laurens ten kate De vreemde vrijheid Nieuwe betekenissen van vrijzinnigheid en humanisme in de 21ste eeuw sjibbolet µ amsterdam µ mmxvi
|
|
- Gert Lenaerts
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 De vreemde vrijheid
2
3 laurens ten kate De vreemde vrijheid Nieuwe betekenissen van vrijzinnigheid en humanisme in de 21ste eeuw sjibbolet µ amsterdam µ mmxvi
4 Deze uitgave is mede tot stand gekomen met financiële steun van de Stichting Stimulering Vrijzinnig Gedachtegoed (ssvg) en de Vrijzinnig Religieuze Stichting Seniorenhuisvesting Zuid-Veluwe (vrssh) L. ten Kate, Utrecht p / a Uitgeverij Sjibbolet, Amsterdam Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced without the written permission of the publisher Auteursfoto, pagina 68 Corbino Boekverzorging René van der Vooren, Amsterdam isbn nur 730, 700
5 Inhoud i opening: asociale ascese 9 ii de vrijzinnige conditie 15 De vraag van de vrijzinnigheid, de vraag van het humanisme 15 Leven op een planetaire schaal 21 De vrijzinnige conditie en de axiale wending 22 Axiale religies 24 De geboorte van de politiek 26 De wereld als kloof en kans 27 Van zin naar vrijheid 30 iii waarom is vrijheid vreemd? 33 Voorbij de negatieve en positieve vrijheid 33 Verbeelding, schepping, wereld: de betekenis van social imaginaries 35 Handelen en gehandeld worden 36 Een liedje dat de hemel opent 38 De kameel, de leeuw en het kind terug naar het begin (1): Nietzsche 42 Serviliteit en soevereiniteit terug naar het begin (2): Bataille 49
6 6 inhoud Dankwoord 57 Noten 61 Over de auteur 69
7 Voor H de heilige, de vreemde, de stralende
8
9 i Opening: asociale ascese In 1954 houdt de Franse schrijver en denker Albert Camus een lezing in de remonstrantse kerk van Den Haag. Het vrijzinnige heiligdom was afgehuurd door de jubilerende Vereniging van Haagse Boekhandels, en het zat vol, voller dan tijdens de meeste kerkdiensten. De lezing, die naar de titel De kunstenaar en zijn tijd luistert, kent een fascinerende geschiedenis. Lang was zij vergeten, de tekst werd in Camus nalatenschap nooit teruggevonden. Totdat de Haagse boekwinkels hun volgende halve eeuwfeest vierden, in 2004: in het stof van de archieven werd plots een kopie van Camus verhaal teruggevonden, die vervolgens in het literair tijdschrift Raster in vertaling werd gepubliceerd. 1 Schrijvers, filosofen, kunstenaars en journalisten luisterden in 1954 naar een ernstig, in het Frans gehouden verhaal van een enfant terrible : Camus was de vreemde eend in de bijt van het dan modieuze existentialisme. Zijn boek L homme révolté (1951) was in het lijfblad van de existentialisten, Les temps modernes, afgekraakt, en de aanvallen van Sartre op Camus denken waren vernietigend. Camus betoog diagnosticeert de plaats die de kunst nog kan hebben in de naoorlogse Europese maatschappijen. Maar vooral is het een geconcentreerde beschouwing over
10 10 de vreemde vrijheid vrijheid. In die concentratie tracht Camus zich tevens te positioneren tegenover zijn existentialistische critici. Want vrijheid is voor hem niet zozeer de vrijheid om te handelen in engagement met het project dat we geschiedenis noemen een geschiedenis waarin een existentialist als Sartre zich gaarne een hoofdrol toemeet. Vrijheid is voor Camus allereerst een scheppende activiteit, en dat scheppen heeft iets vreemds: het vereist betrokkenheid bij de wereld, juist door middel van onthechting. Hoe kan de vreemde vrijheid van het scheppen mogelijk blijven tussen de politiekorpsen van zo veel ideologieën [ ]? 2 zo luidt de vraag die Camus opwerpt aan het begin van zijn lezing. Die vreemde vrijheid is scheppend omdat ze haar eigen orde schept, stelt Camus. 3 Vrijheid is niet op voorhand geëngageerd met de bestaande orde, om die te veranderen, verbeteren. Vrijheid schept binnen die bestaande orde iets geheel nieuws en onverwachts, en daarvoor is strenge discipline en onthechting nodig. De vrijheid die Camus zoekt, is dus niet wereldvreemd, maar ze brengt het vreemde in de wereld. Camus raakt hier aan hetgeen in de hedendaagse kunsttheorie steeds meer een centrale gedachte is geworden, zoals in het werk van de Oostenrijkse filosoof Konrad-Paul Liessmann: de vrijheid staat voor wat de laatste het asociale en meedogenloze van de moderne kunst noemt. 4 Kunst mag juist niet maatschappelijk relevant zijn, noch economisch rendabel een gedachte die aan
