 1 Inleiding Aanleiding Doel en doelgroep Scope en afbakening Leeswijzer 3 2 Onderzoeksopzet Aanpak Model voor software in het onderwijs Software als middel Digitale vaardigheden ICT-beroepskennis Randvoorwaarden stimuleringsmaatregelen Randvoorwaarden 6 3 Software als middel Bepalende factoren en stand van zaken Leermateriaal Software kantoorautomatisering en bedrijfsvoering Ondersteunende software Docent ICT-coördinator / ICT-manager Uitgevers educatieve materialen Inkooporganisaties software in het onderwijs Softwareleveranciers Software op computer van student Conclusies en aanbevelingen 13 4 Digitale vaardigheden Bepalende factoren en stand van zaken Digitale vaardigheden leerling Eindtermen ECDL Software kantoorautomatisering en bedrijfsvoering Leermateriaal Docent Conclusies en aanbevelingen 18 5 ICT-beroepskennis Bepalende factoren en stand van zaken Competentie student Curriculum 21 Verdonck, Klooster & Associates B.V. vi

7 5.1.3 Certificeringen Opleidingsprofielen Bedrijfsleven Opleidingscoördinatoren Docent Leermateriaal Software KA en bedrijfsvoering Conclusies en aanbevelingen 26 6 Algemene overige bevindingen en aanbevelingen Bevindingen Aanbevelingen 28 Bijlage A: Afgevallen stimuleringsmaatregelen 30 Bijlage B: Overzicht van bronnen 32 Verdonck, Klooster & Associates B.V. vii

8 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Het Ministerie van Economische Zaken wil graag duidelijk zicht op de prioriteiten voor stimulering van open source software en open standaarden in het onderwijs zodat de beleidsdoelstellingen uit het actieplan Nederland Open in Verbinding (NOiV) worden bereikt. Het Ministerie heeft Verdonck Klooster & Associates (VKA) gevraagd een verkennend onderzoek uit te voeren waarin passende, effectieve stimuleringsmaatregelen geïdentificeerd worden. Deze stimuleringsmaatregelen kan het Ministerie vervolgens beleggen bij het programmabureau NOiV of bij andere partijen. De staatssecretaris van Economische Zaken heeft op maandag 17 september 2007 het actieplan Nederland open in Verbinding (NOiV) aan de Tweede Kamer gestuurd. Het actieplan noemt de volgende drie doelstellingen: 1. Interoperabiliteit: vergroten van de interoperabiliteit tussen en met de verschillende bouwstenen en vormen van dienstverlening van de eoverheid door versnelling aan te brengen in het gebruik van open standaarden; 2. Leveranciersonafhankelijkheid: verminderen van de afhankelijkheid van leveranciers bij het gebruik van ICT door versnelde inzet van open standaarden en open source software; 3. Gelijk speelveld en innovatie: bevorderen van een gelijk speelveld op de softwaremarkt en voorts het bevorderen van de innovatie en de economie door het gebruik van open source software krachtig te stimuleren en bij opdrachten de voorkeur te geven aan open source software bij gelijke geschiktheid. Het actieplan richt zich tot de publieke sector in brede zin. Ministeries en gemeenten horen tot de doelgroep. Daarnaast horen organisaties binnen de sectoren onderwijs, zorg, sociale zekerheid tot de doelgroep van het actieplan. Deze sectoren worden geacht het Rijksbeleid te volgen. In het actieplan wordt naar deze organisaties verwezen met "overige instellingen". Voor de onderwijssector zijn vooral de volgende actielijnen relevant: Open source software: - Actielijn 8 betreffende implementatiestrategie: "Medeoverheden en overige instellingen (onderwijs, zorg, sociale zekerheid) hebben in januari 2010 een implementatiestrategie ontwikkeld voor de aanbesteding, inkoop en het gebruik van open source software." Open standaarden: - Actielijn 6 betreffende ODF: "Rijksdiensten ondersteunen vanaf april 2008, naast de huidige bestandsformaten, ODF voor lezen, schrijven en uitwisselen van documenten. Medeoverheden en overige instellingen volgen zo snel mogelijk, doch uiterlijk december 2008." - Actielijn 2 betreffende comply/explain: "Overheden en instellingen uit de (semi-)publieke sector voeren vanaf 2 april 2008 (Rijksdiensten) of 31 december 2008 (medeoverheden en overige instellingen) het comply-or-explain and commit -principe in bij ICT-opdrachten (inkoop en aanbestedingen) voor het toepassen van open standaarden bij nieuwbouw, verbouw of contractverlenging." Verdonck, Klooster & Associates B.V. 1

