Wijzer met LCA s. Over nut en noodzaak van milieukundige levenscyclusanalyses (LCA s) in de betonwereld. Een handreiking

Transcriptie

1 Wijzer met LCA s Over nut en noodzaak van milieukundige levenscyclusanalyses (LCA s) in de betonwereld Een handreiking 1

2 Voorwoord Zijn milieukundige levenscyclusanalyses het laatste antwoord op alle vragen? Nee, zeker niet, maar ze kunnen de betonwereld wel een heel eind vooruit helpen. Ze laten zien waar de milieubelasting van een bouwdeel uit bestaat en hoe die verdeeld is over de levensloop van beton. Verbeteringen van de milieuprestaties zijn niet mogelijk zonder kennis van de materie; kennis van beton en van sustainability. 2 Deze brochure Wijzer met LCA s beoogt het praktische gebruik van levenscyclusanalyses in de betonketen te stimuleren. De brochure is een gezamenlijke uitgave van de Betonvereniging en het Cement&BetonCentrum. LCA s zullen vanaf 2012 een vaste plaats gaan krijgen in het opleidingsprogramma van de Betonvereniging. Deze brochure schetst de inleidende kaders van dat vaak als lastig ervaren onderwerp. Het Cement&BetonCentrum vraagt aandacht voor het thema LCA s omdat die een belangrijk kwantitatief gegeven zijn bij Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. De spelregels liggen vandaag nog niet over de hele breedte vast. Maar waar spelregels zijn, kunnen ze maar beter worden gerespecteerd. De Bond van Fabrikanten van Betonproducten in Nederland (BFBN) en de Vereniging van Ondernemers van Betonmortelfabrikanten in Nederland (VOBN) zijn wij erkentelijk voor de positief kritische op- en aanmerkingen die tot verbetering van deze uitgave hebben geleid. Wij wensen u veel leesplezier! s-hertogenbosch/gouda, 17 november 2011 André Burger Cement&BetonCentrum Frens Pries Betonvereniging

3 Inhoud Waarom LCA s in de betonwereld? 4 Wat zijn de mogelijkheden van een LCA? 5 Waar zien we LCA s verschijnen? 7 Wat zijn de resultaten tot zover? 8 De leercurve 10 In vijf stappen naar een LCA 12 3 Resultaten van recente studies 18 Wat is er nog te doen? 31 Wat is wijsheid. bij LCA s? 33

4 Waarom LCA s in de betonwereld? In de huiselijke omgeving staan we bijna allemaal wel eens voor milieuvraagstukken waar we niet een-twee-drie een antwoord op weten: sparen we het milieu door koffie uit plastic bekertjes te drinken, of moeten we juist uit keramische bekers drinken? moeten baby s katoenen luiers dragen of wegwerpluiers? zijn hybride auto s wel milieuvriendelijker dan zuinige dieselauto s? 4 Zo is het ook met de vraag of een betonnen verdiepingsvloer milieuvriendelijker is dan een houten verdiepingsvloer. Dat hangt van veel zaken af. Bijvoorbeeld hoe u dit vraagstuk wilt benaderen, wat u in de vergelijking meeneemt en welke dingen u belangrijk vindt. Wie een betekenisvolle discussie wil voeren over de duurzaamheid van bouwconstructies kan niet om een milieukundige levenscyclusanalyse (LCA) heen. Deze uitgave beoogt een nuttige handreiking te zijn. Niet meer, niet minder. Zodat u weet waaraan u begint en wat u aan het eind kunt verwachten.

5 Wat zijn de mogelijkheden van een LCA? In essentie is de LCA een gestandaardiseerde analysemethode voor de milieubelasting van producten, beschouwd van de wieg tot het graf (inclusief hergebruik). Het lijkt zo eenvoudig wat hier staat: het gaat om een analysemethode die blijkbaar gestandaardiseerd is en waarmee de milieubelasting van grondstofwinning tot en met afvalverwerking in kaart wordt gebracht. Eenvoud De eenvoud blijkt maar van korte duur als men zich (bijvoorbeeld) realiseert dat er meer dan één LCA-standaard is, dat het begrip milieubelasting op verschillende manieren kan worden gedefinieerd en dat er onder deskundigen nog altijd verdeeldheid bestaat over wanneer een product eindigt en waar het afvalstadium begint. 5 Eenvoudig of complex, met een LCA kunnen objectieve, kwantitatieve vergelijkingen tussen producten worden gemaakt, kunnen producten stapsgewijs worden verbeterd en kunnen de milieuconsequenties van de introductie van een nieuw product of productieproces tevoren en integraal worden bepaald.