11 i opening: asociale ascese 11 het huidige kunstbeleid uiteraard volledig vreemd is. Maar wellicht kan men de visie van de humanist Camus ook terugvoeren op die aloude raadselachtige christelijke gedachte: in de wereld zijn, maar niet van de wereld. 5 Die paradox komt terug in Camus nogal poëtische pleidooi om vrijheid te begrijpen als een eeuwigdurende spanning tussen schoonheid en pijn, tussen de liefde voor de mensen en de waanzin van het scheppen, de onverdraaglijke eenzaamheid en de dodelijk vermoeiende massa, de opstand en de instemming. En op die smalle hoogte [ ] is iedere pas een avontuur, een extreem risico. Toch ligt in dat risico [ ] de vrijheid van de kunst. Een moeizame vrijheid, die eerder lijkt op de tucht van een asceet? Zo is het. 6 Wel, zo n vreemde vrijheid kon in het Parijs van de jaren vijftig op heftig misprijzen rekenen. De politiekorpsen waarover Camus spreekt, zijn zeker ook die van de existentialistische beweging zelf. Zowel op de onthechte kunst als tegen de onthechte filosofie zijn de pijlen gericht. De ideologieën waarnaar Camus verwijst als hij de vraag stelt naar die vreemde vrijheid van het scheppen zijn intussen verdwenen of minstens in een transformatie beland. De Koude Oorlog leidend tot een IJzeren Gordijn tussen ideologieën en hun politieke belichaming in staatseconomische structuren die diametraal tegenover elkaar staan, de nog immer doordringende rol van de kerken in het sociale
12 12 de vreemde vrijheid leven, in elk geval in West-Europa, de daadkracht en discipline van de Wederopbouwperiode In dat beeld zie ik de ideologische wereld van mijn ouders, gedreven door de geest van het vooruitkijken. Hun vrijheidservaring bestond erin zo weinig mogelijk over vrijheid te praten, na de repressie en terreur die hun jeugdjaren hadden gekleurd. Hun vrijheid was een negatieve vrijheid: bevrijd zijn van de absolute onvrijheid, een tere doorstart van de geschiedenis vrijheid moest je doen, en vooral niet opnieuw tot een vraag, een probleem maken. Toch is dat precies wat Camus deed in zijn lezing. Vandaag, meer dan zestig jaar later, is in vergelijk met de jaren vijftig een groot deel van de Europeanen vrijer dan ooit, en glimlachen we om de bekrompenheid van de jaren vijftig. Zijn we in de eenentwintigste eeuw minder ideologisch geworden? En zo ja, hoe dan? Zijn we vrijer geworden? Dat is een van de drijvende vragen in dit essay. Ondanks het einde van de Grote Verhalen gaat ons continent meer en meer op een fort lijken. De vrijheden van het naoorlogse Europa staan onder druk. En de vluchteling, laat staan de moslim zijn bepaald niet de schuldigen. De crisis wordt veeleer veroorzaakt doordat er één ideologie Camus ideologieën heeft overleefd, en intussen zelfs de volledige alleenheerschappij heeft verworven: die van de wereld als neoliberale markt waarin ieder mens ondernemer is van zijn of haar bestaan. Het zou wel eens kunnen dat het juist die neoliberale vrijheid is, die thans de leefbaarheid van de openbare ruimte, van de res publica, stilaan ondermijnt. Ik doel op de functionalisering,
13 i opening: asociale ascese 13 formalisering, minimalisering en deculturalisering 7 van de openbare ruimte, van het publieke bestel en de publieke dienstverlening onderwijs, zorg, communicatie bijvoorbeeld zoals deze in gang zijn gezet door een zich terugtrekkende overheid. Dat is een immens probleem, misschien wel het moeilijkste en gevaarlijkste probleem van deze tijd; voor zover het raakt aan de thematiek van de vrijheid wil ik er, verderop in dit essay (in iii), iets over zeggen. De vraag naar een andere vrijheid die Camus als scheppen aanduidt, is actueler dan ooit. Kan zijn vraag ons mede op het spoor zetten van een vrijheidsbegrip dat niet restloos opgaat in de vrijheid van de markt? Waarom noemt Camus de vrijheid die hij zoekt een vreemde vrijheid? Omdat vrijheid een confrontatie is met het vreemde, in de wereld, in onszelf? Om de samenhang tussen vrijheid, vreemdheid, scheppen en de wereld verder te doordenken, ga ik in gesprek met denkers die me op dit punt beter kunnen helpen dan Camus: Friedrich Nietzsche, Georges Bataille, 8 Hannah Arendt, Charles Taylor, Peter Sloterdijk. Maar om die samenhang te verhelderen, kan het niet alleen over vrijheid gaan; we zullen het over zin moeten hebben, en over het woordje mens.