9 1.2 Doel en doelgroep In dit document worden de resultaten van het onderzoek beschreven. De doelgroep van dit document bestaat uit de opdrachtgever, Nicole Goossens van het Ministerie van Economische Zaken, en de overige leden van de klankbordgroep: Hans Peter Köhler (Kennisnet); Mike Kortekaas (Programmabureau Nederland Open in Verbinding). Daarnaast is het rapport bedoeld voor de partijen die actief betrokken zijn met de verdere uitwerking van het actieplan, zoals het programma Nederland Open in verbinding (NOiV) en het Forum/College Standaardisatie. 1.3 Scope en afbakening Dit onderzoek richt zich op open source software en open standaarden in het onderwijsdomein. Op verzoek van de opdrachtgever ligt het zwaartepunt bij open source software, mede vanwege het bestaan van de publicatie "Interoperabiliteit in het onderwijs". Op basis van interviews en beschikbare documentatie is de stand van zaken in kaart gebracht. Daarbij is uitgegaan van bestaand onderzoeks- en cijfermateriaal; er zijn geen nieuwe metingen verricht. Tevens is het is niet de intentie van het onderzoek om een uitputtend beeld te leveren van alle lopende initiatieven. Het doel is meer om het krachtenveld van bepalende factoren in beeld brengen. De genoemde initiatieven dienen ter illustratie van de hoofdlijn. Het onderwerp open content valt buiten de scope van dit onderzoek. Bij leermateriaal over open source software en open standaarden komt het onderwerp zijdelings aan bod, maar het onderzoek richt zich er niet verder op. Op basis van de stand van zaken en bepalende factoren beveelt VKA een aantal stimuleringsmaatregelen aan. Deze stimuleringsmaatregelen passen binnen de gestelde randvoorwaarden die zijn getoetst met opdrachtgever en klankbordgroep. Het wil niet zeggen dat er geen andere maatregelen denkbaar zijn. In de bijlage is een overzicht opgenomen van maatregelen die niet passen binnen de gestelde randvoorwaarden en/of waarvan het effect (nog) niet bekend is. Deze afgevallen maatregelen zijn deels op buitenlandse initiatieven geïnspireerd. In overleg met opdrachtgever is besloten om aan de voorgestelde actiemaatregelen geen budgetindicatie te koppelen. De intensiteit waarmee programmabureau NOiV de maatregelen straks uitvoert biedt ruimte voor variatie. Maatregelen kunnen "dik" worden aangezet en daarmee ook zwaarder op het budget drukken. Voor de onderzoekers is op dit moment ook het niet duidelijk welke budgetruimte er is voor stimuleringsmaatregelen in het onderwijsdomein. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 2

10 In het onderzoek wordt breed naar het onderwijsveld gekeken. Daarbij worden de volgende onderwijssectoren in beschouwing genomen 1 : Primair onderwijs (PO), bestaande uit scholen met gemiddeld 221 leerlingen per school; Voorgezet onderwijs (VO), bestaande uit 645 scholen met gemiddeld leerlingen per school; Middelbaar Beroeps Onderwijs (MBO), bestaande uit 60 scholen met gemiddeld leerlingen per school; Hoger Beroeps Onderwijs (HBO), bestaande uit 41 hogescholen met gemiddeld studenten per school; Wetenschappelijk Onderwijs (WO), bestaande uit 12 universiteiten met gemiddeld studenten per school. Naast de hierboven beschreven sectoren zijn er nog andere instanties die indirect een rol spelen bij het onderwijs, zoals specifieke kenniscentra en bibliotheken. Deze instanties vallen buiten de scope van dit onderzoek, tenzij er sprake is van sectoroverstijgende initiatieven die tevens betrekking hebben op de hierboven genoemde onderwijssectoren (zoals door SURFnet en Kennisnet). 1.4 Leeswijzer In het volgende hoofdstuk wordt de onderzoeksopzet gepresenteerd. Daarbij is eerst aandacht voor de aanpak. Vervolgens wordt een model geïntroduceerd dat verschillende invalshoeken voor sofware in het onderwijs omvat. Daarnaast worden in dat hoofdstuk de belangrijkste randvoorwaarden voor stimuleringsmaatregelen kort uitgewerkt. Aan de hand van het model en de randvoorwaarden worden in de drie daaropvolgende hoofdstukken de stand van zaken en bepalende factoren in kaart gebracht. Op basis van de stand van zaken en bepalende factoren worden telkens conclusies en aanbevelingen (in de vorm van stimuleringsmaatregelen) gepresenteerd. In hoofdstuk 3 wordt ingegaan op het gebruik van software als middel, in hoofdstuk 4 op digitale vaardigheden en in hoofdstuk 5 staat ICT-beroepskennis centraal. Tot slot staan in hoofdstuk 6 nog een aantal algemene bevindingen en aanbevelingen. In bijlage A wordt kort ingegaan op een beperkt aantal buitenlandse initiatieven. Het betreft initiatieven die in het buitenland succesvol lijken of waar geen effect van bekend is, maar die op basis van de gehanteerde randvoorwaarden en de Nederlandse situatie niet in aanmerking komen als stimuleringsmaatregel. Bijlage B bevat een overzicht van de belangrijkste tijdens onderzoek gehanteerde documenten en websites. 1 Kerncijfers, , OCW, m.n. tabel 2.10, zie: Verdonck, Klooster & Associates B.V. 3

