Levend dood levenloos

Transcriptie

1 1 1 vmbo-t havo vwo BASISSTOF thema 1 Wat is biologie? Levend dood levenloos opdracht 1 Beantwoord de volgende vragen. 1 Wat is biologie? Biologie is d e l e e r v a n h e t l e v e n. 2 Noem drie voorbeelden van levende wezens. TER BEOORDELING AAN JE DOCENT. 3 Wat is een organisme? Een organisme is e e n l e v e n d w eze n. 4 Hoe noemen we een organisme als het geen levensverschijnselen meer vertoont? Dan noemen we het d ood. 5 Wanneer noemen we iets levenloos? Als het nooit heef t geleefd. 6 Is een stuk hout dood of levenloos? Een stuk hout is d ood. opdracht 2 Vul in afbeelding 1 in: levend dood levenloos. Afb. 1 levenloos levend dood dood levend dood levenloos levenloos levend levend dood levenloos HB LEVENSVERSCHIJNSELEN BLZ. 9 6

2 BASISSTOF thema 1 Wat is biologie? opdracht 3 Beantwoord de volgende vragen. 1 In afbeelding 2 zie je zeven foto s van honden. Noteer bij elke foto welk levensverschijnsel je bij de hond(en) waarneemt. Gebruik alle zeven levensverschijnselen. Afb. 2 voeden ademhalen groeien waarnemen uitscheiden 2 Noem vijf manieren waarop je kunt waarnemen. Zien. Horen. Voelen. Ruiken. Proeven. voortplanten bewegen 4 Kunnen kamerplanten alle levensverschijnselen vertonen? Ja. 5 Geef twee voorbeelden waaraan je kunt zien dat een kamerplant levensverschijnselen vertoont. Een kamerplant kan groeien: hij wordt groter. Een kamerplant kan bewegen: de stengels en bladeren richten zich naar het licht. 6 Een auto kan bewegen. Waarom is een auto toch geen levend wezen? Omdat een auto niet uit zichzelf kan bewegen. HB BASISSTOF 2 BLZ. 10 7

3 2BASISSTOF Tekeningen opdracht 4 maken Beantwoord de volgende vragen. 1 Waarom maken we in de biologie vaak tekeningen van organismen? Omdat we de organismen dan heel nauwkeurig bekijken. 2 Wanneer noemen we een tekening natuurgetrouw? Als in de tekening zo nauwkeurig mogelijk alle delen zijn weergegeven. 3 Wanneer noemen we een tekening schematisch? Als in de tekening alleen de belangrijkste kenmerken zijn weergegeven. thema 1 Wat is biologie? 4 Als een schilder een portret schildert, maakt hij dan een natuurgetrouwe of een schematische tekening? De schilder maakt dan een natuurgetrouwe tekening. 5 Is afbeelding 6 in je handboek een natuurgetrouwe of een schematische tekening van een snoek? Afbeelding 6 is een natuurgetrouwe tekening. 6 Mag je bij een doorsnede alles tekenen wat je ziet? Nee (je tekent alleen het snijvlak, dus niet de diepte die je kunt zien). 7 Is afbeelding 3 een lengtedoorsnede of een dwarsdoorsnede? Afbeelding 3 is een lengtedoorsnede. opdracht 5 practicum EEN SNOEK TEKENEN WAT HEB JE NODIG? tekenmateriaal 1 vmbo-t havo vwo Afb. 3 WAT MOET JE DOEN? In afbeelding 6 van je handboek is een snoek getekend. Kijk een halve minuut naar de snoek. Doe je handboek dicht. Maak in het vak op de volgende bladzijde een natuurgetrouwe tekening van de snoek van afbeelding 6. Terwijl je tekent, mag je niet meer naar de snoek kijken. Je maakt de tekening uit je hoofd. 8

4 BASISSTOF thema 1 Wat is biologie? LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Snoek, natuurgetrouw (uit je hoofd). Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van de snoek van afbeelding 6. Je mag nu wel naar de snoek in je handboek kijken. Teken de snoek zo goed mogelijk na. Je mag de snoek niet overtrekken. Denk aan de tekenregels! LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Snoek, natuurgetrouw (nagetekend). Beantwoord de volgende vragen. 1 Vergelijk de twee tekeningen. Welke tekening lijkt het meest op de snoek? De snoek die je uit je hoofd hebt getekend of de nagetekende snoek? De nagetekende snoek (lijkt meestal het best). 2 Bij de meeste van je klasgenoten zal de nagetekende snoek het meest op een snoek lijken. Leg dat uit. Als je iets natekent, kijk je beter. 9

