Overzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014
|
|
- Tobias ter Linde
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 gedegenereerde druk witte dwergen dubbele witte dwergen Overzicht eind sterevolutie gedegenereerde druk structuur witte dwerg 1e ontdekking moderne waarnemingen dubbele witte dwergen supernovae type Ia Boek: p.86,87; 96-99; 118 Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
2 Evolutie van een lage-massa ster ( < 5M ) Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
3 Evolutie van een lage-massa ster (< 5M ) de Helix nevel verschillende fases protostellaire wolk krimpt: temperatuur stijgt waterstof-fusie begint: wolk is hoofdreeks-ster centrale waterstof op: fusie in schil; ster dijt uit tot reus inerte kern krimpt, wordt heter, tot helium fusie begint ster is nu helium-hoofdreeks-ster helium in kern op: fusie in schil: ster dijt opnieuw uit buitenlagen worden instabiel, zetten beurtelings uit en krimpen weer: de ster is een Mira-variabele Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart /1
4 atomaire beschrijving van gas-druk impuls, botsende deeltjes de impuls is het product van snelheid en massa: p = mv 1 deeltje botst loodrecht op muur: impulsoverdracht 2p onder hoek: component van p loodrecht op muur aantal deeltjes dat op muur botst evenredig met: deeltjes-aantal n snelheid v ( muur) middelen invalshoeken: definitie van temperatuur De druk is: ofwel P = 1 3 nmv2 1 2 mv2 3 2 kt definitie van temperatuur! Dan is P = nkt de wet van Boyle - Gay Lussac P = 1 3 n v p (1) Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
5 Structuur van een ster drukverschil en zwaartekracht beschouw een bolvormige ster de zwaartekracht probeert het oppervlak naar binnen te trekken om dit te verhinderen moet er een kracht naar buiten zijn dit is het drukverschil tussen het centrum en het oppervlak héél ruwe vergelijking P c P o R met M 4π 3 R3 ρ volgt P c R = GM R 2 ρ P c GM2 R 4 (2) Met de gaswet P = nkt = k m ρt volgt T c m GM k R zie vorige les Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
6 Gedegenereerde druk Degeneratie i.h.a. is de druk een functie van dichtheid én temperatuur de ideale gaswet: P = nkt bij hoge dichtheid of lage temperatuur is de druk alleen een functie van de druk wiskundigen noemen zo n functie gedegenereerd Quantum-mechanica volgens de ideale gaswet gaat de druk naar nul als de temperatuur naar nul gaat met 1 2 mv2 = 3 2kT hebben dan alle deeltjes v = 0 de natuur laat dat niet toe: quantum-mechanica! als QM-effecten merkbaar worden: gedegenereerd gas Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
7 Gedegenereerde materie: de parabel van het Zwitsere dorp Burgemeester Heisenberg Commissaris Pauli Chandrasekhar toepassing op witte dwergen hotelkamers hebben een minimum afmeting maximaal 2 personen per kamer Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
8 Gedegenereerde materie: quantummechanica Quantisering van de impuls bekijk een kubieke meter voor deeltjes daarin zijn alleen discrete impulsen p mogelijk (voor lage snelheid geldt p = mv) Uitsluiting-beginsel Beschouw 1 soort deeltjes, bv. electronen, in 1 m 3 in elk impuls-hokje mogen maar 2 deeltjes grootte van een hokje is h 3 als het hokje met v x = v y = v z = 0 vol is moeten andere deeltjes in de kubieke meter een snelheid groter dan nul hebben! zelfs bij T = 0 hebben de meeste deeltjes v > 0, en is druk P > 0 gedegenereerd. Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
9 Gedegenereerde materie: quantummechanica Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
10 Toepassing op witte dwergen De straal van een witte dwerg Met wat rekenwerk (zie Appendix) vinden we voor druk P in een lichte witte dwerg (niet-relativistisch gedegenereerd): P = Kρ 5/3 hieruit volgt met Vgl.??: R 0.01R ( M M ) 1/3 Een witte dwerg wordt kleiner als hij zwaarder wordt. Maximale massa witte dwerg Met wat rekenwerk (zie Appendix) vinden we voor de druk in een zware witte dwerg (relativistisch gedegenereerd): P = K r ρ 4/3 hieruit volgt met Vgl.??: M ch 1.44M Er is maar 1 massa mogelijk! Die heet de Chandrasekhar massa Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
11 Toepassing op witte dwergen: maximale massa Witte dwergen met verschillende massa een lichte witte dwerg is helemaal niet-relativistisch gedegenereerd een zwaardere witte dwerg is kleiner heeft een relativistisch gedegenereerde kern hoe zwaarder de dwerg, hoe groter de relativistisch gedegenereerde kern tot bij M ch de hele ster relativistisch gedegenereerd is Maximale massa witte dwerg als een witte dwerg zwaarder wordt dan M ch neemt de centrale druk toe neemt de zwaartekracht meer toe dan de druk er is geen evenwicht tussen zwaartekracht en drukverschil meer mogelijk de zwaartekracht wint: de ster stort in daarom is M ch de maximale massa Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
12 Appendix voor liefhebbers: rekenwerk Volledig gedegenereerd gas Hokjes tellen gevuld volume in impulsruimte V p = 4π 3 p F 3 aantal hokjes: V p /h 3 2 deeltjes per hokje: n = 2 V p h 3 = 8π 3h 3 p F 3 alle hokjes in de impuls- ruimte met p < p F zitten vol alle hokjes met p > p F zijn leeg; p F is Fermi-impuls n is aantal deeltjes in kubieke meter omschrijven ( ) 3h 3 1/3 p F = n 1/3 (3) 8π Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
13 Appendix voor liefhebbers: rekenwerk Niet-relativistisch voor een gas met lage snelheden v c geldt p = mv v = p/m substitueer in Vgl.?? P = 1 3m np2 voor p moeten we de waarde gemiddeld over de bol met p p F nemen: dat gemiddelde is dicht bij p F, zodat P = 1 5m np F 2 substitueer Vgl.??: P = 1 5m ( ) 3h 3 2/3 n 5/3 K n 5/3 (4) 8π Relativistisch hoe groter n, des te groter v maximale snelheid is lichtsnelheid c substitueer v = c in Vgl.??: P = 1 3m ncp voor p moeten we de waarde gemiddeld over de bol met p p F nemen, zodat P = c 4 np F substitueer Vgl.?? P = c ( ) 3h 3 1/3 n 4/3 K r 4 8π n4/3 (5) Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
