1. Het schaap. Het zijn nauwe verwanten van wat. als de moeflon (Ovis orientalis) kennen. het Laristan- (Ovis larestanica),

Transcriptie

1 1. Het schaap Het rustige karakter van het schaap zorgde dat dit dier al vroeg werd gedomesticeerd. Kennis van dit karakter, het diereigen gedrag en de anatomie van schapen is noodzakelijk om de dieren op een verantwoorde manier te houden. Oorspronkelij orspro elijke wilde schapen ( Ovis aries) zijn afkomstig uit het Midden-Oosten. als de moeflon (Ovis orientalis) kennen. Het zijn nauwe verwanten van wat wij tege genwoordig De ze komen ooro spronkelijk voor op Sardinië, Corsica en Cyprus. Ze zijn later uitgezet in Griekenland, Oostenrijk, Roemenië, Slowakije, Tsjechië en Duitsland. Schapen zijn, samen met geiten, de oudst bekende landbouwhuisdieren. Eerst werd op wilde schapen gejaagd, maar door hun sociale gedrag leenden ze zich uitstekend voor domesticatie. Dit vond voornamelijk plaats in het Midden-Oosten. In de selectie en fokkerij speelden voornamelijk Aziatische schapenrassen zoals het Laristan- (Ovis larestanica), Argeli- (Ovis ammon) en Urialschaap (Ovis vignei) i een rol. In het Midden-Oosten speelden en spelen schapen een belangrijke rol voor rondzwervende herdersvolarcheologische opgravingen blijkt ken. Uit dat ze ruim 7000 v. Chr. (en vermoe- al daarvoor) bekend waren in delijk de omgeving van Jericho. Vanuit het Midden-Oosten verspreidden half- schapen zich naar landen rondom de Middellandse Zee, gedomesticeerde waar ze zich verder ontwikkelden. Schapen in Europa In Europa zijn schapen vanaf ongeveer 4000 v. Chr. bekend. De eerste meldingenn komen uit Duitsland en kort daara na uit België en Nederland, waar ze het eerst in Zu id-limburg werden gehouden. Omstreek 1000 v. Chr. kwa- en België voor, waar ze zich verder ontwikkelden tott heide-, kust- en polderschapen en zogenoemde kortstaartschapen. In de 19 e eeuw waren in me n ze vrij algemeen in Nederland deze 6 Schapen

2 regio ruim vijftien rassen bekend. De doorbraak van de schapenhouderij kwam met de ontwikkeling van het Texelse schaap. Lokale pijlstaartschapen werden met Engelse rassen ingekruist met als resultaat een snel groeiend dubbeldoelras voor vlees en wol aanvankelijk met een lagere vruchtbaarheid. De kwaliteit van de Texelaar is bevleesdheid en bespiering en daarnaast weinig vet. De Suffolk groeit veel sneller. Ze komen nu door heel Europa en zelfs daarbuiten voor. Al in 1909 werd een vereniging tot verbetering van de schapenfokkerij in Noord-Holland, het Texels Schapenstamboek Noord Holland (TSNH) opgericht. Deze vereniging telt nu ruim 800 leden, die elk gemiddeld veertig Texelaars houden. De TSNH werkt nauw samen met een tweede stamboek van Texelaarschapen: het Nederlandse Texels Stamboek (NTS) voor de rest van Nederland. Voor de fokkerij is het van belang dat een Texelaar een goede afstamming heeft, dat wil zeggen vooral afkomstig is uit een familie waarin veel meerlingen voorkomen. Een goede lammerenproductie is van belang om dit ras rendabel te kunnen houden. S chapen zijn ontstaan in het Midden-Oosten en hebben zich eerst in noordoostelijke richting verspreid. Later verspreidden ze zich naar het westen via de landen rond de Middellandse Zee. Wilde schapen komen nog voor van Klein-Azië via Iran en Tibet tot Mongolië en Siberië in Azië, en in het westen van Noord-Amerika van Alaska tot Noord-Mexico. Verwilderde populaties komen onder andere voor op eilanden in de Middellandse Zee en de Orkneyeilanden. M oeflons zijn oorspronkelijk wilde schapen. Texelse schapen waren de doorbraak voor de Nederlandse schapenhouderij. Melk, vlees en wol Bij de ontwikkeling van schapen ontstonden drie fokrichtingen: melk-, vlees- en wolschapen. Variëteiten waren gehoornd, ongehoornd, groot, klein en vele andere verschijningsvormen. Ook werd in West-Europa onderscheid gemaakt tussen heide- en weideschapen. De eerstgenoemde waren meer bestand tegen een sobere levenswijze dan de laatste. Het schaap 7