5 BASISSTOF thema 1 Wat is biologie? opdracht 6 practicum EEN APPEL TEKENEN WAT HEB JE NODIG? 2 appels tekenmateriaal een mes Afb. 4 WAT MOET JE DOEN? Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van het buitenaanzicht van een appel. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Appel, buitenaanzicht, natuurgetrouw. 10

6 BASISSTOF thema 1 Wat is biologie? Snijd een van beide appels in de lengte door (van het steeltje naar beneden). Maak in het vak een schematische tekening van de lengtedoorsnede van de appel. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Appel, lengtedoorsnede, schematisch. Snijd de andere appel dwars door. Maak in het vak een schematische tekening van de dwarsdoorsnede van de appel. Denk aan de tekenregels! LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Appel, dwarsdoorsnede, schematisch. HB BASISSTOF 3 BLZ

7 3 Vergroten BASISSTOF 1 vmbo-t havo vwo thema 1 Wat is biologie? opdracht 7 Beantwoord de volgende vragen. 1 Welk hulpmiddel vergroot het meest, een loep of een microscoop? Een microscoop. 2 Bekijk je een vlieg met een loep of met een microscoop? Een vlieg bekijk je met een loep. 3 Bekijk je een bacterie met een loep of met een microscoop? Een bacterie bekijk je met een microscoop. Afb. 5 Een microscoop. HB EEN ZAAD BLZ. 13 opdracht 8 EEN DROOG ZAAD practicum WAT HEB JE NODIG? een droge bruine boon een loep tekenmateriaal WAT MOET JE DOEN? Houd de bruine boon vast zoals in afbeelding 9 van je handboek. Bekijk de bruine boon met de loep. Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van het buitenaanzicht van de bruine boon. Teken de boon ongeveer 2 zo groot als hij in werkelijkheid is. Geef de volgende delen aan: hartvormig bultje navel poortje zaadhuid. LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Bruine boon, buitenaanzicht, natuurgetrouw. 12

8 BASISSTOF thema 1 Wat is biologie? opdracht 9 practicum EEN GEWEEKT ZAAD WAT HEB JE NODIG? een bruine boon die een dag in water heeft gelegen een loep tekenmateriaal WAT MOET JE DOEN? Haal voorzichtig de zaadhuid van de boon af. Begin aan de kant waar de navel niet zit. Je ziet dat de boon uit twee helften bestaat. Dat zijn de zaadlobben. Ze bevatten reservevoedsel voor het kiemplantje. Je ziet ook het worteltje van de kiem. De top van het worteltje zit vlak bij het poortje. Bij de kieming groeit het worteltje door het poortje heen naar buiten. Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van de bruine boon zonder zaadhuid. Geef de volgende delen aan: worteltje zaadlob. Afb. 6 LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Bruine boon zonder zaadhuid, natuurgetrouw. Haal de zaadlobben voorzichtig van elkaar af. Bij één zaadlob zie je de kiem zitten. De kiem bestaat uit een worteltje, een stengeltje en twee kleine blaadjes. Het stengeltje is maar heel kort. Bekijk de kiem met de loep. Maak in het vak een natuurgetrouwe tekening van de zaadlob met de kiem. Geef de volgende delen aan: blaadje worteltje zaadlob. Afb. 7 LAAT JE DOCENT DE TEKENING CONTROLEREN. Zaadlob van een bruine boon met kiem, natuurgetrouw. 13

9 BASISSTOF thema 1 Wat is biologie? opdracht 10 Maak de zinnen op de briefjes van afbeelding 8 af. Afb. 8 Een zaad heeft aan de moederplant vastgezeten met d e navel. Het worteltje van de kiem groeit naar buiten door het poortje. Een zaad kan water opnemen door h e t poortje. Een zaad wordt beschermd door d e zaadhuid. Het reservevoedsel voor het kiemplantje zit in d e zaadlobben. HB BASISSTOF 4 BLZ