6 Complex De schijnbare complexiteit van een LCA, de hoge initiële kosten die men soms moet maken om een LCA uit te voeren en de steeds wijzigende standaarden maken de instapdrempel ogenschijnlijk hoog. Toch hebben ze nog niet geleid tot afnemende belangstelling voor de milieukundige levenscyclusanalyse. Het onderscheidende voordeel is namelijk dat alle fasen worden beschouwd; grondstofwinning, productie, gebruik, sloop/demontage, recycling/hergebruik en finale afvalverwerking. LCA s verschaffen een compleet beeld, waarin zwaartepunten en samenhangen gemakkelijk zijn te identificeren. Er is geen substituut voor een LCA. 6

7 Waar zien we LCA s verschijnen? In het midden van de jaren negentig kwam Duurzaam Bouwen in de belangstelling en verschenen in Nederland op allerlei plaatsen zogenoemde milieuvoorkeurslijstjes. Dat waren handzame aanbevelingen over wat goed en fout was. Wat goede en wat foute bouwmaterialen zouden zijn Deze lijstjes werden enerzijds gretig gebruikt door opdrachtgevers in de bouw, anderzijds hevig bekritiseerd door de toeleverende industrie. De industrie betoogde dat de lijstjes in veel gevallen eenvoudiger waren dan de werkelijkheid en mede daarom vaak tot onjuiste conclusies en aanbevelingen konden leiden. Stichting MRPI In 2000 richtte de Nederlandse bouwtoeleverende industrie de stichting MRPI op. De stichting Milieu Relevante Product Informatie beheert sindsdien de database met milieu-informatie die nodig is om een LCA te maken voor bouwproducten. 7 LCA LCA s werden het antwoord van de industrie op de lijstjes. Na verloop van tijd verdwenen de lijstjes. Daarmee was het laatste woord echter niet gezegd. De Stichting Bouwkwaliteit (SBK) vervult nu een centrale rol in het beschikbaar stellen van bouwgerelateerde gegevens voor LCA s; de Nationale Milieudatabase. Het nieuwe Bouwbesluit 2012 verlangt dat er bij nieuwe bouwwerken ook milieuinformatie wordt verschaft. De database van SBK kan de daarvoor benodigde onderliggende gegevens verschaffen.

8 Wat zijn de resultaten tot zover? LCA s hebben er niet toe geleid dat de overheersende aandacht in de bouw voor de laagste prijs helemaal is verdwenen. De vraag naar een hoge technische kwaliteit van bouwproducten is evenmin verdampt. Maar milieu staat, zo reëel moeten we zijn, vaak nog op de derde plaats, al wordt die achterstand wel heel snel kleiner. 8 Vergelijking Sinds de opkomst van LCA s in de bouw is een reeks van vergelijkende studies uitgevoerd waarin beton een rol speelde. Beton bleef in veel gevallen goed overeind. Dat stemt positief. Er zijn ook vergelijkende LCA-studies uitgevoerd waarbij de uitkomst minder eenduidig was, om niet te zeggen discutabel. Dat stemt droevig. Een vaak kostbare studie is uitgevoerd die niet tot het verwachte of gewenste resultaat leidde. Hier telt maar één devies: wees uitermate voorzichtig met productvergelijkingen, zeker als daarover een publiek debat kan gaan ontstaan. Zo n debat kent gewoonlijk alleen maar verliezers. Productontwikkeling De grote winst van LCA s zit niet in publieke productvergelijkingen, maar in productontwikkeling en -verbetering. Terecht worden LCA s daarom uitgevoerd op betonmengsels met secundaire grondstoffen, op staalvezelbeton en ultrahoge

9 sterkte beton. Terecht wordt daarom bekeken of alternatieve ontwerpen van betonconstructies milieuvoordelen hebben. En terecht wordt daarom onderzocht in hoeverre de winst van thermische massa teniet wordt gedaan door investeringen in (extra) beton, leidingen en installaties. In de bouw speelde de milieugedreven vernieuwing van het productengamma tot zover op bescheiden schaal mee. Ketendenken Bij drie kwesties kan het ketendenken als een (ten minste) gedeeltelijke verklaring voor gerealiseerde milieuverbeteringen worden opgevoerd: de vermindering van het gemiddeld klinkeraandeel in Europees cement; de permanente wens om het cementgehalte in beton te verlagen; de ontwikkeling van thermisch actief beton. 9 Revolutie Gaat de LCA op een dag zorgen voor een revolutie in de manier van bouwen? Dat is niet te verwachten. LCA s zijn analytische hulpmiddelen. Niet meer, niet minder. Een LCA helpt om de accenten op de goede plaats te zetten, om op het juiste punt te focussen. Een LCA is vooral een manier van denken die helpt om betere beslissingen te nemen.