11 2 Onderzoeksopzet 2.1 Aanpak Voor deze verkenning is een gefaseerde aanpak gehanteerd. Deze aanpak wordt in het onderstaande toegelicht. Deel 1: Bepalen onderzoekskader en stand van zaken In het eerste deel is de huidige situatie in kaart gebracht. Om een goed beeld te verkrijgen van de stand van zaken is met de volgende personen gesproken: Jan Dirk Schagen, hoofd opleiding Technische Informatica locatie Rijswijk en lid van coördinatieteam HBO-I; Jan Bakker (directeur) en Pim Slot (Unit Manager Licensing) van Surfdiensten; Maurice Mommen, ministerie van OCW; Jeroen Meij, ex-programmamanager "OSS in het onderwijs". Daarnaast is deskresearch uitgevoerd. Daarbij is onder andere gebruik gemaakt van de publicatie Interoperabiliteit in het onderwijs" (Forum Standaardisatie uitgevoerd door VKA), vooronderzoek het Ministerie van Economisch Zaken, informatie van programma OSOSS/NOiV, documentatie van programma OSS in het onderwijs, diverse internetbronnen (publicaties HollandOpen, onderzoek SURFnet etc.) en eigen expertise. In bijlage B is een volledig overzicht van de gebruikte documentatie opgenomen. De resultaten van dit eerste deel van het onderzoek zijn tijdens een bijeenkomst op 7 augustus doorgenomen met de klankbordgroep. Deel 2: Verdiepend onderzoek en concrete stimuleringsmaatregelen Op basis van de verkenning heeft de klankbordgroep de volgende vier concrete gebieden voor actie onderkend. a) Software als middel: 1. Samenbrengen van standaardisatie-initiatieven in onderwijswereld en standaardenlijst NOiV/College standaardisatie; 2. Open source software en open standaarden als optie laten terugkomen in standaard inkoopproces van software voor KA en bedrijfsvoering; b) Software als competentie: 3. Open source software en open standaarden, incl. doelstellingen en concepten, structureel opnemen in curricula ICT-beroepsopleidingen; 4. ECDL, en in het bijzonder leermateriaal en toetsen, geschikt maken voor open source software en open standaarden. Voor punt 1 en 4 was verdieping volgens de klankbordgroep niet noodzakelijk omdat reeds voldoende duidelijk is welke maatregelen getroffen dienen te worden. De klankbordgroep besloot Verdonck, Klooster & Associates B.V. 4

12 dat verdieping noodzakelijk was op de punten 2 en 3. In het rapport worden de resultaten per onderdeel op eenzelfde manier gepresenteerd. Voor de verdieping hebben gesprekken plaatsgevonden met de volgende personen: Jan Bartling, manager stafdienst I&A ROC Aventus en voorzitter ROC-i-partners; Hans van der Wal, informatiemanager Saxion Hogescholen en voorzitter COMIT; Peter van der Wijden en Frances Rusman, docenten Informatica Hogeschool Leiden en leden van werkgroep Onderwijs van HollandOpen; Maarten Wijnen-Meijer, voormalig adviseur bij NOiV met onderwijs als aandachtsgebied. 2.2 Model voor software in het onderwijs Om de huidige stand van zaken en de bepalende factoren ten aanzien van open standaarden en open source software in kaart te kunnen brengen wordt in dit onderzoek onderscheid gemaakt tussen de volgende drie invalshoeken: Software als middel, digitale vaardigheden en ICTberoepskennis. Bij de laatste twee invalshoeken gaat het om software als competentie Software als middel Software kan in de eerste plaats in het onderwijs als middel gebruikt worden. Dat houdt in dat software ingezet wordt in de processen van het onderwijs. Hierbij zijn op hoofdlijnen drie categorieën software te onderscheiden, namelijk leermateriaal, ondersteunende software, en software voor kantoorautomatisering en bedrijfsvoering. In deze softwarecategorieën kunnen open standaarden en open source software een rol spelen. Daarbij dient vermeld te worden dat de gehanteerde indeling niet altijd zal opgaan. In een aantal gevallen zullen bepaalde producten binnen twee categorieën thuishoren en in sommige gevallen zal onduidelijk zijn in welke categorie een bepaalde toepassing thuishoort. Toch is de indeling op hoofdlijnen bruikbaar voor dit onderzoek. Deze maakt het mogelijk onderscheid te maken naar de verschillende toepassingsgebieden van de software binnen het onderwijs. 