10 4BASISSTOF Tabellen 1 vmbo-t havo vwo en grafieken maken thema 1 Wat is biologie? opdracht 11 In afbeelding 14 van je handboek is de kieming van een zaad weergegeven. Meet nauwkeurig bij elke tekening de lengte van het worteltje en de lengte van het stengeltje op. Noteer de lengten in tabel 1. Voor de eerste drie dagen is dat voorgedaan. HB GRAFIEK BLZ. 15 opdracht 12 In afbeelding 9 zie je grafiekpapier met twee assen. Op de y-as is de lengte van de stengel naar boven uitgezet. De lengte van de wortel is naar beneden uitgezet. Geef voor elke dag de lengte van de stengel aan met stippen, op de bovenste helft van het grafiekpapier. Gebruik hierbij de gegevens uit tabel 1 van opdracht 11. Trek een lijn door de stippen. Geef voor elke dag de lengte van de wortel aan met stippen, op de onderste helft van het grafiekpapier. Gebruik hierbij de gegevens uit tabel 1 van opdracht 11. Trek weer een lijn door de stippen. Tabel 1 Dagen Lengte van het worteltje Lengte van het stengeltje 1e dag 0 mm 0 mm 2e dag 0 mm 0 mm 3e dag 1 mm 0 mm 4e dag 5 mm 0 mm 5e dag 7 mm 2 mm 6e dag 9 mm 5 mm 7e dag 11 mm 6 mm 8e dag 15 mm 11 mm 9e dag 19 mm 16 mm 10e dag 24 mm 20 mm 11e dag 32 mm 27 mm 12e dag 40 mm 33 mm Afb. 9 lengte stengel (mm) tijd (dagen) lengte wortel (mm)

11 BASISSTOF thema 1 Wat is biologie? keuzeopdracht 13 Lees de tekst van afbeelding 10 en vul het schema in. In afbeelding 11 zie je een tijdbalk. Een tijdbalk heeft alleen een x-as. Onder de tijdbalk staan zeven invullijntjes. Vul hier de namen van de zeven huisdieren op de juiste plek in. Op knipblad 1 op bladzijde 131 staan afbeeldingen van huisdieren. Knip elk huisdier apart uit. Plak elk huisdier op de juiste plek op de tijdbalk. Afb. 10 Huisdieren al lange tijd bij de mens Sommige dieren worden al heel lang als huisdier gehouden door de mens. Paarden bijvoorbeeld worden al 5900 jaar gehouden voor de jacht en om mee te reizen. De hond is van alle huisdieren het langst bij de mens. Honden zijn al meer dan jaar een trouwe metgezel van de mens. Ook de cavia is al lange tijd een huisdier: ongeveer 7400 jaar. Katten worden al 9500 jaar gehouden; vroeger vooral om muizen te vangen die het kostbare graan opaten. Pas later is de kat een echt gezelschapsdier geworden. De fret (zie foto) is minder bekend dan de kat, maar wordt al 3500 jaar gehouden, vooral voor de jacht op konijnen. Ook fretten zijn tegenwoordig veel meer gezelschapsdieren geworden. Konijnen houden we nog maar 600 jaar als huisdier. Niet zo erg lang dus. Ook vissen worden nog niet erg lang als huisdier gehouden, maar de bekendste vis, de goudvis, is toch alweer 2100 jaar te vinden in vijvers, aquaria en viskommen. Aantal jaren dat het hier al als huisdier wordt gehouden. Hond meer dan Kat 9500 Cavia 7400 Paard 5900 Fret 3500 Goudvis 2100 Konijn 600 Afb. 11 Sinds wanneer worden deze dieren gehouden als huisdier? jaar geleden hond kat cavia paard fret goudvis konijn HB BASISSTOF 5 BLZ

12 5 BASISSTOF Groei 1 vmbo-t havo vwo thema 1 Wat is biologie? opdracht 14 practicum DE LICHAAMSLENGTE VAN DE LEERLINGEN UIT JE KLAS WAT HEB JE NODIG? een meetlat (tot 2 meter lengte) WAT MOET JE DOEN? Doe je schoenen uit. Laat je buurman of buurvrouw meten hoe lang je bent. Noteer je lengte op kladpapier. Noteer je lengte op het schoolbord. Je docent vertelt hoe dat moet. De gegevens van jongens en meisjes moeten apart worden genoteerd. Reken de gemiddelde lengte uit van: a alle jongens uit je klas; b alle meisjes uit je klas; c alle jongens en meisjes samen. Vul het schema in. Afb. 12 Lengte Van mijzelf Het gemiddelde van alle jongens in de klas Het gemiddelde van alle meisjes in de klas Het gemiddelde van alle kinderen in de klas LAAT JE DOCENT CONTROLEREN WAT JE HEBT INGEVULD. HB GROEISPURT BLZ. 16 opdracht 15 Beantwoord de volgende vragen met behulp van afbeelding 17 van je handboek. 1 Wat is de gemiddelde lengte van baby s bij de geboorte? 52 cm. 2 Op welke leeftijd zijn kinderen gemiddeld 1 meter lang? Op 3½-jarige leeftijd. 3 Tot welke leeftijd is er geen verschil in gemiddelde lengte tussen jongens en meisjes? Tot 8½-jarige leeftijd. 4 Zijn meisjes van 13 jaar gemiddeld langer of korter dan jongens van 13 jaar? Langer. 5 Zijn meisjes van 16 jaar gemiddeld langer of korter dan jongens van 16 jaar? Korter. 6 Zijn alle meisjes van 16 jaar kleiner dan jongens van 16 jaar? Nee. 7 Vanaf welke leeftijd groeien jongens gemiddeld niet meer? Vanaf 18- tot 19-jarige leeftijd. 17