3 Ontwikkelingen in de schapenhouderij Rond 1900 waren er circa schapen (inclusief lammeren) in Nederland. In de jaren vijftig van de vorige eeuw lag het aantal schapen op ongeveer , waarna door intensivering van de veehouderij het aantal gehouden schapen per jaar weer toenam, totdat aan het begin van de jaren negentig bijna schapen werden gehouden. Hierna daalde het aantal weer onder invloed van een verslechterend rendement, de mestwetgeving en de te hoge arbeidskosten die het professioneel houden van schapen met zich meebrengt. Op dit moment is er een veelheid aan inheemse, buitenlandse en speciaal gefokte efficiëntere gebruiksrassen zoals de Swifter, Flevolander en Noordhollander te vinden. Bij de jaarlijkse landbouwtelling van 2007 werd vastgesteld dat er bijna schapen in Nederland gehouden worden. De laatste jaren groeit het aantal schapen nog steeds, hoewel er een tendens is om naast de traditionele rassen ook speciale en buitenlandse schapenrassen en de moderne bedrijfsrassen (die jaarrond aflammeren) te gaan houden. Het totale aantal schapenhouders ligt rond de Op ongeveer 4000 professionele bedrijven worden meer dan honderd schapen gehouden terwijl op 1100 bedrijven minder dan vijf schapen worden gehouden. Het meeste schapenvlees is bestemd voor export. Mensen houden ook steeds vaker schapen als hobby, waarbij naast de traditionele schapenrassen zoals de Texelaars, polderschapen en de Oud-Nederlandse rassen ook steeds meer buitenlandse rassen hun intrede doen. Anatomie Het is lastig om een beschrijving van de bouw van een schaap te maken zonder een voorbeeld. Er is gekozen om dit aan de hand van de Texelaar te doen. Vanzelfsprekend zijn uitgangspunten te vertalen naar andere rassen. Opmerkelijke verschillen tussen rassen zijn te lezen in het betreffende hoofdstuk. 8 Schapen Het uiterlijk is zeer belangrijk voor fokschapen. In verband met het inschrijven in het Stamboek vindt in het najaar een beoordeling van het exterieur van Texelaars plaats. Bij de beoordeling wordt onder andere gelet op een goed type, goede ontwikkeling, evenredigheid in lichaamsbouw, bespiering, beenstand en een voldoende ontwikkeld uier. Bij een Texelaar moeten lichaam en hals bijvoorbeeld een compacte gedrongen indruk maken, maar in geen geval te beknopt zijn. De breed gebouwde bovenbouw en de gevuldheid van voor-, midden- en de schuin aflopende achterhand zijn nodig voor een duidelijk vleestypisch dier.

4 V oor een goede groeisnelheid moeten lammeren ruimte en volop eten hebben horizontale rug met brede lendenwervels breed voorhoofd, staande oren, vriendelijke ogen naar boven toe dunner toelopende nek breed, vlak, iets hellend kruis recht neusbeen, goed sluitende bek ruime, diepe borst in achteraanzicht: rechte, evenwijdige hakken goed ontwikkelde, bol-vormige, soepele balzak met ingedaalde testikels lange gewelfde ribben en ruime, diep buik stevige, rechte voorpoten met rechte koten E xterieur Texelaar Vleestypisch met goede lengte en lange, schuin aflopende achterhand Zie tekst bij rasbeschrijving op blz 20. Het schaap 9