14 Appendix rekenwerk: straal van een witte dwerg lichte witte dwerg de electronen zijn gedegenereerd: m in Vgl.?? is de electronmassa m e de gemiddelde massa van een deeltje in een witte dwerg is ongeveer 2 protonmassa: ρ = n(2m p ) gedegenereerde druk: P = K n 5/3 = Kρ 5/3 met K K /(2m p ) 5/3 centrum: P = P c (Vgl.??): ( ) 5/3 M K GM2 R 3 R 4 straal met wat herschikken volgt R K G M 1/3 een zware witte dwerg is kleiner dan een lichte! vul waardes van G, m p en K (p.32) in: R wd 0.01R ( M M ) 1/3 Vgl. de figuur op p.29 van Les 5. Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
15 Appendix rekenwerk: maximale massa van witte dwerg zware witte dwerg in een zware wite dwerg is de druk relativistisch gedegenereerd: P r = K r n4/3 = K r ρ 5/3 met K r K r /(2m p ) 4/3 centrum: P = P c (Vgl.??): K r ( M R 3 ) 4/3 GM2 R 4 massa met wat herschikken volgt M 2/3 K r G M ( ) 3/2 Kr G een volledig relativistische witte dwerg kan maar 1 massa hebben. we noemen die de Chandrasekhar massa. Invullen geeft M ch 1.44M Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
16 De eerst ontdekte witte dwergen: Sirius B Sirius A aan de hemel blauw, maar zeer lichtzwak 1844 Bessell Sirius zwabbert: begeleider? 1862 Clark ziet Sirius B Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
17 De eerst ontdekte witte dwergen: Sirius B Witte dwerg visuele lichtkracht = oppervlak ster flux door 1 m 2 flux hang van temperatuur af temperatuur hetzelfde: dan flux per m 2 hetzelfde L Sirius B tienduizende keer zwakker dan hoofdreeks met zelfde temperatuur dus oppervlak keer kleiner dus straal 100 keer kleiner, dichtheid 10 6 keer groter! Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
18 De eerst ontdekte witte dwergen: 40 Eridani B oorspronkelijke HR diagram Russell en Pickering zie anecdote p.98 van boek Pickering stelde als directeur van Harvard College Observatory vrouwen aan als computer ; ze mochten een deel van hun tijd wetenschap doen. Annie Cannon: classificatie sterspectra, Henrietta Leavitt: ontdekker Cepheide L-P relatie Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
19 Begin- en eindmassa van een ster Witte dwergen in sterhopen zware sterren leven korter de bovenkant van de hoofdreeks van een sterhoop geeft de hoogste nog-niet-geëvolueerde massa dat is de minimum massa van de voorouder van een witte dwerg bepaal ook de massa van de witte dwerg in die sterhoop dan heb je begin- en eindmassa minimum massa witte dwerg is 0.55 M Weidemann 2002 Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
20 De jongste zijn de heetste: UV begeleiders HST opnamen sommige relatief koude sterren (spectraal type A of later) zenden ultraviolette straling uit hebben ze een hete kleine begeleider? ja! een jonge witte dwerg Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
21 De koudste zijn de oudste: in bolhopen Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
22 De koudste zijn de oudste: in bolhopen HST opname van M4 selecteer leden we zien de hoofdreeks én de witte dwergen die koelen Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
23 Heet licht van een koude witte dwerg doorzichtige atmosfeer de grote zwaartekracht trekt zware elementen naar beneden zuivere waterstof atmosfeer... laat röntgenstraling uit diepe, hete lagen door Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
24 De zichtbare hemel en de röntgenhemel Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
25 Vorming van een dubbele witte dwerg Twee keer massa-overdracht als donor veel zwaarder dan ontvanger, krimpt de baan snel instabiel! donor komt in omhulsel ontvanger: wrijving: spiral-in simpel argument: energie die vrijkomt door krimpen baan gooit omhulsel van de ontvanger af gevolg: de baan krimpt dramatisch probleem: hoe wordt de draaiing afgevoerd? a b c d e e Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
26 Evolutie van een dubbele witte dwerg zwaartekrachts-straling twee massa s die om elkaar draaien verliezen energie en draaiing in de vorm van zwaartekrachts-straling bewegen naar elkaar het tempo schaalt omgekeerd met de 4e macht van de afstand tussen de massa s direct met M 1 M 2 (M 1 + M 2 ) effectief als baanperiode kort massa s groot massa s bijna gelijk de kampioen korte-banen: HM Cancri baanperiode: s 0.27M M ontdekt met variabiliteit (X,opt) bevestigd met radiële snelheden Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
27 Evolutie van een dubbele witte dwerg van detached naar semi-detached als donor te zwaar is: dynamisch instabiel: ster klapt binnen één omloop uit elkaar als donor licht genoeg: stabiele materie-overdracht door zwaartekrachts-straling Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
28 Evolutie van een dubbele witte dwerg van detached naar semi-detached als donor te zwaar is: dynamisch instabiel: ster klapt binnen één omloop uit elkaar als donor licht genoeg: stabiele materie-overdracht door zwaartekrachts-straling AM CVn: met schijf Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
29 Evolutie van een dubbele witte dwerg Afpellen van witte dwerg de witte dwerg donor was eens de kern van een ster de chemische samenstelling is het resultaat van kernfusie door studie van de schijf zien we dat... wel moeilijk! röntgenspectrum Juett en Chakrabarty 2003 in t Zand (SRON), Van der Sluys ea 2003 stadium Ne/O jonge hoofdreeks 0.18 eind hoofdreeks rode reus asympt. reus Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
30 Een nieuwe, zeer heldere ster: 1572 Effect op de sterrenkunde Aristoteles/Aquino: het ondermaanse is verdorven en veranderlijk, het bovenmaanse is perfect en onveranderlijk 1543, Copernicus: Zon is centrum van het heelal metingen van Brahe e.a.: de nieuwe ster is bovenmaans wat is de astrologische betekenis? volgens Flammarion... Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