Exemplaren zijn te bestellen via de boekhandel of rechtstreeks bij de uitgeverij: Uitgeverij Elikser Ossekop LE Leeuwarden
Ontsluiting Colofon ISBN: 978 90 8954 520 6 1e druk 2013 2013, AnnemarieA Exemplaren zijn te bestellen via de boekhandel of rechtstreeks bij de uitgeverij: Uitgeverij Elikser Ossekop 4 8911 LE Leeuwarden
Eric Schneider LEZINGEN TER BEWUSTWORDING. Denken en intuïtie
Denken en intuïtie Eric Schneider LEZINGEN TER BEWUSTWORDING Denken en intuïtie Den Haag, 2015 Eerste druk, november 2015 Vormgeving: Ron Goos Omslagontwerp: Ron Goos Eindredactie: Frank Janse Copyright
Mandala orakelboek. Levensvragen, overwegingen en affirmaties
Mandala orakelboek Levensvragen, overwegingen en affirmaties Colofon ISBN: 978 90 8954 139 0 1e druk 2009 Raoul de Haan Exemplaren zijn te bestellen via de boekhandel of rechtstreeks bij de uitgeverij:
Eric Schneider LEZINGEN TER BEWUSTWORDING. Hebben en zijn
Hebben en zijn Eric Schneider LEZINGEN TER BEWUSTWORDING Hebben en zijn Den Haag, 2016 Eerste druk, februari 2016 Vormgeving: Ron Goos Omslagontwerp: Ron Goos Eindredactie: Frank Janse Copyright 2016 Eric
Een eigen bedrijf beginnen
9 Een eigen bedrijf beginnen Naam:... Klas:... Colofon Uitgeverij: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Auteur: Arie Reijn Redactie: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke redactie: Arie Reijn, Ingrid
Magisch. Meisje. palaysia
Magisch Meisje palaysia www.magischmeisje.nl Oorspronkelijke titel: Beautiful Girl Copyright 2013 by Christiane Northrup, M.D. Illustraties Aurélie Blanz Foto van Christiane: Charles Bush Original English
AARDEWOORDEN. Methodiek Creatief schrijven WERKBLADEN. Mariet Lems
AARDEWOORDEN ENWAARDEWOO ZIJNWETENWAA NWAARZIJNWET WOORDENZIJNWE RDEWOORDENZI RDENZIJNWETEN AARDEWOORDEN ENWAARDEWOO WETENWAARDEW ZIJNWETENWAA DENZICNWETEN Methodiek Creatief schrijven WERKBLADEN OORDENZIJNWEO
Dienstreizen van een thuisblijver
Dienstreizen van een thuisblijver Maarten t Hart Dienstreizen van een thuisblijver groteletter Uitgeverij De Arbeiderspers Amsterdam Antwerpen Copyright 2011 Maarten t Hart Niets uit deze uitgave mag
2015 Saskia Stoker (tekst), Jurriaan Gorter (tekeningen)
COLOFON ISBN 9789051798937 1e druk, 2015 2015 Saskia Stoker (tekst), Jurriaan Gorter (tekeningen) Dit boek is een uitgave van Gopher B.V. Keizersgracht 75-II 1015 CE Amsterdam Telefoon 020 427 9204 Exemplaren
Daar in die duistere hoek
Daar in die duistere hoek Borderline. Dagboek Candy Jadoul 1 Internet : www.jongboek.nl Email: info@jongboek.nl Trefwoord: Opbouw, denkwereld, oplossingen en tips Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze
Oud maar niet out. Denken en doen met de Oudheid vandaag. 95180_Oud maar niet out_vw.indd 1 13/03/12 10:24
Oud maar niet out Denken en doen met de Oudheid vandaag 95180_Oud maar niet out_vw.indd 1 13/03/12 10:24 95180_Oud maar niet out_vw.indd 2 13/03/12 10:24 Oud maar niet out Denken en doen met de oudheid
Inhoud. Hoofdstuk 1. Recht en existentie in filosofie en literatuur: redactionele inleiding 13. Claudia Bouteligier & Timo Slootweg
Inhoud Voorwoord 11 Hoofdstuk 1. Recht en existentie in filosofie en literatuur: redactionele inleiding 13 & 1.1 Inleiding 13 1.2 Rechtsfilosofie als pleitrede 16 1.3 Strijd tussen filosofie en kunst 18
DOE-boek. Ideeën om te doen. Hein van Steenis Evgenia Dijkstra-Silina
DOE-boek Ideeën om te doen Hein van Steenis Evgenia Dijkstra-Silina Dank voor het commentaar van Hans en Arjenne Hoeksema. Uitgeverij Calbona ISBN: 978-94-92575-59-3 NUR: 860 Gezondheid algemeen 2017 H.
Levenskunst en ethiek 13 Bouwstenen voor iedereen 14 Zestien filosofen 14 De hoofdstukken 15
Inleiding 13 Levenskunst en ethiek 13 Bouwstenen voor iedereen 14 Zestien filosofen 14 De hoofdstukken 15 1 Plato: rechtvaardigheid als harmonie 19 Wat is rechtvaardigheid? 20 De rechtvaardige staat 25
Wat is Keuzeloos Gewaarzijn ofwel Meditatie?