10 De leercurve Terwijl de bouwtoelevering nog bezig was met het verzamelen van basisgegevens waren grote bedrijven als Philips, AKZO, Unilever en Toyota al lang bezig om met LCA s nieuwe producten te ontwikkelen die bewezen milieuvriendelijker waren dan hun voorgangers. 10 Door het verzamelen van gegevens en het uitvoeren van LCA s hebben deze bedrijven geleerd waar de zwaartepunten van de milieubelasting liggen. Is die kennis eenmaal beschikbaar dat kan men vervolgens twee kanten op: het verbreden van een milieukundige LCA met economische en sociale aspecten (profit and people); het versmallen van een full-scale LCA naar een of enkele milieu-indicatoren; meestal is dat CO 2. Simapro De basis van de meeste LCA-softwareprogramma s is Simapro. Dit programma is universeel, maar niet heel gebruiksvriendelijk. Simapro is een Nederlands product dat wereldwijd door professionals wordt gebruikt en waarvoor verschillende datasets beschikbaar zijn. De milieukundige LCA-gebouwmodellen waarvoor de stichting Bouwkwaliteit (en de stichting MRPI) de productgegevens aanleveren, zijn een voorbeeld van specialisatie en verbreding. Denk daarbij aan BREEAM, DuboCalc, GreenCalc en

11 het TWIN-model. Deze programma s zijn gebruikersvriendelijker dan Simapro. De CO 2 -prestatieladder van ProRail is juist een voorbeeld van versmalling; er wordt slechts één aspect beschouwd. Duurzaam inkopen Er is nog een derde ontwikkeling die beleidsmatig interessant is, maar overigens suboptimaal. Dat is het programma Duurzaam Inkopen van de Rijksoverheid. De Rijksoverheid gaat ervan uit dat als elke schakel van de keten duurzaam inkoopt, de hele keten duurzaam zal zijn. Die opvatting is voor discussie vatbaar. De overheid beantwoordde deze kritiek met de zogenoemde Green Deals, een meer systeemgerichte benadering. Green Deals zijn vrijwillige afspraken tussen overheid en industrie waarin milieu en innovatie samenkomen. Ook de betonwereld heeft een Green Deal getekend. 11

12 In vijf stappen naar een LCA Een LCA bestaat uit vijf stappen: Fase 1: doel en reikwijdte Fase 2: inventarisatie en documentatie Fase 3: effectbepaling en -beoordeling Fase 4: review Fase 5: interpretatie en handelen Doel en reikwijdte De omschrijving van het doel en de reikwijdte (scope) zijn bepalend voor de uitvoering van een LCA. Wat wilt u weten? Wat wilt u straks met de resultaten gaan doen? Er zijn (ten minste) vier soorten van doelen voor een LCA: productverbetering; productinformatie; milieucertificaten en labels; productvergelijking. Productverbetering Een productverbetering kan bestaan uit milieu-vriendelijkere inkoop, productie of gebruik. Vaak gaat het hierbij om een enkel milieucriterium zoals water-, materiaal of energieverbruik of CO 2 -uitstoot. Een beoordeling van de studie door een onafhankelijke derde partij is hierbij niet vereist. De scope is smal.

13 Voor wie Bij productinformatie is altijd de vraag voor wie ze bedoeld is en aan welke vormvereisten ze moet voldoen. Business-to-business ziet er heel anders uit dan business-to-consumer. In Engeland zijn veel (bouw)producten al voorzien van een aanduiding over de hoeveelheid CO 2 die is veroorzaakt. Prorail borduurt daar met zijn prestatieladder op voort en beloont aannemers die een CO 2 -zuinig ontwerp aanbieden. In Nederland beschikt een aantal producenten van bouwmaterialen over MRPIgegevens. MRPI omspant een breed spectrum aan milieu-indicatoren. Productinformatie is informatie die bedoeld is voor derden. Dat kan een fabrikant-eigenverklaring zijn, maar in het algemeen wordt meer waarde gehecht aan informatie die door onafhankelijke derden is gecontroleerd. De scope kan smal of breed zijn. 13 Milieuprestatie Productinformatie zegt in principe nog niet zo veel over de feitelijke milieuprestatie die wordt geleverd. Milieucertificaten en labels doen dat wel, mits ze zijn gekoppeld aan een functionele eenheid. Milieukeur De stichting Milieukeur verleent op basis van LCA s milieulabels voor bouwproducten. Als die producten tenminste voldoen aan de gestelde milieu-eisen. Producten met een milieukeur onderscheiden zich van andere producten.