31 Een nieuwe, zeer heldere ster: 1572: waarnemingen niet op 2 nov: Muñoz in Valencia 6 nov: gezien in Korea, in Messina, en in Wittenberg zo helder als Venus Waarnemingen Brahe ziet op 11 nov de nieuwe ster voor het eerst; gelooft het pas na bevestiging door bedienden en voorbijgangers! met goede ogen ook midden op de dag zichtbaar Brahe: positie nauwkeurig op 2 maximum: zo helder als Venus laatste: maart 1574 (april in China) Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
32 Een nieuwe, zeer heldere ster: 1572 Waarnemingen Digges (Cambridge) β Cep α Cas en ι Cep δ Cas Mästlin (Tübingen) ι Cep δ Cas en β Cas λ UMa geen parallax verder weg dan de maan zwart β Cep α Cas; rood ι Cep δ Cas; blauw β Cas λ UMa Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
33 Vaststellen van de aard van historische supernovae Drie methoden historische lichtkromme chemische samenstelling van de supernova-rest spectrum van licht-echo s Lichtkromme alleen voor Tycho en Kepler beide van type I (?) Chemische samenstelling veel ijzer: type Ia veel zuurstof, neon, magnesium: type II Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
34 Elementen in het heelal: supernovae Supernova-rest Kepler Explosief verlies: supernovae elementen zichtbaar in röntgenspectrum Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
35 Spectrum van lichtecho s: ontdekking van de echo Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
36 Spectrum van lichtecho s: richting van de echo Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
37 Spectrum van lichtecho s: Tycho is type Ia Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
38 Het belang van supernovae van type Ia Uitdijing van het heelal alle supernovae van type Ia blijken even helder op het maximum: standaard kaars (kleine correctie met snelheid verdwijnen) de waargenomen helderheid hangt af van afstand kromming heelal hiermee is de donkere energie in het heelal ontdekt twee tegelijk in NGC 664 Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
39 Twee modellen voor supernovae van type Ia: model 1 Reus tilt witte dwerg over limiet witte dwerg vangt materie van rode reus wordt zwaarder en implodeert bij 1.4 M fusie van materie tot ijzer en nikkel blaast ster op Probleem met dit model als laag waterstof op witte dwerg fuseert wordt materie afgeworpen nova-uitbarsting Reus niet gezien na ontploffing Reus als donor Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
40 Twee modellen voor supernovae van type Ia: model 1 Reus tilt witte dwerg over limiet witte dwerg vangt materie van rode reus wordt zwaarder en implodeert bij 1.4 M fusie van materie tot ijzer en nikkel blaast ster op Probleem met dit model als laag waterstof op witte dwerg fuseert wordt materie afgeworpen nova-uitbarsting Reus niet gezien na ontploffing massaverlies van nova Persei Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
41 Twee modellen voor supernovae van type Ia: model 1 Reus tilt witte dwerg over limiet witte dwerg vangt materie van rode reus I I gebied SNR in Grote Magelhaense Wolk wordt zwaarder en implodeert bij 1.4 M fusie van materie tot ijzer en nikkel blaast ster op Probleem met dit model I als laag waterstof op witte dwerg fuseert wordt materie afgeworpen nova-uitbarsting Reus niet gezien na ontploffing Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
42 Twee modellen voor supernovae van type Ia: model 2 witte dwergen smelten samen als totale mass groter dan 1.4 M fusie van materie tot ijzer en nikkel blaast ster op mogelijk probleem met dit model hoeveel materie wordt afgeworpen hoeveel nauwe dubbele witte dwergen zijn er? Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
43 Twee modellen voor supernovae van type Ia: model 2 witte dwergen smelten samen als totale mass groter dan 1.4 M fusie van materie tot ijzer en nikkel blaast ster op mogelijk probleem met dit model hoeveel materie wordt afgeworpen hoeveel nauwe dubbele witte dwergen zijn er? Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het heelal Nijmegen, 19 maart / 1
Overzicht (voorlopig) Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015
Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015 vroedvrouwen in Nijmegen zwaartekracht vs. druk het viriaal theorema energie-transport kernfusie Overzicht (voorlopig) 4 mrt: Kijken naar de hemel 11 mrt:
Nadere informatieSterren en sterevolutie Edwin Mathlener
Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener Kosmische raadselen? Breng ze in voor de laatste les! Mail uw vragen naar info@edwinmathlener.nl, o.v.v. Sonnenborghcursus. Uw vragen komen dan terug in de laatste
Nadere informatieHet Quantummechanisch Heelal. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen
Het Quantummechanisch Heelal prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Late evolutiestadia 3 C 12 12 C O 16 Evolutie in het HRD Rode super reus Hoofdreeks 100 R_sun
Nadere informatienaarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere afmeting of grotere helderheid nodig als standard rod of standard candle
Melkwegstelsels Ruimtelijke verdeling en afstandsbepaling Afstands-ladder: verschillende technieken nodig voor verschillend afstandsbereik naarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere
Nadere informatieSterren en sterevolutie Edwin Mathlener
Sterren en sterevolutie Edwin Mathlener 100 000 lichtjaar convectiezone stralingszone kern 15 miljoen graden fotosfeer 6000 graden Kernfusie protonprotoncyclus E=mc 2 Kernfusie CNO-cyclus Zichtbare
Nadere informatieOverzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014. uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond.
Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 Kosmologie Overzicht uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond Boek: n.v.t. Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het
Nadere informatieVariabele Sterren. Instability strip: Cepheiden RR Lyrae W Virginis sterren. Rode reuzen op de z.g. instability strip in het HR diagram
Variabele Sterren Cepheiden Lyrae W Virginis sterren ode reuzen op de z.g. instability strip in het H diagram De pulsatie en variabiliteit onstaan doordat in de buitenlagen van zulke sterren de He + nogmaals
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Nadere informatieSTERREN EN MELKWEGSTELSELS
STERREN EN MELKWEGSTELSELS 3. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Hydrostatisch evenwicht Stralingstransport Toestandsvergelijking Stroomparallax
Nadere informatie13 Zonnestelsel en heelal
13 Zonnestelsel en heelal Astrofysica vwo Werkblad 51 LEVENSLOOP VAN STERREN In deze opdracht ga je na hoe de levensloop van een ster eruit ziet, en wat dat betekent voor het leven op aarde. Uit het HRD
Nadere informatieInleiding Astrofysica college 6
Inleiding Astrofysica college 6 Onze zon en de sterren De opbouw van de zon Binnen in de ster: opaciteit - Hoe lichtdoorlatend is het gas? Veel tegenwerking zorgt voor een heter gas. In de zon botst een
Nadere informatieSTERREN EN MELKWEGSTELSELS
STERREN EN MELKWEGSTELSELS 4. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Helium-verbranding Degeneratiedruk Witte dwergen Neutronensterren
Nadere informatieTentamen Inleiding Astrofysica
Tentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2017, 10.00-13.00 Let op lees onderstaande goed door! Dit tentamen omvat 5 opdrachten, die maximaal 100 punten opleveren. De eerste opdracht bestaat uit tien
Nadere informatiesterren en sterevolutie
Sterrenkunde Olypiade 2015 les 1: sterren en sterevolutie Onno Pols Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen 1 de zon: de dichtstbijzijnde ster 2 de zon: de dichtstbijzijnde ster de zon is
Nadere informatieAfstanden in de astrofysica
Afstanden in de astrofysica Booggraden, boogminuten en boogseconden Een booggraad of kortweg graad is een veel gebruikte eenheid voor een hoek. Een booggraad is per definitie het 1/360-ste deel van een
Nadere informatieProf.dr. A. Achterberg, IMAPP
Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Hoorcollege: Woensdag 10:45-12:30 in HG00.308 Data: 13 april t/m 15 juni; niet op 27 april & 4 mei Werkcollege: Vrijdag, 15:45-17:30, in HG 03.053 Data: t/m 17 juni; niet
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een
Nadere informatieThermische Fysica 2 - TF2 Statistische Fysica en Sterevolutie
Thermische Fysica 2 - TF2 Statistische Fysica en Sterevolutie Joost van Bruggen 0123226 Universiteit Utrecht - Faculteit Natuur- en Sterrenkunde (2004) 1 2 Samenvatting In deze paper wordt met behulp van
Nadere informatieSterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal
Sterrenstof OnzeWereld, Ons Heelal Mesopotamie: bestudering van de bewegingen aan het firmament vooral voor astrologie. Veel van de kennis, ook over bedekkingen (waaronder maans- en zonsverduisteringen)
Nadere informatieVan Zonnestelsel tot Ontstaan Heelal Leeuwarden, jan-april 2013. Leven van Sterren. Paul Wesselius, 11 maart 2013. 11-3-2013 Leven van sterren, HOVO 1
Van Zonnestelsel tot Ontstaan Heelal Leeuwarden, jan-april 2013 Leven van Sterren Paul Wesselius, 11 maart 2013 11-3-2013 Leven van sterren, HOVO 1 Inhoud Sterrenleven Inleiding Geboorte van Sterren Sterren
Nadere informatieStervorming. Scenario: Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Jeans massa. Voorbeelden:
Stervorming Jonge sterren komen voor in groepen (vormen dus samen, tegelijkertijd) Voorbeelden: - de open sterrenhopen (herinner de Pleiaden) - OB associaties (groepen met veel sterren van spectraaltype
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Hoofdstuk 10 Nederlandse samenvatting Dit proefschrift gaat over dubbelsterren: twee sterren die als gevolg van de zwaartekracht om elkaar heen draaien. Deze systemen zijn van groot belang voor de sterrenkunde,
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie 4
Newtoniaanse kosmologie 4 4.2 De leeftijd van het heelal Liddle Ch. 8 4.1 De kosmologische constante Liddle Ch. 7 4.3 De dichtheid en donkere materie Liddle Ch. 9 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis
Nadere informatieSterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen
Sterrenstelsels prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels Uur 1: Ons Melkwegstelsel Uur 2: Andere sterrenstelsels De Melkweg Galileo: Melkweg bestaat
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Chapter 8 Nederlandse Samenvatting Clusters van melkwegstelsels zijn in veel opzichten de grote steden van ons heelal. Ze bestaan uit honderden melkwegstelsels die op hun beurt weer miljarden sterren bevatten.