1. Leermateriaal Leermaterialen worden binnen het onderwijs gebruikt binnen het primaire proces. Het gaat om een breed scala aan producten die bij het lesgeven gebruikt kunnen worden. Voorbeelden van digitaal leermateriaal zijn oefenprogramma's maar ook websites met specifieke content. Nota bene: het gaat in deze context niet om leermateriaal dat specifiek over open standaarden en open source software gaat, maar om leermateriaal in het algemeen dat uitgaat van open standaarden en gebaseerd is op open source software 2. Ondersteunende software Deze categorie software wordt gehanteerd bij de directe begeleiding van het primaire proces. Voorbeelden van deze producten zijn elektronische leeromgevingen (ELO's) en leerlingvolgsystemen (LVS'en). 3. Kantoorautomatisering (KA) en bedrijfsvoering Deze categorie omvat software ter ondersteuning van de secundaire processen en deels wordt Verdonck, Klooster & Associates B.V. 5

13 deze software gebruikt in het primaire proces. Het gaat om software zoals office-applicaties, webservers en besturingssystemen Digitale vaardigheden Met het begrip digitale vaardigheden wordt gerefereerd aan de basisvaardigheden op het gebied van het gebruik van internet en kantoorautomatisering die onderwezen worden. Het betreft over het algemeen eenvoudig gebruik van software maar in enkele gevallen wordt ook gebruik gemaakt van vakgerichte software ICT-beroepskennis Een andere vorm van software als competentie is ICT-beroepskennis. Deze categorie verwijst naar specifiek ICT-gerelateerde kennis. Het gaat dan om kennis die vereist is binnen opleidingen tot bijvoorbeeld programmeur of ICT-manager, met andere woorden opleidingen waarbinnen ICT het centrale onderwerp is. 2.3 Randvoorwaarden stimuleringsmaatregelen Randvoorwaarden In deze paragraaf worden de belangrijkste randvoorwaarden voor stimuleringsmaatregelen beschreven. Deze randvoorwaarden vormen naast de geïnventariseerde stand van zaken en de bepalende factoren de basis voor de geadviseerde stimuleringsmaatregelen. In bijlage A is ter illustratie een aantal mogelijke maatregelen belicht die niet passen binnen de randvoorwaarden. De volgorde in de beschrijving van de criteria is willekeurig. 1. Aansluiting bij actieplan Nederland Open in Verbinding Maatregelen moeten direct aansluiten op de achterliggende doelstellingen en actielijnen van het actieplan NOiV, zoals ook weergegeven in hoofdstuk één. Dat wil zeggen dat maatregelen niet alleen gericht zijn op de stimulering van open source software en open standaarden in het onderwijs, maar ook rekening houden met het vergroten van de interoperabiliteit en leveranciersonafhankelijkheid én het creëren van een gelijk speelveld. 2. Blijvend effect Maatregelen moeten een blijvend effect sorteren. Dat betekent dat maatregelen gericht moeten zijn op het verwezenlijken van structurele veranderingen in plaats van eenmalige effecten. Om dit te bewerkstelligen is het van belang dat maatregelen zoveel mogelijk voldoen aan de volgende drie vereisten: Aansluiting bij het bestaande initiatieven en samenwerkingsverbanden; Draagvlak en betrokkenheid binnen het onderwijsveld. Temeer omdat Programmabureau NOiV geen onderdeel uitmaakt van het onderwijsveld; Borging binnen bestaande processen, zoals het standaard inkoopproces. 3. Aansluiting bij de inrichting van het onderwijsveld Maatregelen dienen aan te sluiten bij de inrichting van het Nederlandse onderwijs. Onderwijsorganisaties zijn in hoge mate autonoom. Vanuit de overheid worden door het Verdonck, Klooster & Associates B.V. 6