14 De toelatingsprocedure is daarom streng. Vertrouw erop dat als u een milieukeur wilt verkrijgen voor uw product, dat u dan een behoorlijke voorinvestering in tijd en geld moet doen. De scope is breed. Er worden minimaal zeven milieu-indicatoren berekend. 14 Productvergelijking Het meest controversiële doel van een LCA is een productvergelijking. Er is een gouden regel die daarbij regelmatig wordt geschonden, namelijk dat u verplicht bent om die vergelijking in samenspraak met een vertegenwoordiger van het andere product te doen. Dat voorkomt dat die ander zich gepasseerd voelt en dat de regels van het spel op verschillende manieren worden toegepast. De slechte naam die LCA-studies in sommige kringen hebben, wordt voornamelijk veroorzaakt door de relletjes die hieruit ontstaan. Het kan en mag, maar uitsluitend onder stringente voorwaarden. Een eindbeoordeling door een onafhankelijke deskundige is een van die harde eisen. De scope is in het algemeen breed. Alle onderdelen van de levenscyclus worden beschouwd. Nu we weten waartoe u een LCA-studie wilt laten uitvoeren, komen we toe aan de uitvoering. 2. Inventarisatie en documentatie LCA s zijn voor 10% inspiratie en voor 90% transpiratie. De transpiratie zit vrijwel geheel in de fase waarin milieugegevens van producten en processen moeten worden verzameld. Dat moet u namelijk zelf doen: in uw

15 fabriek, bij uw toeleveranciers en eventueel bij uw klanten. Is dat veel werk? Dat hangt er om te beginnen vanaf hoeveel milieugegevens u in het verleden verzameld en misschien al gerapporteerd heeft. Waar een vergunningverlener graag van u weet wat uw emissie per uur is, gaat het bij een LCA om de emissie per (functionele) eenheid van product. De basisgegevens zijn er meestal dus wel, de manier waarop moet worden omgerekend kan anders zijn. Dat laatste kan lastig zijn wanneer er verschillende producten op een productielocatie worden gemaakt. Er moeten dan afspraken worden gemaakt over systeemgrenzen en allocatie (toerekening). Documenteren Het is van groot belang om de verzamelde gegevens goed te documenteren. Dat vergemakkelijkt de controle door de onafhankelijke derde en maakt dat u in de toekomst met weinig inspanning gegevens kunt wijzigen of actualiseren Effectbepaling en beoordeling Het omrekenen van de verzamelde milieu-aspecten naar de gevraagde milieueffecten geschiedt als regel met een computerprogramma. Eerder zagen we al dat de onofficiële wereldstandaard voor LCA-software SIMAPRO is. In feite is dit een matrixvermenigvuldiging van een lijst met milieu-aspecten met een lijst van conversiefactoren naar milieueffectscores of milieucategorieën. Interpretatie De interpretatie en beoordeling van de milieueffectscores is afhankelijk van het

16 doel van de oefening en vraagt bovendien enige deskundigheid. Elke beoordeling dient plaats te vinden ten opzichte van een bepaalde referentie. Dat kan bijvoorbeeld het absolute tempo waarin uitputting van de grondstofvoorraad plaatsvindt zijn, een bepaalde emissie van een schakel in de keten ten opzichte van het totaal van die emissies in de keten of een emissie vergeleken met die van het alternatief Review Het uitvoeren van een LCA geschiedt gewoonlijk door twee of meer partijen. De eerste partij bent u zelf. De tweede partij is vaak een LCA-deskundige, die u een beetje gidst en berekeningen uitvoert. De derde partij kan een concurrerend bedrijf zijn, maar ook een zogenaamde reviewer. Voor bepaalde typen van LCA s is een peer review rapport vereist. Peer reviewer Een peer reviewer is een erkende deskundige die op enige afstand van het project staat. Hij of zij beoordeelt of de juiste procedures zijn gevolgd, of de studie goed is gedocumenteerd en voor zover mogelijk of de data correct zijn. Ook als een peer review niet verplicht is, kan het zinvol zijn om er toch een in te schakelen. De kosten zijn als regel maar een fractie van de totale operatie en een peer reviewer geeft vaak nuttige aanwijzingen voor een verbetering van (de kwaliteit van) het eindresultaat.