Nadere informatieAstrofysica. Ontstaan En Levensloop Van Sterren
Astrofysica Ontstaan En Levensloop Van Sterren 1 Astrofysica 9 avonden Deeltjestheorie als rode draad Energie van sterren Helderheden Straling en spectrografie HR diagram Diameters en massa 2 Astrofysica
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Nadere informatiePraktische opdracht ANW De levensloop van een ster
Praktische opdracht ANW De levensloop van een ster Praktische-opdracht door een scholier 2522 woorden 18 maart 2003 7 90 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Wij hebben er voor gekozen om ons werkstuk over
Nadere informatieSterrenkunde Praktikum 1 Proef 4: De expansie van planetaire nevels
Sterrenkunde Praktikum 1 Proef 4: De expansie van planetaire nevels March 25, 2009 1 Inleiding In deze proef zullen we beginnen met het ontwikkelen van een simpel theoretisch model, en dit vervolgens gebruiken
Nadere informatieThermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 4 december 2014
Thermodynamica rol in de moderne fysica Jo van den Brand HOVO: 4 december 2014 jo@nikhef.nl Kosmologie Algemene relativiteitstheorie Kosmologie en Big Bang Roodverschuiving Thermodynamica Fase-overgangen
Nadere informatieSterrenkunde Praktikum 1 Proef 4: De expansie van planetaire nevels
Sterrenkunde Praktikum 1 Proef 4: De expansie van planetaire nevels Paul van der Werf 1 april 2008 1 Inleiding In deze proef zullen we beginnen met het ontwikkelen van een simpel theoretisch model, en
Nadere informatieUitwerking Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 1. 1 Het Zonnestelsel en de Zon. 1.1 Het Barycentrum van het Zonnestelsel
Uitwerking Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 1 1 Het Zonnestelsel en de Zon 1.1 Het Barycentrum van het Zonnestelsel Door haar grote massa domineert de Zon het Zonnestelsel. Echter, de planeten hebben een
Nadere informatieInleiding Astrofysica College 8 9 november Ignas Snellen
Inleiding Astrofysica College 8 9 november 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen De chemische verrijking van het heelal o In het begin bestaat het heelal alleen uit waterstof, helium, en een beetje lithium o
Nadere informatieDe kosmische afstandsladder
De kosmische afstandsladder De kosmische afstandsladder Oorsprong Sterrenkunde Maan B Zon A Aarde C Aristarchos: Bij halve maan is de hoek zon-maanaarde, B, 90 graden. Als exact op hetzelfde moment de
Nadere informatieBram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen
Bram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen Een paar basisfeiten over ons heelal: Het heelal expandeert: de afstanden tussen verre (groepen van) sterrenstelsels wordt steeds
Nadere informatieSamenvatting. Introductie. Het leven van een ster...
Als je s avonds omhoog kijkt naar de hemel, kun je ze zien: sterren. Daar heb je wel een beetje geluk voor nodig, want het weer moet meezitten. Met nog meer geluk kun je ook de maan zien of een paar planeten.
Nadere informatieSterrenkunde Ruimte en tijd (6)
Sterrenkunde Ruimte en tijd () Om het geheugen op te frissen, even een korte inhoud van het voorafgaande: Ruim tien miljard jaar geleden werd het heelal geboren uit een enorme explosie van protonen, neutronen,
Nadere informatie12/2/16. Inleiding Astrofysica College november Ignas Snellen. Kosmologie. Studie van de globale structuur van het heelal
Inleiding Astrofysica College 10 28 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Kosmologie Studie van de globale structuur van het heelal 1 12/2/16 Afstanden tot sterrenstelsels Sommige sterren kunnen als
Nadere informatieOpgave Zonnestelsel 2005/2006: 7. 7 Het viriaal theorema en de Jeans Massa: Stervorming. 7.1 Het viriaal theorema
Opgave Zonnestelsel 005/006: 7 7 Het viriaal theorema en de Jeans Massa: Stervorming 7. Het viriaal theorema Het viriaal theorema is van groot belang binnen de sterrenkunde: bij stervorming, planeetvorming
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Nadere informatieJ.W. van Holten
Afstandsbepaling in het heelal i. Parallax methode Definitie: d = 1 parsec als α = 1 1 parsec = 3.26 lichtjaar = 3.09 10 13 km ii. Variabele sterren A. Cepheiden: sterk statistisch verband tussen maximale
Nadere informatieNewtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology
Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling Sterrenkunde IMAPP http://particle.astro.ru.nl/goto.html?cosmology1011 1.0 Het doel van dit college: Ontstaan en ontwikkeling van het
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 24/1 31/1 7/2 14/2 21/2
Nadere informatieDe Fysica van Sterren. Instituut voor Sterrenkunde
De Fysica van Sterren Overzicht Sterrenkunde en de universaliteit van de natuurwetten Astro-fysica: wat is een ster? De kosmische cyclus van ontstaan en vergaan De vragen over het heelal zijn ook vragen
Nadere informatieUitdijing van het heelal
Uitdijing van het heelal Zijn we centrum van de expansie? Nee Alles beweegt weg van al de rest: Alle afstanden worden groter met zelfde factor a(t) a 4 2 4a 2a H Uitdijing van het heelal (da/dt) 2 0 a(t)
Nadere informatieNewtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology
Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling Sterrenkunde IMAPP http://particle.astro.ru.nl/goto.html?cosmology1112 Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling
Nadere informatieINLEIDING STERRENKUNDE 1A 2005
INLEIDING STERRENKUNDE 1A 2005 WERKCOLLEGE 1 1. Een beetje historie... a. Omtrek aarde = 360/7 800km, dus straal is factor 2π kleiner, ofwel 6550 km b. Straal maan is 6550/3 = 2180 km c. Hoekdiam(zon)
Nadere informatieRuud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden 19 februari 2009 Sterrewacht Leiden Astrochemiegroep Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 5 postdocs 12 promovendi (aio s)
Nadere informatieDe levensloop van sterren.