5 Het geraamte Van het skelet van schapen bestaan weinig goed afbeeldingen. Doordat er veel met schapen gekruist is, wijken de afbeeldingen vaak af van het gemiddelde of lijken ze zoveel op die van melkgeiten dat nauwelijks onderscheid te maken is. Er zit vooral veel variatie in borst en lendenwervels, terwijl ook de schedel anders kan zijn. Het hierbij afgebeelde skelet laat dan ook dat van een gemiddeld schaap zien. halswervels draaier De beenderen van het lichaam, in hun natuurlijke onderlinge verband, vormen samen het geraamte of skelet. Het dient om vorm, steun en stevigheid aan het lichaam te geven. Verder beschermt het skelet kwetsbare, tere delen van het lichaam zoals de ingewanden. Ook biedt het aanhechtingplaatsen voor pezen en spieren. De met vet en merg gevulde beenderen spelen een belangrijke rol bij de vorming van bloed. Het geheel van beenderen is op te splitsen in onbeweeglijke en beweeglijke delen. De laatste hebben verschillende gewrichtsvormen, zoals kogel-, scharnier- rol- en samengestelde gewrichten. Hierdoor kunnen schapen verschillende, soms vrij ingewikkelde bewegingen maken. atlas ribben oogkas schouderblad heupgewricht voorhoofdsbeen neusbeen ruggenwervels lendenwervels kruisbeenwervels bovenkaak staartwervels onderkaak dijbeen opperarm onderarm voorknie elleboog pijpbeen schenkelbeen kniegewricht hak en spronggewricht kootbeen bijklauwtje pijpbeen borstbeen 10 Schapen

6 Het gebit De tanden en kiezen van een schaap vormen het begin van de spijsvertering. Aan de hand van het aantal, het wisselen, het formaat, de mate van slijtage, het uit elkaar gaan staan en het uiteindelijk uitvallen ervan is een goede leeftijdschatting te maken. Schapen hebben, net als geiten en runderen, alleen in de onderkaak tanden. Kiezen zijn aanwezig in zowel de onder als bovenkaak. In totaal zijn er in een volgroeid gebit (op een leeftijd van 34 à 48 maanden) 24 kiezen: twaalf in de onderkaak en twaalf in de bovenkaak. De voorste kiezen wisselen, de achterste komen later als blijvende kiezen door. Bij de geboorte zitten er al twee tot drie paar (soms vier paar) kleine melktandjes in de onderkaak. De blijvende tanden zijn breder. Op een leeftijd van ca maanden beginnen deze volgens onderstaand patroon te wisselen. Het tempo van wisselen verschilt per schapenras, maar duurt gemiddeld langer dan bij geiten. Als schapen tussen hun zesde en achtste levensjaar hun tanden en kiezen beginnen te verliezen, kunnen ze het voedsel niet goed meer opnemen, met als gevolg een langzaam conditieverlies en uiteindelijk het levenseinde. Tot 18 maanden 0 volwassen tanden maanden 2 volwassen tanden Leeftijdschatting Tot maanden zijn alle tanden melktanden Hierna komen de grotere blijvende tanden door: maanden de binnenste twee tanden maanden de binnenmiddentanden maanden de buitenmiddentanden maanden de buitenste tanden maanden 4 volwassen tanden maanden 6 volwassen tanden maanden uitgewisseld of 8 volwassen tanden Het schaap 11