14 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap kaders gesteld die de toegankelijkheid en de kwaliteit van het onderwijs dienen te waarborgen. Minder regels en meer vrijheid voor scholen vormen daarin belangrijke uitgangspunten. Bij deze opzet van het onderwijsveld zijn stimuleringsmaatregelen met een dwingend karakter minder passend. Bij de huidige inrichting past veel meer een tactiek van verleiding en bewustwording. 4. Aansluiting bij mogelijkheden programmabureau NOiV Op verzoek van de opdrachtgever wordt bij de maatregelen rekening gehouden met de mogelijkheden van programma NOiV. De exacte mogelijkheden van het programma zijn nog niet geheel bekend, maar op basis van de context, bezetting van het programma en de overige acties zoals beschreven in het actieplan is het mogelijk een inschatting te maken van de haalbaarheid van de maatregelen. Een belangrijk element daarbij is tijd. Het programma kent een beperkte looptijd. Maatregelen moeten dus binnen die looptijd uitgevoerd kunnen worden en indien mogelijk ook binnen de looptijd effect sorteren zodat bijgestuurd kan worden voor maximaal effect. Daarnaast geldt dat de deadlines die in het actieprogramma zijn genoemd richtinggevend zijn voor de snelheid waarmee maatregelen opgepakt dienen te worden. Voor open standaarden geldt december 2008 als deadline voor zowel ODF als "Comply-or-explain". Voor de implementatiestrategie voor open source software geldt januari 2010 als deadline. 5. Onderscheid open standaarden en open source software Hoewel beide een rol kunnen spelen bij het bereiken van de drie achterliggende doelstellingen van het actieplan, zijn open standaarden en open source software twee wezenlijk verschillende concepten. In het actieplan zijn voor beide onderwerpen losse actielijnen beschreven. Open standaarden worden sterk gestimuleerd, ondermeer door een comply-or-explain mechanisme terwijl het bij open source software gaat om de creatie van een gelijk speelveld en verwijderen van drempels voor de implementatie. Dit verschil in benadering van beide onderwerpen zal ook terugkomen in de maatregelen die in dit document geformuleerd worden. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 7

15 3 Software als middel 3.1 Bepalende factoren en stand van zaken Software als middel vormt de invalshoek in dit hoofdstuk. Daarbij wordt uitgegaan van de verschillende categorieën van software, zoals die in het vorige hoofdstuk zijn gedefinieerd: Leermateriaal; Kantoorautomatisering en bedrijfsvoering; Ondersteunende software. Onderstaande figuur geeft een overzicht van de belangrijkste factoren die van invloed zijn op de keuzes in de verschillende categorieën van software. De pijlen geven de invloed tussen de onderlinge elementen weer. Docent ICT-coördinator / ICT-manager Leermateriaal Software KA en bedrijfsvoering Ondersteunende software Uitgevers educatieve materialen Inkooporganisatie software in het onderwijs Software op PC student Softwareleveranci ers Figuur 1: Samenhang bepalende factoren op de keuze voor software in het onderwijs In de onderstaande paragrafen wordt ingegaan op de factoren uit de bovenstaande figuur. Daarbij komen telkens de stand van zaken en de samenhang met andere factoren aan bod Leermateriaal Er is weinig materiaal beschikbaar over het gebruik van specifieke software in het onderwijs. De hoofdmoot van de gegevens komt uit de 0- en 1-meting van het programma OSS in het onderwijs. Echter, deze bevatten geen kwantitatieve gegevens over het gebruik van leermaterialen op basis van open source software of open standaarden. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 8

16 Op internet is er een groot aantal leermaterialen te vinden op basis van open source software 2. Het gaat om speciale Linux-distributies maar ook om applicaties die geschikt zijn voor het Windowsplatform. De inzet ervan is op basis van ervaringen van het Programma OSS in het onderwijs zeer beperkt. Enkele voorbeelden van de inzet van open source software binnen PO en VO zijn terug te vinden op de website van OSS in het onderwijs 3, zoals het gebruik van Gimp op het Minkema college in Woerden en basisschool De Pleiaden in IJmuiden waar gebruik wordt gemaakt van o.a. GCompris en TuxPaint. De genoemde website is overigens al meer dan een jaar niet meer geactualiseerd. Een ander voorbeeld is Openbare Basisschool Rosa Boekdrukker in Amsterdam. 