17 5. Interpretatie en handelen Geen enkele studie heeft betekenis als ze er niet toe bijdraagt dat vanuit een betere informatiepositie een duidelijk handelingsperspectief wordt geschapen. Anders gezegd, elke goede LCA-studie of analyse moet eindigen met conclusies en aanbevelingen (voor actie). Conclusies Conclusies slaan per definitie terug op de doelstelling. De belangrijkste conclusie moet altijd zijn: is de primaire doelstelling bereikt? Ja of nee? Aanbevelingen zullen altijd een werkwoord bevatten dat aangeeft wat er met deze resultaten in de toekomst te doen is. Alternatief Eén conclusie kan meestal slechts met de grootst denkbare voorzichtigheid worden getrokken, namelijk alternatief A is in termen van LCA s beter dan alternatief B. Die conclusie is alléén terecht wanneer alternatief A op alle fronten (lees: milieueffectscores) beter is dan alternatief B. Dat blijkt in de LCA-praktijk maar heel zelden het geval. Wie dat als uitkomst van een LCA-vergelijking verwacht, zal meestal teleurgesteld eindigen. 17

18 Resultaten van recente studies Het Cement&BetonCentrum heeft samen met de Betonvereniging, de Bond van Fabrikanten van Betonproducten in Nederland (BFBN) en de Vereniging Ondernemers Betonmortelindustrie Nederland (VOBN) in mei 2011 een beperkte opdracht gegeven aan het bureau NIBE in Bussum om voor zes zogenoemde functionele eenheden (in beton) een LCA uit te voeren. Het betreft straatstenen, een rioolbuis, een combinatievloer, een (dragende) wand, een fundering en een kubieke meter beton. 18 Doel Het doel van de studie is om aan de hand van voorbeelden duidelijk te kunnen maken wat een LCA inhoudt, wat ervoor moet worden gedaan, wat de mogelijkheden en beperkingen zijn en wat kritische aandachtspunten. De studie heeft eerst en vooral een educatief doel. Het doel is nadrukkelijk niet om een vergelijking met andere materialen te maken of om een absolute waarde toe te kennen aan de kwantitatieve milieuprofielen van verschillende toepassingen van beton. Deze uitgave is geen geautoriseerde databron! Milieueffectcategorieën De 15 beschouwde milieueffectcategorieën zijn: uitputting abiotische grondstoffen, uitputting biotische grondstoffen, klimaatverandering, ozonlaagaantasting, humaantoxicologische effecten, aquatische

19 ecotoxicologische effecten, terrestrische ecotoxicologische effecten, fotochemische oxidantvorming, verzuring, vermesting, landgebruik, stankhinder, geluidhinder, lichthinder en calamiteiten. TWIN model De studie is uitgevoerd met het TWIN model. Dit model is gebaseerd op een LCA. Het is een product van NIBE, dat hiermee verder gaat dan methodes waarover in een normcommissie al consensus is bereikt. NIBE is een pionier, wat onder meer blijkt uit het laten meewegen van gezondheidsaspecten. Dit kan gaan om de gezondheid van de fabrieksarbeider, de bouwvakker of de bewoner. Functionele eenheid NIBE is, in samenspraak met de opdrachtgevers, begonnen met het formuleren van een functionele eenheid voor het te bestuderen betonproduct. Enkele voorbeelden: 1 m 2 straat die onder normale omstandigheden gedurende een periode van 40 jaar functioneert. 1 m 2 trottoir die onder normale omstandigheden gedurende een periode van 40 jaar functioneert. 1 m trottoirband die onder normale omstandigheden gedurende een periode van 40 jaar functioneert. 1 km buitenriolering van een gemengd rioolstelsel, vrijvervalsysteem, gesitueerd in een woonwijk in een niet-zettingsgevoelig gebied. De buizen hebben een binnenmiddellijn van 300 mm en een ontwerp levensduur van 80 jaar. 19

20 20 Een begane grondvloer of verdiepingsvloer met een maximale overspanning van 5,4 m die minimaal voldoet aan de eisen van het Bouwbesluit, met een functionele levensduur van 75 jaar, berekend op basis van de NOVEM tuinkamer referentiewoning en uitgedrukt per m 2, als representatief geldend voor alle eengezinswoningen. Een dragende woningscheidende wand (binnenwand), uitgevoerd als spouwloze wand met een luchtgeluidisolatie van +5dB(A), die minimaal voldoet aan de eisen van het Bouwbesluit, met een functionele levensduur van 75 jaar, berekend op basis van de NOVEM tuinkamer referentiewoning en uitgedrukt per m 2, als representatief geldend voor alle eengezinswoningen. 1 m fundering voor fundatie van dragende wanden en vloeren, die minimaal voldoet aan de eisen van het Bouwbesluit gedurende een functionele levensduur van 75 jaar, berekend op basis van de NOVEM referentiewoning, als representatief geldend voor alle eengezinswoningen. In elke functionele eenheid vinden we een hoeveelheid, een tijdsfactor en een prestatie-eis terug. Elk van deze zaken moet worden vastgelegd en is daarmee onvermijdelijk vatbaar voor discussie. Handboek De Stichting Bouwresearch (SBR) geeft een handboek uit voor de gestandaardiseerde levensduur van bouwproducten. De waardes die NIBE in zijn functionele eenheid hanteert wijken daar van af. Dit heeft gevolgen voor het LCA-profiel. Functionele eisen staan vaak in NEN-normen of in het Bouwbesluit.