De levensloop van sterren. Hierover had men wel een vaag idee: een ster zou beginnen als een rode reus, om daarna te gaan samentrekken tot een hete O ster om dan, afkoelend en inkrimpend, langs de hoofdreeks
Nadere informatieSterrenstelsels en kosmologie
Sterrenstelsels en kosmologie Inhoudsopgave Ons eigen melkwegstelsel De Lokale Groep Sterrenstelsels Structuur in het heelal Pauze De geschiedenis van het heelal Standaard big bang theorie De toekomst
Nadere informatieCollege Fysisch Wereldbeeld 2
College Fysisch Wereldbeeld 2 Inhoud Coordinaten Gekromde coordinaten Wat is Zwaartekracht Zwarte gaten Het heelal Cosmologische constante Donkere materie, donkere energie Zwaartekrachtstraling y Coördinaten
Nadere informatiePandora's cluster, 2/12/2018. inhoud. Het vroege heelal. HOVO-Utrecht 9 februari HOVO-Utrecht 9 februari 2018
2/12/2018 Evolutie van het vroege heelal: proces van samenklonteringen vanaf de gelijkmatige verdeling tot de huidige structuur: de vorming van clusters en superclusters in het kosmische web vanaf 10 miljard
Nadere informatieHoofdstuk 6 Vorming en evolutie van compacte dubbelsterren
Hoofdstuk 6 Vorming en evolutie van compacte dubbelsterren In dit proefschrift wordt onderzoek naar een bepaald type dubbelsterren beschreven. In hoofdstuk 6.1 geef ik een korte inleiding over het ontstaan
Nadere informatieSterstructuur. Wordt samengehouden door zwaartekracht
Sterstructuur Ster = gasbol Wordt samengehouden door zwaartekracht Oppervlaktetemperatuur Zon ~ 6000 K Ontsnappingssnelheid: (2GM/R)1/2 = 600 km/s Ook H atomen gebonden! Straalt energie uit (L = 3.9 1026
Nadere informatieOverzicht. Vandaag. Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015
Vandaag Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2015 Theorie: de Algemene Relativiteits-Theorie de lichtsnelheid gekromde ruimte tests zwarte gaten Waarnemingen zwarte gaten uit sterren centrum van de Melkweg
Nadere informatieHoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen
Hoofdstuk 8 Samenvatting Een verlaten strand en een onbewolkte lucht, zoals op de voorkant van dit proefschrift, zijn ideaal om te genieten van de sterren: overdag van de Zon de dichtstbijzijnde ster en
Nadere informatieWerkstuk ANW Supernova's
Werkstuk ANW Supernova's Werkstuk door een scholier 1622 woorden 18 oktober 2010 4,8 24 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Ik heb het onderwerp supernova s gekozen omdat ik in dit onderwerp twee onderwerpen
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch Het vroege heelal Liddle Ch. 11
Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de oerknal
Nadere informatieTENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 15 DECEMBER,
Tentamen Inleiding Astrofysica Pagina 1 uit 8 TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 15 DECEMBER, 14.00-17.00 LEES ONDERSTAANDE INFORMATIE GOED DOOR: DIT TENTAMEN OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.0 PUNTEN
Nadere informatieRuud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 22 oktober 2010 STERREWACHT LEIDEN ASTROCHEMIEGROEP Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Xander Tielens Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 10 postdocs 12 promovendi
Nadere informatieHoe meten we STERAFSTANDEN?
Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) Frits de Mul Jan. 2017 www.demul.net/frits 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse Samenvatting 155 Nederlandse samenvatting De kernen van actieve sterrenstelsels (AGN) vormen ongetwijfeld één van de interessantste onderzoeksgebieden binnen de sterrenkunde (zie Figuur 8.1).