4 De keuze voor leermateriaal heeft een wederzijdse afhankelijkheid met de software voor kantoorautomatisering en bedrijfsvoering. Binnen de meeste scholen wordt gebruik gemaakt van Windows als besturingssysteem voor de computers in de klas. Dit is voor het keuzeaanbod in leermaterialen gunstig aangezien de meeste leermaterialen in ieder geval ook beschikbaar zijn in een Windows-versie. Bij de creatie van digitaal leermateriaal zijn twee belangrijke trends merkbaar. Ten eerste wordt steeds meer materiaal web-based. Dit materiaal is meestal niet afhankelijk van specifieke platformen. Er zijn echter geen duidelijke afspraken over hoe dit materiaal beschikbaar wordt gemaakt via het internet, en het is dus mogelijk dat niet alle browsers met het materiaal om kunnen gaan. Het hanteren van standaarden, zoals de Webrichtlijnen, kunnen hier verbetering in brengen. Daarnaast worden momenteel afspraken gemaakt over het hanteren van standaarden in de educatieve contentketen 5 die het makkelijk maken om leermateriaal uit te wisselen. EduStandaard beheert de gemaakte afspraken en standaarden binnen het onderwijsveld. Het is een vereniging met als leden onderwijsinstellingen, softwareleveranciers, uitgeverijen, adviesbureaus en expertisecentra's. 6 Opvallend is dat dit initiatief uit het onderwijsveld nog niet zichtbaar aansluiting heeft met standaardisatie-initiatieven van de overheid. Bovendien blijkt uit gehouden interviews dat de beschikbare open standaarden nog maar mondjesmaat in het onderwijs worden toegepast. Voor HBO en WO is het beeld vergelijkbaar met het bovengeschetste beeld voor de overige sectoren. Veel van de gehanteerde software is gesloten software en vaak slechts beschikbaar voor een Windows-platform. Hier wordt minder vaak gebruik gemaakt van leermethoden met meegeleverde software. Meestal stelt de docent zelf zijn materialen samen op basis van eigen kennis en beschikbare software. 2 Zie ondermeer de website van het Programma OSS in het onderwijs ( maar ook Schoolforge ( The OpenEducationDisc ( Edubuntu ( Skolelinux ( en GCompris ( 3 Zie de site van het programma OSS in het onderwijs: 4 Zie: 5 Zie: 6 Zie: Verdonck, Klooster & Associates B.V. 9

17 3.1.2 Software kantoorautomatisering en bedrijfsvoering Uit onderzoek van OSS in het onderwijs 7 blijkt dat ongeveer in de helft van de scholen in het VO en het MBO in zekere mate gebruik gemaakt wordt van open source software. Het gaat dan voornamelijk om de software die in de back-end systemen van de grotere scholen wordt gebruikt zoals Linux, PHP, MySQL of Apache. Ook heeft SURFnet voor het onderwijs een aantal specifieke back-end applicaties ontwikkeld die onder een open source licentie beschikbaar zijn. 8 Uit de cijfers blijkt tevens dat de meeste scholen (PO, VO en BVE) in ieder geval gebruik maken van gesloten software voor de kantoorautomatisering 9. Het gebruik van open pakketten op de desktop lijkt daarmee beperkt, aangezien het niet aannemelijk is dat binnen een school meerdere verschillende pakketten worden gehanteerd voor de kantoorautomatisering. Toch zijn er uitzonderingen die aantonen dat het mogelijk is om binnen een onderwijsinstelling een desktopomgeving in te richten op basis van open source software 10. Hoewel geen exacte cijfers gevonden zijn wordt het OpenDocumentFormat (ODF) nauwelijks binnen de onderwijswereld gebruikt. Ook overkoepelende organisaties zoals SURFnet en Kennisnet besteden in hun communicatie momenteel nauwelijks aandacht aan dit formaat. De keuze voor software voor het besturingssysteem en kantoorautomatisering in de klas is mede bepalend voor de keuze van digitale leermaterialen. Wie bijvoorbeeld kiest voor een Windowsomgeving zal ook vooral leermaterialen gebruiken die daar compatibel mee zijn Ondersteunende software Momenteel wordt binnen het PO sporadisch gebruik gemaakt van software zoals ELO's en LVS'en. Binnen het VO en de overige sectoren is dat vaker het geval. Hoewel geen exacte cijfers gevonden zijn, lijkt de hoofdmoot te bestaan uit gesloten systemen. Uit een steekproef onder 33 instellingen door SURFnet blijkt bijvoorbeeld dat nog nergens een open source ELO instellingsbreed wordt gebruikt. 11 Ondersteunende software zoals ELO's en LVS'en zijn vaak centraal ingerichte systemen die in veel gevallen via een webinterface benaderd kunnen worden. Een groot deel van de systemen is daarin bruikbaar binnen de meeste moderne browsers. Maar niet alle in gebruik zijnde ELO's werken op basis van open standaarden, zoals de Webrichtlijnen. Dit kan beperkingen meebrengen voor de softwarekeuze van de student Eindrapportage OSS in het onderwijs 2006 (zie: rapportage_oss_in_het_onderwijs_2006_2.pdf) 8 Zie: 9 Zie tabel 5, Eindrapportage OSS in het onderwijs Zie ondermeer het Barlaeus Gymnasium, 11 Open source elektronische leeromgevingen, Over de gebruiksmogelijkheden in het hoger onderwijs, SURF, 12 Zie: html Verdonck, Klooster & Associates B.V. 10