21 Die zijn waar mogelijk gevolgd. De te beschouwen hoeveelheid dient representatief te zijn voor de constructie. De keuze van de functionele eenheid is zeker niet de laatste van alle te maken keuzes. Voordat gegevens kunnen worden verzameld en berekeningen gestart, zal moeten worden bepaald wat de samenstelling van het product is, wat verschillende transportafstanden en systeemgrenzen zijn en welke afvalscenario s van toepassing zijn. Onderdeel Hoeveelheid Massa 482 kg/f.e. Transport naar bouwplaats 25 km. Stort 1% Verbranding 0% Recycling 99% Hergebruik 0% Product levensduur 75 jaar Bouwafvalfactor 1% Schaduwkosten totaal 6,59 / f.e. 21

22 Inventarisatie De inventarisatie van milieugegevens kan nu beginnen. Deze activiteit is op afstand het meest arbeidsintensief. Het verdient daarom aanbeveling om een consultant te kiezen die uw bedrijfstak goed kent en die de nodige ervaring heeft om de verzamelde gegevens goed te documenteren, bij voorkeur in een spreadsheet, zodat u de gegevens later eenvoudig kunt vernieuwen of herzien. 22 Berekenen milieuprofiel Het berekenen van het milieuprofiel gaat in principe in twee stappen. In stap 1 worden de milieugegevens gekoppeld aan classificatiefactoren. De uitkomst van deze vermenigvuldiging is een milieuprofiel dat bestaat uit vijf tot twintig milieueffectcategorieën.

23 Fundering: beton (C20/25 x C1 S3) in het werk gestort (0% betongranulaat) Milieu effectcategorie Equivalent eenheid Klimaatverandering - GWP 100 jaar CO 2 eq. Aantasting ozonlaag - ODP CFK- 11eq. Humane toxiciteit - http 1,4-DBC eq. Zoetwater aquatische ecotoxiciteit - FAETP 1,4-DCB eq. Fotochemische oxydantvorming - POCP C 2 H 2 eq. Verzuring - AP SO 2 eq. Vermesting - EP PO 4 eq. Uitputting abiotische grondstoffen - ADP Sb eq. Uitputting fossiele energiedragers Sb eq. Uitputting biotische grondstoffen - BDP mbp Landgebruik PDF*m 2 yr Hinder t.g.v. stank OTV m 3 Hinder t.g.v. geluid door wegtransport DALY Hinder t.g.v. geluid door productieprocessen mbp Hinder t.g.v. licht mbp Hinder t.g.v. kans op calamiteiten mbp 23 In stap 2 kunnen de milieueffectcategorieën worden omgerekend naar (virtuele) milieukosten. De tweede stap wordt niet in alle gebouwmodellen gevolgd. Het TWIN-model en DuboCalc doen dat wel.

24 24 Milieueffect Milieukosten Klimaatverandering - GWP 100 jaar 0,05 / kg CO 2 eq. Aantasting ozonlaag - ODP 30,00 / kg CFC-11 eq. Humane toxiciteit - http 0,09 / kg 1,4-DB eq. Zoetwater aquatische ecotoxiciteit 0,03 / kg 1,4-DB eq. Terrestrische toxiciteit 0,06 / kg 1,4-DB eq. Fotochemische oxydantvorming 2,00 / kg C 2 H 4 eq. Verzuring 4,00 / kg SO 2 eq. Vermesting 9,00 / kg PO 4 eq. Uitputting biotische grondstoffen 0, / mbp Uitputting abiotische grondstoffen 0,16 / kg Sb eq. Uitputting fossiele energiedragers 0,16 / kg Sb eq. Landgebruik 0,20482 / PDF*m 2 yr Hinder t.g.v. stank 0, / OTV m 3 Hinder t.g.v. geluid door wegtransport 321,946 / DALY Hinder t.g.v. geluid door productieprocessen 0, / mbp Hinder t.g.v. licht 0, / mbp Hinder t.g.v. kans op calamiteiten 0, / mbp Voordeel Het voordeel van het milieukostenmodel is de eenvoud. Alles wordt gesommeerd