13 BASISSTOF thema 1 Wat is biologie? 8 Vanaf welke leeftijd groeien meisjes gemiddeld niet meer? Vanaf 17- tot 18-jarige leeftijd. 9 Ligt je eigen lichaamslengte boven of onder het gemiddelde? De antwoorden zijn ter beoordeling aan je docent. HB DE GROEI VAN LICHAAMSDELEN BLZ. 18 opdracht 16 Het hoofd, het bovenlijf en het onderlijf groeien niet even snel. In afbeelding 13 zie je vijf meisjes van verschillende leeftijden. Meet bij elk meisje de lengte op van het hoofd, het bovenlijf en het onderlijf. In afbeelding 14 zie je hoe je dit moet doen. Vul de tabel in. Afb jaar 4 jaar 8 jaar 14 jaar 18 jaar Afb. 14 lengte van het hoofd lengte van het bovenlijf lengte van het onderlijf Leeftijd Lengte van het hoofd Lengte van het bovenlijf Lengte van het onderlijf 0 jaar 13 cm 27 cm 22 cm 4 jaar 18 cm 40 cm 46 cm 8 jaar 23 cm 55 cm 71 cm 14 jaar 26 cm 65 cm 97 cm 18 jaar 30 cm 70 cm 106 cm 18

14 BASISSTOF thema 1 Wat is biologie? Beantwoord de volgende vragen. 1 Welk deel van het lichaam groeit het snelst, het hoofd, het bovenlijf of het onderlijf? Het onderlijf. 2 En welk deel van het lichaam groeit het minst snel? Het hoofd. 3 De vorm van een lichaamsdeel kan tijdens de groei veranderen. In afbeelding 15 zie je deze verandering weergegeven voor het hoofd. Welk deel van het gezicht groeit sneller, het deel boven de ogen of het deel onder de ogen? Het deel onder de ogen. HB BASISSTOF 6 BLZ. 19 Afb

15 6 Ontwikkeling opdracht 17 In afbeelding 22 van je handboek lees je over Birgit die dierenartsassistente is. Zij noemt voorbeelden van groei en ontwikkeling bij jonge huisdieren. In het schema staan deze voorbeelden. Vul het schema in. Gebruik daarbij: groei ontwikkeling. BASISSTOF 1 vmbo-t havo vwo thema 1 Wat is biologie? Oogjes gaan open De lichaamslengte neemt toe Tandjes beginnen door te komen Het gewicht neemt toe Vachthaar begint te groeien ontwikkeling groei ontwikkeling groei ontwikkeling HB ONTWIKKELING BIJ VLINDERS BLZ. 20 opdracht 18 Beantwoord de volgende vragen. 1 Wat verandert er aan een dier bij de metamorfose? De lichaamsbouw en de levenswijze. 2 Hoe worden jonge dieren vóór de metamorfose genoemd? Larven. 3 Hoe wordt de larve van een vlinder genoemd? Rups. opdracht 19 Gebruik bij deze opdracht knipblad 2 (bladzijde 133). Knip elke foto apart uit. Plak de foto s in de juiste volgorde hieronder op. Begin met het ei aan de linkerkant. Noteer onder elke foto de naam van het stadium. Gebruik daarbij: ei vlinder (imago) larve (rups) pop. Zet pijlen tussen de foto s. ei larve (rups) pop vlinder (imago) 20