Nadere informatieRuud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 30 oktober 2009 Sterrewacht Leiden Astrochemiegroep Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 5 postdocs 12 promovendi (aio s) Stervorming
Nadere informatieTentamen Planetenstelsels met oplossingen 19 april 2012 Docent: Dr. Michiel Hogerheijde
Tentamen Planetenstelsels met oplossingen 19 april 2012 Docent: Dr. Michiel Hogerheijde Dit tentamen bestaat uit 3 bladzijden (inclusief dit voorblad) met vier opgaven, waarvan er voor de eerste drie ieder
Nadere informatieInterstellair Medium. Wat en Waar? - Gas (neutraal en geioniseerd) - Stof - Magneetvelden - Kosmische stralingsdeeltjes
Interstellair Medium Wat en Waar? - Gas (neutraal en geioniseerd) - Stof - Magneetvelden - Kosmische stralingsdeeltjes Neutraal Waterstof 21-cm lijn-overgang van HI Waarneembaarheid voorspeld door Henk
Nadere informatieHoe meten we STERAFSTANDEN?
Hoe meten we STERAFSTANDEN? Frits de Mul voor Cosmos Sterrenwacht nov 2013 Na start loopt presentatie automatisch door 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten sterren 3.
Nadere informatieHertentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2015,
Hertentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2015, 14.00-17.00 Let op lees onderstaande goed door! *) Dit tentamen omvat 4 opdrachten. De eerste opdracht bestaat uit tien individuele kennisvragen. Deze
Nadere informatieAfstanden tot Melkwegstelsels
Afstanden tot Melkwegstelsels De afstandsladder: reeks van relatieve afstandsindicatoren In de Melkweg: km 10 20!! Mpc Afstanden op Aarde Venus-overgang Parallax Convergentiepunt Hoofdreeks-fitten Cepheiden
Nadere informatieBegripsvragen: Elektromagnetische straling
Handboek natuurkundedidactiek Hoofdstuk 4: Leerstofdomeinen 4.2 Domeinspecifieke leerstofopbouw 4.2.8 Astrofysica Begripsvragen: Elektromagnetische straling 1 Meerkeuzevragen Stralingskromme 1 [H/V] Het
Nadere informatieTENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER,
TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER, 14.00-17.00 LEES ONDERSTAANDE IN DETAIL: DIT TENTAMEN OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.5 PUNTEN OPGAVE 2: 2.5 PUNTEN OPGAVE 3: 2.5 PUNTEN OPGAVE 4: 2.5
Nadere informatieDonkere Materie. Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht
Donkere Materie Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht Een paar feiten over ons heelal Het heelal zet uit (Hubble, 1924); Ons heelal is zo n 14 miljard jaar oud; Ons heelal was vroeger
Nadere informatieSterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven
: een aaneenschakeling van superlatieven Wist u dat! Onze melkweg is een sterrenstelsel! Het bevat zo n 200000000000 sterren! Toch staat de dichtstbijzijnde ster op 4 lichtjaar! Dit komt overeen met 30.000.000
Nadere informatieOnze Zon is een doodgewone gele ster. Inleiding sterren. Energiebron: hydrostatisch evenwicht. De atmosfeer van de Zon
De Zon Inleiding sterr Onze Zon is e doodgewone gele ster. 109 x diameter aarde (maanbaan past erin!) 333.000 x zwaarder dan aarde dichtheid 1.4 gr/cm 3 (vergelijkbaar met Jupiter) rotatieperiode 25(+)
Nadere informatieX-ray spectral analysis of non-equilibrium plasmas in supernova remnants Broersen, S.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) X-ray spectral analysis of non-equilibrium plasmas in supernova remnants Broersen, S. Link to publication Citation for published version (APA): Broersen, S. (2014).
Nadere informatieTentamen Inleiding Astrofysica 16 December 2015,
Tentamen Inleiding Astrofysica 16 December 2015, 14.00-17.00 Let op lees onderstaande goed door! *) Dit tentamen omat 4 opdrachten. De eerste opdracht bestaat uit tien indiiduele kennisragen. Deze ragen
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie 5
Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de
Nadere informatie13 Zonnestelsel en heelal
13 Zonnestelsel en heelal Astrofysica vwo Uitwerking basisboek 13.1 INTRODUCTIE 1 [W] Sterspectra 2 [W] Elektromagnetische straling 13.2 OPPERVLAKTETEMPERATUUR VAN STERREN 3 [W] Experiment: Spectra 4 [W]
Nadere informatieProf.dr. A. Achterberg, IMAPP
Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP www.astro.ru.nl/~achterb/ Waarnemingen die de basis vormen van het Oerknalmodel - Vluchtsnelheid verre sterrenstelsels - Kosmische Achtergrondstraling - Voorwereldlijke Nucleosynthese
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Op een heldere avond kunnen we aan de hemel een witte, op sommige plekken onderbroken band van licht tegenkomen. Wat we zien zijn miljoenen sterren die samen de schijf van ons eigen sterrenstelsel, de
Nadere informatiePraktische opdracht ANW Sterren
Praktische opdracht ANW Sterren Praktische-opdracht door een scholier 2121 woorden 25 maart 2003 6,7 54 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Hoe vaak zouden onze voorouders wel niet naar de sterren gekeken
Nadere informatieSterrenkundig Practicum 2 3 maart Proef 3, deel1: De massa van het zwarte gat in M87
Proef 3, deel1: De massa van het zwarte gat in M87 Sterrenkundig Practicum 2 3 maart 2005 Vele sterrenstelsels vertonen zogenaamde nucleaire activiteit: grote hoeveelheden straling komen uit het centrum.