25 en uitgedrukt in geld. Meteen is te zien waar de grootste kostenpost zit. Een opdrachtgever kan als randvoorwaarde bij het ontwerp opgeven dat er niet meer dan zoveel milieukosten mogen zijn. Nadeel Nadeel van het systeem is dat het sterk aggregeert, waardoor niet meer is te zien welke stof of processtap de grote kosten veroorzaakt heeft. Vragen kunnen worden gesteld bij de sterk wisselende nauwkeurigheid van de conversiefactoren. Zouden de wetenschappers van verkeerslawaai echt zoveel meer weten dan van het broeikaseffect? Onderstaand staat de concrete uitkomst van een berekening van het milieuprofiel van 1 m 3 betonmortel C 28/35 XC1 S3. Bron: MRPI - VOBN. Milieueffect Uitputting abiotische grondstoffen Klimaatverandering - GWP 100 jaar Aantasting ozonlaag - ODP Humane toxiciteit - http Zoetwater aquatische ecotoxiciteit Terrestrische ecotoxiciteit Fotochemische oxydantvorming Verzuring Vermesting Karakterestieke hoeveelheid 5,3E-01 1,7E+02 6,7E-06 6,4E+01 2,3E+01 9,7E-02 5,0E-02 4,9E-01 7,7E-02 25

26 De productie van 1 m 3 betonmortel leidt volgens deze tabel tot de uitstoot van 170 kg CO 2 -equivalenten. Dat is waarschijnlijk nog redelijk te begrijpen. Vermesting wordt uitgedrukt in kilogram fosfaat. Het gaat om 77 gram/m 3 mortel. Als we de schaduwkosten voor 1 m 3 betonmortel uitrekenen ontstaat het nevenstaande beeld. Blijkbaar is Global Warming (broeikaseffect) de grootste schaduwkostenpost in 1 m 3 betonmortel. Het ligt voor de hand om die voor het grootste deel toe te rekenen aan cement. 26 Bij de effectbepaling is het gebruikelijk om een zwaartepuntanalyse uit te voeren. Waar zit de milieubelasting vooral? In het verlengde hiervan wordt soms ook een gevoeligheidsanalyse doorgevoerd. Wat betekent een kleine verandering van de invoergegevens voor het milieuprofiel? Alternatieven Nuttig is het doorrekenen van verschillende alternatieven, bijvoorbeeld door het percentage betongranulaat te stellen op of 100%. Onderstaand is een voorbeeld uitgewerkt voor een combinatievloer in het werk gestort. Op grond van deze gegevens kan worden geconcludeerd dat het voor de milieuschaduwkosten gunstig is om betongranulaat in een combinatievloer toe te pas-

27 12,00 10,00 Schaduwkosten 8,00 6,00 4,00 Ecotoxicologische effect, terrestrisch Fotochemische oxidant vorming Verzuring Vermesting Uitputting van biotische grondstoffen Uitputting van abiotische grondstoffen* Uitputting van abiotische grondstoffen** Landgebruik Hinder stank Hinder geluid verkeer Hinder geluid Hinder licht Hinder calamiteiten 2,00 0,00 Klimaatverandering Ozonlaagaantasting Humaan-toxicologische effecten Ecotoxicologische effect, aquatisch Milieueffect 27

28 sen. Men kan tot 0,29 besparen. Dat is bijna 5% van de milieuschaduwkosten. De verschillen zijn door 100% grindvervanging gradueel, maar wijzen wel systematisch één kant op. Het verschil is gevoelig voor de gemaakte keuzes, c.q. aannames. 28 Milieuprofiel Schaduwkosten Bijdrage Emissies 4,98 87,4 % Grondstoffen 0,05 0,8 % Landgebruik 0,35 6,1 % Hinder 0,33 5,8 % Totaal 5, % Milieuprofiel Schaduwkosten Bijdrage Emissies 4,93 83,7 % Grondstoffen 0,05 0,8 % Landgebruik 0,59 10,0 % Hinder 0,33 5,5 % Totaal 5, % Combinatievloer: beton (C 20/25 XC1 S3) in het werk gestort (100% betongranulaat) Combinatievloer: beton (C 20/25 XC1 S3) in het werk gestort (50% betongranulaat)

29 Combinatievloer: beton (C 20/25 XC1 S3) in het werk gestort (20% betongranulaat) Milieuprofiel Schaduwkosten Bijdrage Emissies 4,85 81,3 % Grondstoffen 0,04 0,7 % Landgebruik 0,75 12,6 % Hinder 0,32 5,3 % Totaal 5, % Combinatievloer: beton (C 20/25 XC1 S3) in het werk gestort (0% betongranulaat) Milieuprofiel Schaduwkosten Bijdrage Emissies 4,79 79,8 % Grondstoffen 0,04 0,7 % Landgebruik 0,86 14,3 % Hinder 0,31 5,2 % Totaal 6, % 29 Peer review De NIBE-studie is niet gepeerreviewed. Dat wil zoveel zeggen dat er niet een derde partij over de schouder heeft meegekeken om vast te stellen of de juiste procedures zijn gevolgd en of de uitkomsten van de berekeningen binnen de te verwachten bandbreedte vallen. Hoewel NIBE de studie naar eer en beste geweten heeft verricht, legt dit beperkingen op aan het gebruik van de resultaten.