16 BASISSTOF thema 1 Wat is biologie? opdracht 20 Beantwoord de volgende vragen. 1 Waardoor wordt het lichaam van een rups beschermd? Door een dun, hard pantser. 2 Waarom zijn vervellingen nodig voor de groei van een rups? Omdat het harde pantser om het lichaam van een rups niet kan groeien. 3 Leg uit hoe het komt dat rupsen alleen vlak na een vervelling groeien. Vlak na een vervelling heeft een rups geen hard pantser om zijn lichaam. De rups kan dan groeien tot het nieuwe pantser hard is geworden. 4 In afbeelding 16 is de lengte van een rups in een grafiek weergegeven. Hoeveel keer is deze rups verveld? Vijf keer. 5 Tussen welke twee stadia uit de levenscyclus van een koolwitje is de foto van afbeelding 17 genomen? Tussen de stadia pop en vlinder (imago). Afb. 16 Afb. 17 grootte van de larve tijd opdracht 21 Vul het schema in door een kruisje te zetten in de juiste kolom(men). Ei Rups Pop Vlinder 1 In welk stadium vinden vervellingen plaats? X 2 In welk stadium plant een koolwitje zich voort? X 3 In welk stadium eet een koolwitje het meest? X 4 In welk stadium vindt de meeste groei plaats? X 5 In welke twee stadia vindt veel ontwikkeling plaats? X X 6 In welk stadium vindt de metamorfose plaats? X HB ONTWIKKELING BIJ MENSEN BLZ

17 BASISSTOF thema 1 Wat is biologie? opdracht 22 Beantwoord de volgende vragen. 1 In afbeelding 25 van je handboek zie je de groei en ontwikkeling bij een meisje. Welk voorbeeld van lichamelijke ontwikkeling kun je zien in deze afbeelding? De ontwikkeling van de borsten. 2 Wat is geestelijke ontwikkeling? De ontwikkeling van het verstand, gevoelsleven en de persoonlijkheid van een mens. Beantwoord vraag 3 en 4 met behulp van afbeelding Leg uit dat het gebruik van internet goed kan zijn voor je geestelijke ontwikkeling. Door gebruik te maken van internet leer je bijvoorbeeld netwerken, discussiëren en kennis delen. 4 Leg uit dat het gebruik van internet slecht kan zijn voor je geestelijke ontwikkeling. Door het gebruik van internet kun je bijvoorbeeld te maken krijgen met online pesten en misbruik van persoonlijke gegevens. Afb. 18 De invloed van internet op de ontwikkeling van jongeren Surfen op internet en rondhangen op netwerksites als Facebook heeft veel invloed op de ontwikkeling van jongeren, zo blijkt uit Amerikaans onderzoek. De jongeren leren netwerken, nemen deel aan discussies, leren filmpjes maken en deze op internet plaatsen. Ze lezen ook artikelen, delen kennis en vergroten soms hun talenkennis en taalvaardigheden. Belangrijk is dan wel dat de jongeren zich houden aan de regels van veilig internetten, want internet heeft ook andere kanten. Zoals blootstelling aan geweld en online pesten. Ook seksueel misbruik en misbruik van persoonlijke gegevens als webcambeelden komt voor. Jongeren hebben nu veel meer toegang tot onbekende mensen, beelden of allerlei ideeën die schadelijk kunnen zijn voor henzelf of anderen. keuzeopdracht 23 practicum GEDAANTEVERWISSELING VAN DE MEELTOR WAT HEB JE NODIG? margarinekuipje met deksel een boor (of hete naald) (haver)zemelen gist uit een zakje 10 meelwormen watervaste stift 22

18 BASISSTOF thema 1 Wat is biologie? WAT MOET JE DOEN? Boor of prik met een hete naald kleine gaatjes in het deksel van het margarinekuipje. Schrijf je naam op het margarinekuipje. Doe een dun laagje zemelen in het margarinekuipje tot de bodem net bedekt is. Doe er daarna een klein beetje bakkersgist bij (verkruimel de gistkorreltjes). Doe de meelwormen als laatste in het margarinekuipje. Doe de deksel erop en zet het kuipje weg. De komende zes weken doe je elke week het volgende: Tel het aantal meelwormen, poppen en meeltorren. Noteer je waarnemingen in het schema van afbeelding 19. Voeg enkele druppels water toe (eventueel kleine stukjes appel). Afb. 19 Aantal meelwormen Aantal poppen Aantal meeltorren Week 1 10 Week 2 Week 3 Week 4 Week 5 Week 6 Week 7 Beantwoord de volgende vragen. Tijdens dit practicum heb je een organisme onderzocht. 1 Hoe heet een larve van dit organisme? Een meelworm. 2 Hoe heet een imago van dit organisme? Een meeltor. 3 Wat heeft de meelworm op afbeelding 20 zojuist ondergaan? Een vervelling. HB BASISSTOF 7 BLZ. 23 Afb