18 Dit soort systemen bevat vaak veel gegevens. Het is daarom van groot belang dat de data binnen de systemen met een open standaard wordt opgeslagen zodat gekoppeld kan worden aan andere systemen (interoperabiliteit) en het mogelijk is om met behoud van gegevens over te stappen naar een ander systeem (leveranciersonafhankelijkheid). Deze open standaarden zijn in ruime mate voor handen. 13 De toepassing ervan blijft echter voor een belangrijk deel achterwege. Geïnterviewden geven aan dat de standaarden weliswaar goed zijn, maar dat er hulpmiddelen ontbreken om standaarden op een eenvoudige wijze mee te nemen bij de aankoop van nieuwe software Docent Docenten hebben voornamelijk een grote invloed op de gehanteerde leermaterialen. De keuze voor deze materialen is afhankelijk van de door de docent gehanteerde methodes. Vaak wordt aangesloten bij de methodes die door de uitgeverijen ter beschikking zijn gesteld in combinatie met specifieke software ICT-coördinator / ICT-manager De ICT-coördinator/ ICT-manager is primair verantwoordelijk voor de beslissingen ten aanzien van de aanschaf van software. De kennis waarover hij beschikt is van invloed op het inkoopproces. Daarnaast zal de coördinator rekening houden met de huidige systemen en het aanbod van software. Er zijn grote verschillen in de professionaliteit van de ICT-afdelingen van scholen. In sommige gevallen binnen het PO beslist een docent in zijn vrije tijd over de inzet van ICT, binnen grotere scholen zoals de ROC's is sprake van een professionele afdeling. Binnen de verschillende sectoren zijn ICT-coördinatoren verenigd in verbanden. Deze vormen de vragende partij voor de inkooporganisaties. De verbanden komen nader aan bod in de paragraaf over inkooporganisaties Uitgevers educatieve materialen Uitgevers van educatieve materialen spelen een belangrijke rol in de keuze voor leermaterialen. Zij ontwikkelen educatieve software en andere digitale leermaterialen, vaak als onderdeel van een leermethode die daarnaast ook ander leermaterialen bevat. De uitgevers van deze materialen 14 richten zich voornamelijk op Windows als besturingssysteem en leveren meestal geen software die geschikt is voor overige systemen Inkooporganisaties software in het onderwijs Veel scholen kopen software in via organisaties zoals Surfdiensten en APS IT-diensten. Deze organisaties bieden licenties en supportcontracten voor software aan het onderwijs tegen sterk gereduceerde tarieven. Dit is mogelijk doordat de organisaties de vraag uit het onderwijs bundelen en daarmee een sterkere positie kunnen bekleden in het onderhandelingsproces met leveranciers van software. De organisaties zelf worden deels gefinancierd door een marge op de omzet van 13 Zie: 14 Zie bijvoorbeeld de site van uitgever Malmberg voor beschikbare elektronische leermaterialen Educatieve uitgeverijen zijn verenigd in de Groep Educatieve Uitgeverijen (GEU). Voor een overzicht van uitgeverijen zie: Verdonck, Klooster & Associates B.V. 11

19 licenties en supportcontracten. Hun businessmodel steunt dus sterk op de verkoop van software en support. De organisaties stellen zowel software beschikbaar voor inzet binnen de school als voor thuisgebruik door docenten en leerlingen/studenten. Dit laatste loopt grotendeels via Surfspot. Deze populaire webwinkel heeft 4,5 miljoen pageviews per maand en unieke bezoekers per maand. Het aanbod van deze organisaties wordt mede bepaald door de vraag. Om deze vraag in kaart te brengen overleggen de organisaties met ICT-coördinatoren. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de inkooporganisaties en de overlegorganen van ICT-coördinatoren waarmee overleg plaatsvindt over het aanbod. Sector Inkooporganisatie Overlegorgaan ICTcoördinatoren Hoger onderwijs Surfdiensten WO: CVDUR HO: COMIT BVE SLBdiensten ROC-i-partners Voortgezet onderwijs SLBdiensten Onbekend Primair onderwijs APS IT-diensten BIC Tabel 1 Overzicht inkooporganisaties en overlegorganen ICT-coördinatoren Aangezien veel scholen gebruik maken van de diensten van de inkooporganisaties, bepaalt het aanbod dat zij hebben voor een groot deel de software die binnen het onderwijs wordt gebruikt. Tot nu toe beperkt dat aanbod zich grotendeels tot gesloten software. 