7 G razende schapen. De spijsvertering Kenmerkend voor schapen is dat ze onbekend voedsel eerst even met de lippen proeven. Bij goedkeuring eten ze daarna een flinke hoeveelheid in korte tijd, die later verder wordt herkauwd. Ze eten gras door het met de tanden in de onderkaak tegen de tandeloze harde rand in de bovenkaak te drukken en het af te rukken met kleine zijwaartse bewegingen van de kop. Ze zijn gek op een verse weide met vrij kort gras en weidekruiden, met als risico dat ze zich overeten. Schapen zijn herkauwers en beschikken over een viertal magen. De drie voormagen zijn de pens, netmaag, boekmaag en de echte maag is de lebmaag. In de pens (ca. 10 liter) bevinden zich drie lagen: bovenaan gas, daaronder voedsel en onderin maagsappen, die doorlopend in beweging zijn. Via de netmaag (ca. 2 liter) komt het voedsel in de pens. Voor een goede werking van de pens is structuurhoudend materiaal nodig, zoals gras, hooi, voordroogkuil of stro, dat volume geeft aan de voeding. Daarnaast wordt krachtvoer (schapenkorrel) met minder volume verstrekt voor extra energie. Tijdens de voorbereidende spijsvertering in de pens werken bacteriën, gisten en eencelligen in op de voedselmassa en vinden belangrijke omzettingen plaats. Nadat het voer is opgenomen, begint het schaap na ongeveer een half uur tot een uur te herkauwen. Hierbij wordt een spijsbrok uit de pens opgerispt, waarbij hoor- en ruikbaar gassen ontsnappen. Het schaap herkauwt de brok dan ongeveer een minuut, maar dit kan ook langer of korter zijn afhankelijk van het voedsel, de leeftijd van het schaap en haar temperament. Na het herkauwen komt het voedsel weer in de netmaag terecht. De netmaag dankt zijn naam aan de netvormige wandstructuur. De spijsbrok wordt verder vermengd met slokdarm pens netmaag boekmaag lebmaag 12 Schapen

8 spijsverteringsappen en naar de boekmaag verplaatst. Dit is de kleinste maag (ca. 1 liter), die zijn naam dankt aan de bladen waaruit de wand is opgebouwd. Door het grote oppervlak dat hierdoor ontstaat, kunnen de voedselsappen effectief worden opgenomen in het bloed. Het voedsel gaat nu naar de lebmaag (ca. 3,5 liter). Vervolgens passeert de voedselbrij de twaalfvingerige darm, waarin de alvleesklier en de galblaas uitmonden. De alvleesklier scheidt een sap af met diverse enzymen die nodig zijn voor de splitsing van eiwit, zetmeel en vet. Hierna gaat het voedsel naar de dunne darm, waar de voedingsstoffen in de bloedbaan worden opgenomen. Via de dikke darm en de endeldarm zullen de mestballetjes uiteindelijk naar buiten komen. De nieren scheiden de urine uit, die via de blaas het lichaam verlaat. Diereigen gedrag Kuddedieren met rangorde Schapen zijn typische kuddedieren. Een schaap dat alleen gehouden wordt, zoekt gezelschap van andere dieren of de mens. In de vrije natuur zou een schaap dat alleen is niet makkelijk overleven. In de kudde heerst een bepaalde rangorde. De ram hoeft niet noodzakelijkerwijze de hoogste in rangorde te zijn. Dit kan ook een oudere of sterk dominante ooi zijn. Schapen opereren en exploreren hun omgeving groepsgewijs. In de groep vinden verschillende handelingen plaats, bijvoorbeeld foerageren, rusten, vluchten of doortrekken. Aan de rand van de groep treft u de bewakers aan, of dieren die op onderzoek gaan bijvoorbeeld naar nieuw voedsel. Meestal treft u daar ook de wat hoger in de groep geplaatste dieren en de regelneven aan. In een kleine groep is dit gedrag niet altijd even duidelijk waarneembaar, tenzij u er speciaal op let. Het zijn vaak dezelfde dieren die een bepaalde functie vervullen in een groep. S chapen zijn echte kuddedieren. Het schaap 13