Wat is Keuzeloos Gewaarzijn ofwel Meditatie? door Nathan Wennegers Trefwoord: zelfkennis / meditatie 2015 Non2.nl Zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever mag niets uit deze uitgave
BOBBI EDEN HAKEN IEDEREEN KAN. Stap voor stap en met humor leert Bobbi ook jou grappige en schattige UKKEPUKKI S haken!
BOBBI EDEN IEDEREEN KAN HAKEN Stap voor stap en met humor leert Bobbi ook jou grappige en schattige UKKEPUKKI S haken! BOBBI EDEN IEDEREEN KAN HAKEN 2 COLOFON Dit boek is gepubliceerd door Kosmos Uitgevers
www.affirmatie.nl Oorspronkelijke titel: I Think, I am! Copyright 2008 by Louise L. Hay Original English language publication in 2008 by Hay House Inc. Ontwerp en redactionele assistentie: Jenny Richards
TELLEN EN REKENEN MET TIG
TELLEN EN REKENEN MET TIG 2 Tellen en rekenen met tig Een voorbeeld van de aardige getallen Thomas Colignatus Samuel van Houten Genootschap 3 Voor M. op zijn zesde verjaardag in 2012 ISBN: 978.946318906.4
Ambitie.info. BPV Werken in de detailhandel, goederen komen binnen
Ambitie.info BPV Werken in de detailhandel, goederen komen binnen Colofon Uitgeverij: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Auteur: M. Steenbergen Redactie: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke redactie:
Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013
Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013 Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013 samengesteld door: prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis ISBN 978-90-78066-82-8 NUR 822 2013, Stichting Instituut
Pol Van Damme. Leesfiches
Pol Van Damme Deze leesfiches bevatten niet zomaar vraagjes bij boeken. Nee, het gaat om leuk en creatief bezig zijn met boeken, om bevorderen van leesbegrip, maar bovenal: om leesplezier! Het boekenpakket
administratie afdeling debiteurenadministratie Kaderberoepsgerichte leerweg
administratie afdeling debiteurenadministratie Kaderberoepsgerichte leerweg colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteurs: A. Bosma, P.F.C. Croese, M. van Esch, H. Kamerbeek, J.M. van der Steeg Redactie:
p r o j e c t b o e k WERKEN IN een sportcentrum
p r o 8 j e c t b o e k WERKEN IN een sportcentrum Colofon Uitgeverij Auteur Vormgeving Illustraties Pictogrammen Foto s Drukwerk Met dank aan : Uitgeverij Edu Actief b.v. : M.M. Gijsbers : Tekst in Beeld
ERIC RASSIN. Daarom. De psychologie van oorzaak en gevolg in 20 raadsels SCRIPTUM
DAAROM DUS ERIC RASSIN Daarom dus De psychologie van oorzaak en gevolg in 20 raadsels SCRIPTUM Copyright 2016 Eric Rassin Grafische vormgeving cover Jan van Zomeren Grafische vormgeving binnenwerk www.igraph.be
Praktijk en Loopbaan Dienstverlening
PrOmotie Praktijk en Loopbaan Dienstverlening Werkboek 1 Colofon Auteurs: Onder redactie van: Tekstredactie: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk: Hanneke Molenaar Els Smulders, IVIO Y-Publicaties Adato
Rona Jaffe Van alles het beste
Van alles het beste Rona Jaffe Van alles het beste Vertaald door Petra C. van der Eerden Uitgeverij De Arbeiderspers Amsterdam Antwerpen Copyright 1958 Rona Jaffe Copyright Nederlandse vertaling 2011
Colofon. Titel: Xact groen Wiskunde deel 2 ISBN: 978 90 3720 834 4 NUR: 124 Trefwoord: Wiskunde groen
Colofon 1 Colofon Titel: Xact groen Wiskunde deel 2 ISBN: 978 90 3720 834 4 NUR: 124 Trefwoord: Wiskunde groen Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteurs: E. Benthem, J. Broekhuizen, H. La Poutré, J. Bruinsma,
over de esthetiek KK_Hegel_Binnenwerk_136pp.indd :31
over de esthetiek georg wilhelm friedrich hegel Over de esthetiek vertaling & aantekeningen Sybrandt van Keulen boom amsterdam kleine klassieken Oorspronkelijk verschenen als Einleitung tot Hegels Vorlesungen
Het. beste. deel komt nog. Troost in tijden van ziekte en verdriet CORRIE TEN BOOM
Corrie ten Boom Het beste deel komt nog Troost in tijden van ziekte en verdriet CORRIE TEN BOOM Het beste deel komt nog Copyright 2013 Corrie ten Boom Fonds Original Copyright 1977 by Corrie ten Boom
Taal op niveau Spreken Op weg naar niveau
Taal op niveau Spreken Op weg naar niveau 1F Naam: Groep: Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteur: Elma Draaisma Redactie: Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke redactie: Wim Zuijdendorp Vormgeving: Edu
Essays over bewustzijn en verandering
Essays over bewustzijn en verandering Henri Bergson ISVW UITGEVERS Henri Bergson 4 Over dit boek Wij praten over de verandering maar wij denken er niet aan. Wij zeggen dat verandering bestaat, dat alles