30 De bekendste representatie van een LCA is zonder twijfel de volgende, waarin is weergegeven voor welk deel het betreffende milieueffect is toe te schrijven aan welk proces c.q.materiaal uit een funderingsconstructie. De dominante kleur is lichtblauw, wat staat voor cement. Als het gaat om verkeerslawaai en stank wijzen de vingers naar het transport. Landgebruik en geluidhinder komen voor rekening van industriezand. Is dat verrassend? Oordeel zelf. 30

31 Wat is er nog te doen? Deze vraag wordt in drie stukken opgedeeld: wat kunt u doen? wat kan de betonsector doen? wat moeten anderen nog doen? Een levenscyclusanalyse is een vorm van ketensamenwerking die inspanning vereist van iedereen die in die keten actief is. Fase 5 van een LCA-studie is waar het in de praktijk om draait: interpretatie en handelen. Wat u vooral niet moet doen, is u afzetten tegen andere productketens of binnen uw productketen gaan wijzen naar die partij die hoofdverantwoordelijk is voor de milieubelasting van dat product. Negatieve energie leidt maar zelden tot vooruitgang. 31 Wat u beter wel kunt doen, is het gesprek aangaan met uw milieumanager, uw leveranciers en afnemers. U kunt samen met hen een analyse uitvoeren en bekijken waar het grootste verbeterpotentieel in de productketen ligt. Wat u ook kunt doen is uzelf opsluiten in de bibliotheek en uw informatiepositie verbeteren. Zeg maar, u inlezen in normen, richtlijnen, een stapel handleidingen en publicaties en daarna misschien zelfs wel naar een LCA-cursus.

32 Bij dit alles is de vraag wat het primaire doel van uw eerste echt LCA-studie wordt: milieubeleid, productbeleid, marketing of prefereert u greenwashing? 32 LCA-milieudatabase De cement- en betonbranche als geheel kan evenmin achterover leunen. Er zijn nationale, Europese en internationale ontwikkelingen op het terrein van normalisatie en harmonisatie van normen. Die moeten worden gevolgd, op snelheid worden gehouden en bewaakt. Er is een geharmoniseerde nationale LCA-milieudatabase in beheer bij SBK. Die moet worden gevuld, ook met betongegevens. Dat is de plaats waar u terecht kunt voor geautoriseerde data. Er wordt door de overheid soms milieubeleid ontwikkeld dat ten onrechte geen rekening houdt met de uitkomsten van LCA s. Dat beleid moet worden bestreden. Er worden LCA s uitgevoerd, waarbij de resultaten soms verrassend, maar soms ook gewoon fout zijn. Dat vraagt nader onderzoek. Al deze kwesties bezorgen de branches (en bedrijven) soms veel werk. LCA s worden uitgevoerd door de hele bouwtoeleverende industrie, door de bouw, door de industrie, de overheid en door gespecialiseerde consultants. De gemeenschappelijke technische internationale codes (CEN TC350) zijn nog volop in ontwikkeling. Wie nu een LCA gaat of laat uitvoeren zal het moeten doen met de kennis en de normen die op dit moment beschikbaar zijn. Morgen kan het weer anders zijn. Maar wie steeds blijft wachten op de dag van morgen, komt vandaag geen stap vooruit.

33 Wat is wijsheid. bij LCA s? LCA s hebben er niet toe geleid dat de overheersende aandacht in de bouw voor techniek en de laagste prijs helemaal is verdwenen. Dat hoeft ook niet. Design, construct and maintenance zijn een belangrijke stap op weg naar life cycle costing. Wanneer LCA s en het milieukostenmodel worden toegepast vindt milieubelasting een goede plaats in de integrale beschouwing. Levenscyclusanalyses gaan over prijs, over prestaties of milieubelasting c.q. milieuwinst. Ze zijn een hulpmiddel, een hulpmiddel dat alléén betekenis krijgt wanneer het met wijsheid wordt toegepast. 33

34 34

35 Dit is een gezamelijke uitgave van de Betonvereniging en het Cement&BetonCentrum in samenwerking met de Bond van Fabrikanten van Betonproducten in Nederland (BFBN) en de Vereniging Ondernemers Betonmortelindustrie Nederland (VOBN) 35 Betonvereniging Kennispartner om op te bouwen

36 36 Cement&BetonCentrum Postbus DM s-hertogenbosch Betonvereniging Postbus AK Gouda