9 E ten aan de hooi- en voerruif. Ervaring van de auteur Het territoriumgedrag van schapen is heel sterk. Ik herinner me nog goed mijn eerste koppel nieuwe schapen, dat ik even samen met onze hond zou inspecteren. Zowel de hond als ik werden binnen de kortste keren door een nog jonge ram uit de wei gewerkt. Of de aanval van een Hampshire Down ram die me vol op mijn dijbeen ramde. Vandaar wellicht het woord: rammen. R ammen met horens moeten met respect behandeld worden. Gewoontedieren Het is moeilijk schapen iets aan te leren. Wel kunt u inspelen op bepaalde gewoonten. Bijvoorbeeld het vluchtgedrag. Niet voor niets zegt het spreekwoord Als er een schaap over de dam is, volgen er meer. In letterlijke zin is dat juist en ze zullen zich dan door niets en niemand laten tegenhouden. Schapen hechten ook aan een vast ritme en het lijkt haast wel of een ze goed ontwikkeld gevoel voor tijd hebben. Bij verandering van zomer- naar wintertijd en omgekeerd is dit goed te merken. Waar ze anders op u staan te wachten, doen ze dat nu eerder of later. Ook hebben ze een goed inzicht in vaste volgorden, zoals eerst hooi ontvangen in de ruif en daarna pas krachtvoer in een voerbak. Probeer het maar eens andersom en ze raken in de war! Ze kunnen ook goed personen herkennen. Het kind dat lekkere hapjes komt brengen, de dagelijkse verzorger en de dierenarts worden duidelijk herkend en ze stemmen hun gedrag er op af. Een vaste voertijd voorkomt dat u vervelende schapen krijgt. Territoriumdrang Schapen, zowel de ram als de ooi, hebben een goed ontwikkeld, territoriumgericht gedrag. Hoe verder een schaap is gedomesticeerd, hoe minder dat overigens merkbaar is. In de paartijd treedt dit gedrag weer aan het licht en ook als ze op een klein terrein verblijven en niet kunnen vluchten. Bij rammen is dat meer ontwikkeld dan bij ooien, maar de laatste tonen dat gedrag meer als ze lammeren hebben. Rammen lopen eerst een paar passen achteruit (let daarop!) voordat ze tot de aanval overgaan. De eerste reactie op iets vreemds binnen hun territorium is vluchten, de tweede is overgaan tot de aanval, maar soms loopt dit gedrag snel in elkaar over. Vreemde schapen die u in het fokseizoen aan een bestaande groep wilt toevoegen, worden vaak niet getolereerd. Houdt, als u voor werkzaamheden of controle bij uw schapen moet zijn, ze goed in het oog, zodat u een eventuele aanval voor kunt zijn. Verstoten lammeren Het voorjaar met volop lammeren is de leukste tijd van het jaar voor de schapenhouder. Maar wat te doen als één of meerdere lammeren verstoten worden en ook bij een pleegmoeder niet welkom zijn? Waarom een lam wordt verstoten, is niet helemaal duidelijk. Soms ligt het aan de ooi zelf, als er bijvoorbeeld een probleem met de uier is, of het haar van nature aan moedereigenschappen ontbreekt. 14 Schapen

10 Soms mankeert er iets aan het lam, wat de ooi wel, maar u (nog) niet ziet. Soms is er ook gewoon geen verklaring voor te geven en rest niets anders dan het met fles groot te brengen. Als u het schaap later gewoon als schaap wenst aan te houden, voer dan niet te lang door met de fles, maar leer het al jong gras, hooi en lammerenkorrel te eten en voeg het zo snel mogelijk toe aan de andere schapen. Anders loopt u het risico dat het lam te veel op mensen gefixeerd raakt en later niet meer gewoon als schaap kan functioneren. Kenmerkend zijn later bijvoorbeeld dekproblemen bij schapen die kunstmatig werden opgefokt. Spelende lammeren Schapen tonen op jonge leeftijd, tot ongeveer vijf maanden, speelgedrag dat bij het volwassen worden verloren gaat. Ze spelen met elkaar, met de ooi maar niet met de ram. Klauteren, hard rennen en huppelen en dartelen, doen ze dan het liefst. Ook springen ze recht omhoog met 4 poten in de lucht en dat is bijzonder grappig om te zien. Verder dagen ze elkaar in het spel uit en met wat meer ruimte in de weide spelen ze meer dan in een kleine weide. Het schaap 15