15 In het aanbod is geen expliciete aandacht voor open standaarden. Door de unieke combinatie van kennis van het onderwijs en ICT spelen deze organisaties soms ook via andere wegen een rol in het bepalen van de keuze voor standaarden en software. Zo participeert Surfdiensten bijvoorbeeld in de NEN-commissie die zich bezighield met het ISO-proces rondom MS OOXML. Ook Kennisnet heeft hierin zitting. Voor zover bekend zijn beide organisaties niet betrokken bij soortgelijke initiatieven rondom ODF. Surfdiensten werkt aan een "gouden gids" waarin bedrijven worden opgenomen die diensten kunnen leveren aan onderwijsinstellingen. In dit overzicht komt volgens Surfdiensten ook ruimte voor bedrijven die support op open source software kunnen leveren Softwareleveranciers Op het gebied van leermaterialen is veel open source software verkrijgbaar. De beschikbare open source software is echter meestal geen onderdeel van een methode. Wel wordt steeds meer leermateriaal ontwikkeld dat 'web-based' is. Het materiaal is daardoor, mits wordt uitgegaan van open webstandaarden, minder afhankelijk van specifieke systemen. Een voorbeeld van 'web-based leermateriaal' is het materiaal voor het PO, VO en MBO dat te vinden is op de website van Kennisnet Ter illustratie: Surfspot levert 171 producten Windows, 41 Apple Mac producten en 12 Linux producten. 16 Zie bijvoorbeeld: Verdonck, Klooster & Associates B.V. 12

20 Op het gebied van kantoorautomatisering en bedrijfsvoering is, naast het regulier gesloten softwareaanbod, het aanbod van open source substantieel. Dat geldt zowel voor software die in de back-end systemen van de scholen worden gebruikt als voor software voor kantoorautomatisering. Het gaat dan om dezelfde pakketten die ook in het bedrijfsleven gehanteerd worden. Momenteel zijn deze producten niet opgenomen in het softwareaanbod van inkooporganisaties. Met betrekking tot ondersteunende software valt op dat met name veel verschillende open source ELO's beschikbaar zijn. Sommige daarvan kennen een levendige community. Een goed voorbeeld is Moodle 17. Deze producten worden niet geleverd door de inkooporganisaties van software voor scholen. Deze hebben wel contracten met Blackboard, de leverancier van de grootste gesloten source ELO Software op computer van student Software op de computer van de student wordt sterk beïnvloed door het aanbod van de inkooporganisaties en door de op school gehanteerde software. Studenten en medewerkers kunnen via de webwinkels van inkooporganisaties, zoals Surfspot, vaak goedkoop software aanschaffen. Het gaat daarbij alleen om de licentie; losse support (d.w.z. ondersteuning) wordt niet meegeleverd aan de thuisgebruiker. In de meeste gevallen wordt thuis gebruik gemaakt van Windows-platformen en van de kantoorapplicaties van Microsoft. De softwarekeuze van de student beïnvloedt in toenemende mate ook de keuze van software binnen de instelling. De student verwacht dat hij met zijn eigen laptop zonder problemen gebruik kan maken van de diensten van zijn onderwijsinstelling. De werkplek van de student is dus niet uniform en door school bepaald, maar in toenemende mate divers en veranderlijk. 3.2 Conclusies en aanbevelingen Op dit moment is er geen zichtbare aansluiting tussen de standaardeninitiatieven van het onderwijsdomein en van de overheid. Binnen het onderwijsdomein zijn diverse goede onderwijsstandaarden beschikbaar, alleen blijft de implementatie daarvan achter. Binnen de overheid is een aantal generieke standaarden (zoals ODF en Webrichtlijnen) aangewezen die momenteel niet of nauwelijks worden toegepast in het onderwijsdomein. Wij bevelen aan om de standaardisatie-initiatieven van het onderwijs en van de overheid te verbinden, zodat kruisbestuiving ontstaat. Dit sluit aan bij de actielijnen 2 ("Comply-or-explain") en 6 (ODF) van het actieplan NOiV. Om het doel te bereiken verdient het aanbeveling de volgende acties uit te voeren: 1. Stimuleer partijen uit het onderwijsveld relevante standaarden aan te melden voor opname op de standaardenlijst van het College Standaardisatie. Voor de standaarden op deze lijst geldt het comply-or-explain principe. 2. Stimuleer de oprichting van een expertgroep Implementatie open standaarden in het onderwijs. Dit hoeft geen nieuwe groep te zijn. Het verdient de voorkeur actief aan te sluiten bij bestaande 17 Zie ( Andere bekende open source ELO's zijn Dokeos en Sakai. Verdonck, Klooster & Associates B.V. 13