Nadere informatie( ) ( r) Stralingstransport in een HI wolk. kunnen we dit herschrijven als: en voor een stralende HI wolk gezien tegen een achtergrondstralingsveld
Stralingstransport in een HI wolk Door een laag met stralend materiaal zal de toename van de intensiteit de som zijn van de emissie (gegeven door de emissiecoefficient j ν ) en de in de wolk geabsorbeerde
Nadere informatieVoorronde Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2018
Voorronde Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2018 Universiteit van Amsterdam 15 maart 2018 1 Inleiding Leuk dat je meedoet aan de Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2018! Zoals je ongetwijfeld weet is
Nadere informatieSTERREN EN MELKWEGSTELSELS
STERREN EN MELKWEGSTELSELS 5. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Differentiële rotatie Massavedeling Ons Melkwegstelsel ontleent
Nadere informatie11/15/16. Inleiding Astrofysica College 8 14 november Ignas Snellen. De melkweg
Inleiding Astrofysica College 8 14 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen De melkweg 1 De melkweg Anaxagoras (384-322 BC) en Democritus (500-428 BC): Melkweg bestaat uit verwegstaande sterren Galilei
Nadere informatieOpgaven bij het college Kwantummechanica 3 Week 9
Opgaven bij het college Kwantummechanica 3 Week 9 Je kan dit keer kiezen uit twee sets van twee opgaven. Opgaven 16 en 18. Deze opgaven hebben betrekking op de kernfysicatoepassing die in 2.5.4 van het
Nadere informatieOpgave Zonnestelsel 2005/2006: 3
Opgave Zonnestelsel 25/26: 3 2.1 Samenstelling van de gasreuzen Het afleiden van de interne samenstelling van planeten gebeurt voornamelijk door te kijken naar de afwijkingen in de banen van satellieten
Nadere informatiewitte dwergen neutronensterren en zwarte gaten
witte dwergen neutronensterren en zwarte gaten John Heise, SRON-Utrecht & Universiteit Utrecht Inleiding Mijn doel is het quantummechanische vrij deeltje in doos-model te gebruiken om de eigenschappen
Nadere informatie13 Zonnestelsel en heelal
13 Zonnestelsel en heelal Astrofysica vwo Werkblad 52 STRAAL EN MASSA VAN STERREN In deze opdracht ga je na hoe je de lijnen van gelijke straal en van gelijke massa in het HRD kunt plaatsen. Straal van
Nadere informatieEindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur
Eindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur Inleiding Dit is een korte inleiding. Als je meer wilt
Nadere informatieKeuzeopdracht natuurkunde voor 5/6vwo
Exoplaneten Keuzeopdracht natuurkunde voor 5/6vwo Een verdiepende keuzeopdracht over het waarnemen van exoplaneten Voorkennis: gravitatiekracht, cirkelbanen, spectra (afhankelijk van keuze) Inleiding Al
Nadere informatieBig Bang ontstaan van het heelal
Big Bang ontstaan van het heelal Alfred Driessen Amsterdam A.Driessen@utwente.nl 910-heelal.ppt slide 1 datum: 2 oktober 2009 A. Driessen@utwente.nl ESO's Very Large Telescope (VLT) 910-heelal.ppt slide
Nadere informatieOplossingen Vlaamse Sterrenkundeolympiade 2008
Oplossingen Vlaamse Sterrenkundeolympiade 2008 9 mei 2008 Multiple choice gedeelte vraag antwoord vraag antwoord 1 b 8 b 2 b 9 a 3 a 10 a 4 d 11 a 5 c 12 d 6 d 13 d 7 c 14 b Tabel 1: MC-antwoorden 1 Afstanden/Satellieten
Nadere informatieTWEEDE RONDE NATUURKUNDE OLYMPIADE 2014 TOETS 1. 23 APRIL 2014 10.30 12.30 uur
TWEEDE RONDE NATUURKUNDE OLYMPIADE 2014 TOETS 1 23 APRIL 2014 10.30 12.30 uur 1 RONDDRAAIENDE MASSA 5pt Een massa zit aan een uiteinde van een touw. De massa ligt op een wrijvingloos oppervlak waar het
Nadere informatieVoorronde Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014 30 april 2014
Voorronde Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014 30 april 2014 Leuk dat je meedoet aan de voorronde van de Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014! Zoals je ongetwijfeld al zult weten dient deze ronde
Nadere informatieIk doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Boekverslag door J. 1981 woorden 29 juli 2003 6.3 208 keer beoordeeld Vak Nederlands Ik doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Nadere informatieInleiding Astrofysica
Inleiding Astrofysica Hoorcollege VIII 5 november 2018 Samenvatting hoorcollege VII n Detectie van exoplaneten n Sterren n Fysieke eigenschappen n Dubbelsterren n Steratmosfeer n Herzsprung-Russel Diagram
Nadere informatieEvolutie van Zon en Sterren
Evolutie van Zon en Sterren E.P.J. van den Heuvel Universiteit van Amsterdam 12 December 2018, Amersfoort Zon en planeten op dezelfde schaal weergegeven Massa 330 000 maal Aarde 70 % Waterstof, 28% Helium
Nadere informatieEvolutie van sterren
Evolutie van sterren In deze aflevering van VESTA eerst een overzicht van onze astronomische kennis tot ± 1945. [Voor een aantal Vestadonateurs misschien allang bekend]. Reeds in de verre oudheid wisten
Nadere informatieDe Zon. N.G. Schultheiss
1 De Zon N.G. Schultheiss 1 Inleiding Deze module is direct vanaf de derde of vierde klas te volgen en wordt vervolgd met de module De Broglie of de module Zonnewind. Figuur 1.1: Een schema voor kernfusie
Nadere informatie