19 7 Biologie BASISSTOF 1 vmbo-t havo vwo in beroepen thema 1 Wat is biologie? opdracht 24 Vul het schema in. Gebruik daarbij: akkerbouwer apothekersassistent biologiedocent boomchirurg boswachter dierenarts dierentuinoppasser diëtist fysiotherapeut huisarts kinderverzorgster kok kraamverzorgster kweker milieuconsulent mondhygiënist opticien schoonheidsspecialiste sportinstructeur veehouder verloskundige verpleegkundige. Onderwerp Natuur en milieu Verzorging van mensen Verzorging van dieren Verzorging van planten Bestrijding van ziekten bij mensen Bestrijding van ziekten bij dieren en planten Voeding bij mensen Beweging Huid en zintuigen Voortplanting Voorlichting en uitleg geven Beroepen boswachter milieuconsulent kinderverzorgster verpleegkundige dierentuinoppasser veehouder akkerbouwer kweker apothekersassistent huisarts dierenarts boomchirurg diëtist kok fysiotherapeut sportinstructeur schoonheidsspecialiste opticien kraamverzorgster verloskundige biologiedocent mondhygiënist Afb. 21 Een dierentuinoppasser. Je hebt nu de basisstof van dit thema doorgewerkt. Controleer met het antwoordenboek of je de basisstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. Je hoort van je docent of je de extra basisstof moet maken. Als je de extra basisstof moet maken, ga je verder op bladzijde 24 van je handboek. Als je de extra basisstof niet hoeft te maken, bestudeer je de samenvatting op bladzijde 27 van je handboek. Daarin staat in doelstellingen weergegeven wat je moet kennen en kunnen. Hiermee kun je je voorbereiden op de diagnostische toets. 24

20 EXTRA BASISSTOF 8 De opdracht 25 Vul het schema in. 1 vmbo-t havo vwo levenscyclus van de mens thema 1 Wat is biologie? Leeftijd (gemiddeld) Levensfase 0 1½ jaar baby 1½ 4 jaar peuter 4 6 jaar kleuter 6 12 jaar schoolkind jaar puber jaar adolescent jaar volwassene Boven 67 jaar oudere opdracht 26 Beantwoord de volgende vragen. 1 Duurt een levensfase bij ieder persoon even lang? Nee. 2 Lichamelijke ontwikkelingen die inwendig plaatsvinden, kun je aan de buitenkant van het lichaam niet zien. Toch zijn deze ontwikkelingen er wel. Geef een voorbeeld van een inwendige lichamelijke ontwikkeling bij een meisje in de puberteit. De voortplantingsorganen beginnen te functioneren. 3 Een schoolkind leert lezen. Is dit een voorbeeld van lichamelijke of van geestelijke ontwikkeling? Van geestelijke ontwikkeling. 4 Wat is motorische ontwikkeling? Het leren bewegen. 5 Noem drie typen ontwikkeling bij Sem uit afbeelding 22. Lichamelijke ontwikkeling: het wisselen van het gebit. Geestelijke ontwikkeling: leren rekenen. Motorische ontwikkeling: leren voetballen. HB EXTRA BASISSTOF 9 BLZ. 25 Afb. 22 Sem kon zijn melktand al een tijdje flink heen en weer bewegen. Maar vanochtend heeft hij zijn tand eruit getrokken. Heel apart voelt dat. Het is ook een beetje een gek gezicht, maar er zal vast wel weer snel een nieuwe grote tand groeien. Sem vindt het ook helemaal niet erg. Hij is juist in een goed humeur, want het wordt een leuke dag. Hij gaat vandaag voor het eerst op voetbal. Daar zal hij vast heel goed leren voetballen. Sem moet nog wel eerst naar school. Hij zit in groep 3 en leert rekenen. Best moeilijk vindt hij dat. Hopelijk gaat de schooldag snel voorbij. 25

21 9 De EXTRA BASISSTOF opdracht 27 1 vmbo-t havo vwo thema 1 Wat is biologie? levenscyclus van de bruine kikker Gebruik bij deze opdracht knipblad 3 (bladzijde 135). Knip elke tekening apart uit. Plak de tekeningen in de juiste volgorde op zoals in afbeelding 30 van je handboek. Zet pijlen tussen de tekeningen. 26