Zelfhypnose. je kunt het zelf doen
Zelfhypnose je kunt het zelf doen Colofon ISBN: 978 90 8954 985 3 1e druk 2017 2017, Joop Fenstra Exemplaren zijn te bestellen via de boekhandel of rechtstreeks bij de uitgeverij: Uitgeverij Elikser Ossekop
breien op hun paasbest
Arne & Carlos breien op hun paasbest TIRION CREATIEF Paaske_NL-binnenwerk1.indd 1 26-01-12 12:22 INHOUD Hoofdstuk 1 Materiaal... 4 Hoofdstuk 2 De paashaas... 7 Hoofdstuk 3 Truitje voor de paashaas... 12
Programma. Zomerweek Uit je dak
Programma Zomerweek Uit je dak MAANDAG 22 AUGUSTUS 9.45 ontvangst 10.30 Welkom, kennismaking 11.00 Toelichting bij het programma van de zomerweek 11.15 Inleidend college door Laurens ten Kate o Charles
PrOmotie. Cultuur en maatschappij. Werkboek Media 2
PrOmotie Cultuur en maatschappij Werkboek Media 2 Colofon Auteur: Adviezen: Onder redactie van: Tekstredactie: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk: Carolien van den Kommer, Mieke van Wieringen Aveline Dijkman
Op zoek levenswijsheid levenskunst
De schrijver, Kamiel Duchatelez, is norbertijn van de abdij van Averbode. Hij doceerde jarenlang dogmatiek, patrologie en spiritualiteit in de abdij, nadien aan de studieconcentratie van Vlaamse Norbertijnenabdijen
Het wijzigen van de akte van splitsing in appartementsrechten
Het wijzigen van de akte van splitsing in appartementsrechten Kostbaar en tijdrovend mr. M.N. Bakker Eerste druk s-gravenhage - 2018 1 e druk ISBN 978-94-6315-036-1 NUR 820-822 2018, M.N. Bakker Alle rechten
Marcella Veldthuis Boven water
Boven water Marcella Veldthuis Boven water Uitgeverij De Arbeiderspers Amsterdam Antwerpen Copyright 2011 Marcella Veldthuis Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door
Kijken naar een droomscherm
Kijken naar een droomscherm Solange Leibovici Kijken naar een droomscherm Over cinema & psychoanalyse sjibbolet amsterdam mmxvi Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van
de vrijheid smaakt naar pijn
1 de vrijheid smaakt naar pijn I Wat is vrijheid? Een gedicht zegt over vrijheid: de vrijheid is voor de mensen de vrijheid bestaat in taal de vrijheid is voor de mensen wij spreken elkaar toe Met vogels
De Kern van Veranderen
De Kern van Veranderen #DKVV De kern van veranderen marco de witte en jan jonker Alle rechten voorbehouden: niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand,
PrOmotie. Cultuur en Maatschappij. Werkboek De Nederlandse staat
PrOmotie Cultuur en Maatschappij Werkboek De Nederlandse staat Colofon Auteurs: Onder redactie van: Met dank aan: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk: Gerda Verhey, Mieke de Jager Ina Berlet (SLO), Enschede
Auteurs boek: Vera Lukassen en René Valster Titel boek: Basis Computergebruik Versies: Windows 7 & Windows 8
Auteurs boek: Vera Lukassen en René Valster Titel boek: Basis Computergebruik Versies: Windows 7 & Windows 8 2014, Serasta Uitgegeven in eigen beheer info@serasta.nl Eerste druk: Augustus 2014 ISBN: 978-94-91998-03-4
Willen sterven. Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Moment voor religieuze bezinning en waardevol leven
Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Paul van Tongeren was tot zijn emeritaat hoogleraar wijsgerige ethiek in Nijmegen en Leuven. Hij is als geassocieerd onderzoeker
Basisvaardigheden Nederlands Deel 1 van 2
Basisvaardigheden Nederlands Deel 1 van 2 Colofon Auteur: Hanneke Molenaar Inhoudelijke redactie: Ina Berlet Redactie: Edu Actief b.v. Vormgeving: Crius Group Illustraties: Edu Actief b.v. Titel: Basisvaardigheden
KIDS CROWD. Kids Crowd is een initiatief van: Suzan Baldinger & Lex Hupe
KIDS CROWD Kids Crowd is een initiatief van: Suzan Baldinger & Lex Hupe Mijn school Ik wil een school waar ik van kan dromen vol met natuur en bomen Waar ze niet pesten en heel veel uittesten Ik wil een
Werken in het bank- en verzekeringswezen
15 Werken in het bank- en verzekeringswezen Naam:... Klas:... Colofon Uitgeverij: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Auteur: Kees Faas Redactie: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke redactie:
Taal op niveau Gesprekken voeren Op weg naar niveau
Taal op niveau Gesprekken voeren Op weg naar niveau 1F Naam: Groep: Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteur: Elma Draaisma Redactie: Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke redactie: Annemieke Struijk en
PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/104582
Exemplaren zijn rechtstreeks te bestellen via internet: en bij iedere boekhandel.