11 Stampvoeten Schapen kunnen en zullen in de praktijk stampvoeten. Letterlijk. Dit is een teken van opwinding en om de andere schapen te waarschuwen. U ziet dit als er gevaar dreigt, als voorteken van vluchtgedrag en soms ook zeer kort voor de aanval ter verdediging. Het is dus niet bedoeld, zoals wel eens gedacht, om indruk te maken. Het stampvoeten komt meer in de kudde voor dan bij een individueel schaap. Blaten Schapen communiceren met elkaar door middel van blaten. Tevreden schapen blaten weinig. Onrustige, hongerige of dorstige schapen des te meer. Ooien en lammeren praten veelvuldig met elkaar om de moeder-kind relatie te onderhouden. Schapen die pas geschoren zijn, blaten ook meer naar elkaar om de nieuwe situatie (herkenning, geur etc.) te bestendigen. Het is soms roerend om te zien hoe lammeren bij de geschoren vacht naar de geur en het geluid van hun moeder staan te zoeken. Zintuigen Horen De zintuigen van schapen zijn goed ontwikkeld. Vooral het gehoor. Van verre horen ze al iets aankomen en reageren daarop. De eerste levensdagen herkennen ze hun lammeren eerder aan het geluid en de geur, dan aan iets anders. Verder communiceren schapen veel door middel van het blaten, waaraan ze elkaar ook herkennen. Bij een schaap dat niet reageert op het rammelen met een emmer voer, moet u oren controleren. Soms zijn de oren met vuil verstopt, soms wordt een schaap doof. Zien Het zien van schapen is veel minder dan het horen. Binnen een afstand van ongeveer vijfentwintig meter zien ze goed, tot vijftig meter wordt dat al minder en daarna zullen ze zaken pas laat opmerken als het uitsluitend om het zien gaat. Wel kunnen ze hun verzorger of eventuele bedreigingen herkennen, maar ook hier is zien ondergeschikt aan horen en ruiken. Deze eigenschappen zijn veel beter ontwikkeld dan de andere. Voelen Het tastzintuig wordt vooral bij de voedering gebruikt. Als bijvoorbeeld een weide flink is ondergesneeuwd, krabben ze deze met hun gevoelige poten schoon en beoordelen vooral door middel 16 Schapen

12 van voelen of er nog enig gras of ander eetbaars aanwezig is. Het lijkt wel of ze minder gevoelig zijn voor pijn in het algemeen, hoewel dat op sommige delen van het lichaam verschillend is. Zo is de buikzijde veel gevoeliger dan de rugzijde. Schapen zijn gevoelig voor schrikdraad en zullen, nadat ze eenmaal hiermee in aanraking zijn gekomen, niet gauw meer in de buurt komen. Ruiken Ruiken is bij schapen zowel voor de onderlinge omgang als voor de voeding belangrijk. Naast de andere zintuigen is het ruikvermogen goed ontwikkeld. De ram kan al op grote afstand een dekbare ooi ruiken. Uit een grote groep lammeren herkennen ze hun eigen lammeren tijdens de eerste levensdagen vooral aan de geur. Dat is ook het geval in de omgang met elkaar. Voedsel wordt eerst geroken en dan geproefd. Graskuil of hooi dat niet goed ruikt, zullen schapen laten staan. Dat zelfde kan het geval zijn met oud of schimmelig voer. Pas in uiterste nood zullen ze daar iets van eten. Ook herkennen ze honden op afstand al aan hun geur. Proeven De smaak en daarmee het vermogen van proeven is bij schapen goed ontwikkeld. Bij wisseling van het voer kan dat problemen geven. Ze hebben een duidelijke voorkeur voor zoete en iets bittere voedingsmiddelen. Vers jong gras en geurig hooi onderscheiden ze feilloos van ouder, gemaaid gras en hooi van mindere kwaliteit. Voordat ze een ander voer gaan eten, proeven ze het eerst voorzichtig. Ook hebben ze een voorkeur voor vrijwel smaak- en geurloos drinkwater. Om die reden drinken ze water met een smaakje, zoals kalkrijk of ijzerhoudend, niet graag. S lootwater kan goed drinkwater zijn, maar is dat bij u wel zo? Het schaap 17