22 EXTRA BASISSTOF thema 1 Wat is biologie? opdracht 28 Vul het schema in. Afb In wat voor milieu leeft het dier? in het water in het water en op het land 2 Waarmee haalt het dier adem? met kieuwen en de met longen en de huid huid 3 Wat voor voedsel eet het dier? algen insecten 4 Waarmee beweegt het dier zich voort? met de staart met de achterpoten opdracht 29 Beantwoord de volgende vragen. 1 Wat is kikkerdril? Een kluit kikkereieren. 2 Al vóór de metamorfose veranderen de kieuwen van een kikkervisje. Welke verandering treedt dan op? De uitwendige kieuwen worden vervangen door inwendige kieuwen. 3 Welke poten ontwikkelen zich het eerst bij een kikkervisje, de voorpoten of de achterpoten? De achterpoten. 4 Waardoor komt het dat een kikkervisje van 8 9 weken langer is dan een kikkertje van weken? Doordat een kikkervisje van 8 9 weken een staart heeft. Bij een kikkervisje van weken is de staart verdwenen. 5 Noem twee functies van de staart van een kikkervisje. Met de staart kan een kikkervisje zich voortbewegen. Via de huid van de staart neemt een kikkervisje zuurstof op uit het wa ter. Je hebt nu de extra basisstof van dit thema doorgewerkt. Controleer met het antwoordenboek of je de extra-basisstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. Bestudeer de samenvatting op bladzijde 27 van je handboek. Daarin staat in doelstellingen weergegeven wat je moet kennen en kunnen. Hiermee kun je je voorbereiden op de diagnostische toets. 27

23 DIAGNOSTISCHE TOETS 2 SCOREBLAD DIAGNOSTISCHE TOETS 1 vmbo-t havo vwo doelstelling 5 thema 1 Wat is biologie? doelstelling 1 1 De leer van het leven. 2 Dood. 3 Levenloos. 4 Levend. 5 Levend. doelstelling 2 1 Voortplanten. 2 Bewegen. 3 Waarnemen. 4 Voeden. 5 Groeien. Uitscheiden. Ademhalen. doelstelling 3 Juist Onjuist 1 X 2 X 3 X 4 X doelstelling 4 1 Kiem. 2 Nummer 2. 3 Nummer 7. 4 Nummer 2. 5 Water opnemen bij de kieming. 6 Reservevoedsel voor het kiemplantje bevatten. lengte (cm) Leeftijd Lengte 0 jaar 52 cm 2 jaar 90 cm 4 jaar 105 cm 6 jaar 120 cm 8 jaar 131 cm 10 jaar 141 cm 12 jaar 152 cm 14 jaar 166 cm 16 jaar 178 cm 18 jaar 183 cm doelstelling 6 Afb leeftijd (jaren) 28

24 DIAGNOSTISCHE TOETS thema 1 Wat is biologie? doelstelling 7 1 De uil is groter en zwaarder geworden. 2 De lichaamsbouw is veranderd: donsveren ontwikkelen zich tot stevige veren. 3 Tot ongeveer 18 jaar. 4 De eerste levensjaren. De puberteit. 5 De benen. 6 Dit is een voorbeeld van geestelijke ontwikkeling. doelstelling 8 A B C 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X extra doelstelling 11 1 Algen. 2 Van dier 2. 3 Dier 1, 2 en 3. 4 De achterpoten. 5 Met inwendige kieuwen. 6 Ja, want een kikker eet insecten. Insecten zijn dieren. Controleer met het antwoordenboek of je de diagnostische-toetsvragen goed hebt gemaakt. Heb je geen fouten gemaakt? Begin dan aan de verrijkingsstof. Heb je fouten gemaakt bij een of meer doelstellingen? Bestudeer dan eerst deze doelstelling(en) in de samenvatting. Ga na wat je precies fout hebt gedaan. Begin daarna aan de verrijkingsstof. doelstelling 9 Juist Onjuist 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X extra doelstelling 10 A B C D 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 29