Colofon ISBN: 9789051797664 1e druk, 2011 2011 Alex Klein www.profitabilities.eu Dit is een uitgave van Gopher B.V. Keizersgracht 75-II 1015 CE Amsterdam Exemplaren zijn rechtstreeks te bestellen via internet:
Inleiding Administratieve Organisatie. Opgavenboek
Inleiding Administratieve Organisatie Opgavenboek Inleiding Administratieve Organisatie Opgavenboek drs. J.P.M. van der Hoeven Vierde druk Stenfert Kroese, Groningen/Houten Wolters-Noordhoff bv voert
Handleiding Eetmeter. Aan de slag. in beroep en bedrijf. Handleiding Eetmeter. februari 2007
Aan de slag in beroep en bedrijf februari 2007 Branche Uitgevers 1 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand dan wel
Spreken en gesprekken voor 1F
NEDERLANDS Spreken en gesprekken voor 1F Deel 2 van 5 Colofon Auteur: Hanneke Molenaar Inhoudelijke redactie: Ina Berlet Redactie: Edu Actief b.v. Vormgeving: Crius Group Illustraties: Edu Actief b.v.
Teken- en schilderpret met een simpele afdruk
Rosa M. Curto Rosa M. Curto Bomvol speelse oefeningen om vele middagen creatief mee door te komen! Dit boek nodigt kinderen en (groot)ouders uit de allerleukste figuren te maken met je vingers! Het idee
PrOmotie. Cultuur en Maatschappij. Infoboek 3
PrOmotie Cultuur en Maatschappij Infoboek 3 Colofon Auteurs: Onder redactie van: Met dank aan: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk: Gerda Verhey, Mieke van Wieringen, Caroline van den Kommer, Ruud Schinkel,
Lodewijk het lieve beestje
Lodewijk het lieve beestje Uitgeverij, training en diensten Colofon Uitgeverij: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Redactie: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Vormgeving: Force digitale producties Illustraties:
Belastingwetgeving 2015
Belastingwetgeving 2015 Opgaven Niveau 5 MBA Peter Dekker RA Ludie van Slobbe RA Uitgeverij Educatief Ontwerp omslag: www.gerhardvisker.nl Ontwerp binnenwerk: Ebel Kuipers, Sappemeer Omslagillustratie:
PrOmotie. Naar je zin. Werkboek Gebedshuizen en voorwerpen
PrOmotie Naar je zin Werkboek Gebedshuizen en voorwerpen Colofon Auteurs: Adviezen: Onder redactie van: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk: Nico Schouws (Fontys/OSO) en Ro-Nalt Schrauwen Aveline Dijkman
Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38563 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Groos, Anneliesje Marije Title: Een hard en waakzaam woord. Engagement in de literaire
Colofon. ISBN: e druk , Astrid Waernes Praktijk Waernes
De Magische pas Colofon ISBN: 978 94 6365 131 8 1e druk 2019 2019, Astrid Waernes Praktijk Waernes www.praktijk-waernes.nl Exemplaren zijn te bestellen via de boekhandel of rechtstreeks bij de uitgeverij:
giorgio agamben Naaktheden Vertaling martijn buijs sjibbolet µ amsterdam µ mmxi
Naaktheden giorgio agamben Naaktheden Vertaling martijn buijs sjibbolet µ amsterdam µ mmxi Oorspronkelijke titel: Nudità, Nottetempo srl, 2009, Rome 2011 Nederlandse vertaling Martijn Buijs, p / a Uitgeverij
De onzichtbare gorilla
De onzichtbare gorilla Christopher Chabris en Daniel Simons De onzichtbare gorilla Selectieve waarneming en valse intuïtie Vertaald door Jan Willem Reitsma groteletter Uitgeverij De Arbeiderspers Amsterdam
module keukencalculaties mbo koksopleiding Barend Bakkenes
module keukencalculaties mbo koksopleiding Barend Bakkenes colofon Uitgeverij: Auteur: Eindredactie: Foto s: Vormgeving: Drukwerk: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Barend Bakkenes Uitgeverij Edu Actief
De geschiedenis van Jihad
De geschiedenis van Jihad Het is opvallend dat de supporters van islam zowel in de reguliere media als op de sociale media zich in alle mogelijke bochten wringen om toch maar hun islamofiele illusies overeind
Omslag ontwerp: Wim Meyles Illustraties: Ben Wansink Vormgeving omslag en binnenwerk: Evelien Veenstra
Filosoviertjes Colofon ISBN: 978 94 6365 071 7 1e druk 2018 2018 Wim Meyles Uitgeverij Elikser Ossekop 4 8911 LE Leeuwarden www.elikser.nl Omslag ontwerp: Wim Meyles Illustraties: Ben Wansink Vormgeving
gehaakte pop mijn Isabelle Kessedjian Isabelle Kessedjian Zijn deze poppen niet schattig?