25 1 Kat VERRIJKINGSSTOF opdracht 1 en hond 1 vmbo-t havo vwo In afbeelding 25 staan stukjes tekst die horen bij een kat of een hond. Noteer ze in de juiste kolom van het schema. thema 1 Wat is biologie? Afb. 25 kan zeer goed zien jaagt de prooi op lynx vos jakhals jaagt tegen de schemering en s nachts hyena hecht zich niet erg aan de mens jaagt in troepen is trouw aan zijn baas de klauwen zijn scherp en intrekbaar het lichaam is zeer soepel loopt hoorbaar loopt onhoorbaar jaagt ook overdag leeuw besluipt de prooi de poten zijn vrij kort kan zeer goed horen de poten zijn vrij lang jaagt meestal alleen de klauwen zijn hard en stomp tijger het lichaam is vrij soepel Kat kan zeer goed zien jaagt tegen de schemering en s nachts het lichaam is zeer soepel hecht zich niet erg aan de mens loopt onhoorbaar besluipt de prooi de klauwen zijn scherp en intrekbaar de poten zijn vrij kort jaagt meestal alleen Verwante diersoorten in het wild: Hond jaagt in troepen kan zeer goed horen de klauwen zijn hard en stomp jaagt de prooi op is trouw aan zijn baas de poten zijn vrij lang loopt hoorbaar jaagt ook overdag het lichaam is vrij soepel Verwante diersoorten in het wild: leeuw vos tijger hyena lynx jakhals 30

26 2 Planten VERRIJKINGSSTOF opdracht 1 kweken practicum GROEI EN ONTWIKKELING VAN EEN PLANT WAT HEB JE NODIG? (beker)glas 5 zaden (bruine bonen of groene erwten) wc-rol viltstift (eventueel sticker) 1 vmbo-t havo vwo WAT MOET JE DOEN? Zet je naam op de glazen pot. Wikkel de wc-rol af totdat deze ruim in het glas past. Plaats de rol in het glas. Verdeel de vijf zaden langs de rand van het glas (zie afbeelding 26). Maak de wc-rol nat. Er mag een klein bodempje water op de bodem van de glazen pot staan. Kies een zaad dat goed kiemt. Meet van dit kiemplantje de komende vier biologielessen de lengte van het worteltje en het stengeltje. Noteer in het schema hoeveel het kiemplantje is gegroeid. thema 1 Wat is biologie? Afb. 26 Worteltje Stengeltje Na dagen cm cm Na dagen cm cm Na dagen cm cm Na dagen cm cm LAAT JE DOCENT CONTROLEREN WAT JE HEBT INGEVULD. Beantwoord de volgende vragen. 1 Waarschijnlijk zijn jouw planten niet allemaal precies even hard gegroeid. Leg dat uit. Niet elk organisme groeit even hard. De kinderen in de klas zijn ook niet allemaal precies even hard gegroeid. 2 Noem twee voorbeelden van ontwikkeling die je ziet bij jouw plant. Voorbeelden van ontwikkeling: Er ontstaat een worteltje. Er ontstaan zijworteltjes. Er ontstaat een stengeltje. Het stengeltje wordt groen. Er ontstaan bladeren. 31

27 3 Een VERRIJKINGSSTOF 1 vmbo-t havo vwo signalement maken thema 1 Wat is biologie? opdracht 1 Je ziet hierna een formulier waarmee je een signalement van iemand kunt maken. Kies iemand uit van wie je een signalement wilt maken, bijvoorbeeld een klasgenoot of een docent. Maak het signalement door het formulier in te vullen. Op de stippellijntjes moet je gegevens invullen. Bij de andere gegevens moet je een kenmerk onderstrepen. Bij Bijzonderheden kun je bijzondere kenmerken van de persoon invullen, bijvoorbeeld opvallende haardracht of sproeten in het gezicht. Signalement Geslacht man vrouw Leeftijd jaar (eventueel schatten) Postuur (lichaamsbouw) mager normaal dik Lengte meter centimeter (eventueel schatten) Huidkleur blank donker lichtbruin geelachtig Gezicht rond ovaal vierkant hoekig bleek rood gebruind ingevallen normaal vol Haar lichtblond donkerblond zwart rood kastanjebruin grijs wit kort halflang lang sluik gegolfd krullen kroeshaar vol dun kale plekken kaal geen scheiding scheiding links scheiding midden scheiding rechts snor sik baard Ogen licht donker grijs blauw groen geel bruin Wenkbrauwen licht normaal zwaar recht gebogen Neus klein normaal groot stomp spits breed smal wipneus boksersneus Oren klein normaal groot tegen het hoofd afstaand kleine oorlellen grote oorlellen Mond klein normaal groot dunne lippen dikke lippen Gebit kleine tanden normale tanden grote tanden slecht gaaf Kin vooruitstekend normaal terugwijkend met spleet met putje onderkin Handen klein normaal groot linkshandig rechtshandig Voeten klein normaal groot Houding recht gebogen Stem laag normaal hoog Bijzonderheden WAT JE HEBT INGEVULD, HOEF JE NIET TE LATEN CONTROLEREN. Controleer met het antwoordenboek of je de verrijkingsopdrachten goed hebt uitgevoerd. 32