mijn gehaakte pop mijn gehaakte pop Mijn gehaakte pop Met dit boek kun je het basispatroon van de pop eenvoudig haken. Isabelle Kessedjian Zijn deze poppen niet schattig? Daarnaast vind je verschillende
PrOmotie. Praktijk en Loopbaan. Werkboek 2 Plant en Dier
PrOmotie Praktijk en Loopbaan Werkboek 2 Plant en Dier Colofon Auteurs: Onder redactie van: Tekstredactie: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk: Jany Brussaard, Harold Jongsma, Hanneke Molenaar Ingrid Koops
Werken op de verkoopadministratie
7 Werken op de verkoopadministratie Naam:... Klas:... Colofon Uitgeverij: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Auteur: Walter Kamphuis Redactie: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke redactie: Arie
Groot weetjesboek over kampioenen van de dierenwereld
Groot weetjesboek over kampioenen van de dierenwereld Erell Guéguen Met illustraties van: Charlotte Ameling: titelpagina, pagina s 6-7, 16-17, 28-29, 36-37, 42-43, 54-55, 66-67, 76-77. Robert Barborini:
PrOmotie. Cultuur en maatschappij. Werkboek Kleren maken de mens
PrOmotie Cultuur en maatschappij Werkboek Kleren maken de mens Colofon Auteurs: Onder redactie van: Met dank aan: Tekstredactie: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk: Mary Korten, José Banens, Gerda Verheij
PrOmotie. Cultuur en Maatschappij. Werkboek Huur een huis
PrOmotie Cultuur en Maatschappij Werkboek Huur een huis Colofon Auteurs: Onder redactie van: Met dank aan: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk: Gerda Verhey, Ruud Drupsteen, Caroline van den Kommer, Mary
Ho- Rijks Universitei I I I I I I I I. Int. als deur d'ommegancksche feest, quamen de Spaengiaerden. van de. gewoerd en 3 OCTOBER- VEREENIGING- LEIDEN
3 Oktoberlezingen Redactie: Prof. dr. P.G.]. van Sterkenburg Dr. F.S. Gaastra Dr. D.]. Noordam Dr. R.P. Fagel LM.M. Heruer Int als deur d'ommegancksche feest, quamen de Spaengiaerden De 3 Okroberlezingen
Nederlands. Schrijven. voor 1F Deel 1 van 5
Nederlands Schrijven voor 1F Deel 1 van 5 Colofon Auteur: Mieke Lens Inhoudelijke redactie: Ina Berlet Redactie: Edu Actief b.v. Vormgeving: PPMP Prepress, Wolvega Illustraties: Edu Actief b.v. Titel:
Geluk kun je alleen schilderen
Geluk kun je alleen schilderen Open Domein nr. 47 Aleid Truijens Geluk kun je alleen schilderen F. B. Hotz. Het leven Uitgeverij De Arbeiderspers Amsterdam Antwerpen Het schrijven van deze biografie was
Colofon. Titel: Xact groen Wiskunde deel 1 ISBN: NUR: 124 Trefwoord: Wiskunde groen
Colofon 1 Colofon Titel: Xact groen Wiskunde deel 1 ISBN: 978 90 3720 835 1 NUR: 124 Trefwoord: Wiskunde groen Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteurs: E. Benthem, J. Broekhuizen, H. La Poutré, J. Bruinsma,
RECHT EN SAMENLEVING ANDERS BEKEKEN
Wim Weymans RECHT EN SAMENLEVING ANDERS BEKEKEN Filosofische perspectieven Recht en samenleving anders bekeken Filosofische perspectieven Wim Weymans Acco Leuven / Den Haag Verantwoording 13 Inleiding 17
Hou het eenvoudig Effectief communiceren in organisaties
Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 1 Hou het eenvoudig Effectief communiceren in organisaties Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 2 Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 3 Arie Quik Hou
Een zucht van verlichting
Marthe van der Noordaa Een zucht van verlichting totale aanwezigheid in het dagelijks leven vierde druk Uitgeverij ITIP Vierde druk, 2016 2016, ITIP Zutphen www.itip.nl Omslag Mark Schalken, De Ruimte/Ontwerpers
Exemplaren zijn te bestellen via de boekhandel of rechtstreeks bij de uitgeverij: Uitgeverij Elikser Ossekop LE Leeuwarden
Terug Colofon ISBN: 978 94 6365 169 1 1e druk 2019 2019, Jan Gieling Exemplaren zijn te bestellen via de boekhandel of rechtstreeks bij de uitgeverij: Uitgeverij Elikser Ossekop 4 8911 LE Leeuwarden www.elikser.nl
Edith Brugmans. Weg van de enkeling
edith brugmans Weg van de enkeling De werkelijkheid van sentimenten Edith Brugmans Weg van de enkeling De werkelijkheid van sentimenten Dit essay reflecteert over objectieve geestelijke werkelijkheid.
handel en verkoop thema marketing Gemengde leerweg
handel en verkoop thema marketing Gemengde leerweg colofon Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteurs: A. Reijn, J. Abbes, J. Crins, R. Heynen, M. Verrij Redactie: Edu Actief b.v. Meppel Inhoudelijke redactie:
3000 jaar denkers over onderwijs
Henk Sissing (RED.) 3000 jaar denkers over onderwijs m.m.v. Gert Biesta Erno Eskens René Gude Mariëtte Lusse Paulien Meijer Robert-Jan Simons Luc Stevens Marc Vermeulen Boom Amsterdam Uitgeverij Boom,
Examencoach. Vmbo Zorg & Welzijn breed en vmbo Verzorging voor het beroepsgerichte deel. Naam:... Klas:...
Examencoach Vmbo Zorg & Welzijn breed en vmbo Verzorging voor het beroepsgerichte deel Naam:... Klas:... Colofon Uitgeverij: Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Auteurs: Lydia Janse, Ilse Rampen, Regina
PrOmotie. Rekenen en wiskunde. Werkboek Geld
PrOmotie Rekenen en wiskunde Werkboek Geld Colofon Auteurs: Onder redactie van: Tekstredactie: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk: Harry Bruinsma, Ton Milatz, Edu Actief b.v. Ad van der Hoeven, Mieke Abels
Taal op niveau Luisteren Op weg naar niveau
Taal op niveau Luisteren Op weg naar niveau 1F Naam: Groep: Uitgeverij: Edu Actief b.v. Meppel Auteur: Annemieke Struijk Redactie: Edu Actief b.v. Meppel Vormgeving: Edu Actief b.v. Meppel Illustraties:
De trein van het leven
De trein van het leven Eerste druk, december 2009 2009 Hans Cieremans isbn: 978-90-484-0933-4 nur: 306 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
Rekenen Meten en meetkunde. voor 1F
Rekenen Meten en meetkunde Tijd voor 1F Colofon Auteur: Daphne Ariaens Eindredactie: Jiska van Hall, Christie Hofmeester Redactie: Edu Actief b.v. Vormgeving: Crius Group Illustraties: Edu Actief b.v.,
PrOmotie. Naar je zin. Werkboek Rituelen
PrOmotie Naar je zin Werkboek Rituelen Colofon Auteurs: Adviezen: Onder redactie van: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk: Nico Schouws (Fontys/OSO) en Ro-Nalt Schrauwen Aveline Dijkman Edu Actief Adatodesign,
Inleiding 11 Hans Alma & Adri Smaling
Inleiding 11 Hans Alma & Adri Smaling Referenties 15 Hoofdstuk 1. Zingeving en levens beschouwing: een conceptuele en thematische verkenning 17 Adri Smaling & Hans Alma 1. Wat kan onder zingeving worden
BASISWETTEKSTEN INZAKE HET RECHT VAN DE INTELLECTUELE EIGENDOM
BASISWETTEKSTEN INZAKE HET RECHT VAN DE INTELLECTUELE EIGENDOM BASISWETTEKSTEN INZAKE HET RECHT VAN DE INTELLECTUELE EIGENDOM Hendrik VANHEES Gewoon hoogleraar Universiteit Antwerpen Hoofddocent Universiteit
Preadviezen Content.indd :55:32
Preadviezen 2016 Content.indd 1 01-11-16 13:55:32 Content.indd 2 01-11-16 13:55:32 Vereniging voor de vergelijkende studie van het recht van België en Nederland Preadviezen 2016 Noodtoestand in het publiekrecht
PrOmotie. Seksuele vorming. Werkboek 2 Veilig vrijen
PrOmotie Seksuele vorming Werkboek 2 Veilig vrijen Colofon Auteur: Onder redactie van: Tekstredactie: Vormgeving: Illustraties: Drukwerk: Aveline Dijkman (DAT) Aveline Dijkman (DAT), Edu Actief Edu Actief
VOORBEREIDING OP DE DOOP
DOOR HET WATER HEEN Door het water heen is een waardevol geschenk aan doopouders en biedt een goede voorbereiding op de doopdienst. Bernard & Eline van Vreeswijk De doop van je kind is altijd een bijzondere
renée van riessen Van zichzelf bevrijd Levinas over transcendentie & nabijheid
renée van riessen Van zichzelf bevrijd Levinas over transcendentie & nabijheid sjibbolet filosofie sjibbolet 2016 najaar Renée van Riessen Van zichzelf bevrijd Levinas over transcendentie & nabijheid Menselijk
Onderdak geven aan grote vragen van het leven
Onderdak geven aan grote vragen van het leven De Vereniging van Vrijzinnige Protestanten geeft op Vrijzinnigheid is nodig om de multiculturele samenleving leefbaar te houden en interessant te maken. eigen