Vooronderzoek methodiek Verbetering Ventilatie Basisscholen

Transcriptie

1 Vooronderzoek methodiek Verbetering Ventilatie Basisscholen

2 Vooronderzoek methodiek Verbetering Ventilatie Basisscholen Drs. S. Wouters van Buggenum Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD'en Brabant/Zeeland Tilburg in samenwerking met GGD Zuidoost-Brabant juni 2007 Projectverantwoordelijke Annemieke van der Zijden Projectuitvoering Sandra Wouters Natasja van Montfoort Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD en Brabant/Zeeland Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD en Brabant/Zeeland GGD Zuidoost-Brabant Projectgroep Sandra Wouters Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD en Brabant/Zeeland Ella Benedictus GGD Nederland Carla Antens GGD Hollands Midden Frans Duijm GGD Groningen Inge van der Heyden GGD Midden Nederland Ellen Koudijs Siebel VROM Natasja van Montfoort GGD Zuidoost-Brabant Bart Poelman GGD Amsterdam Marjolijn Verschuren VROM Ruud van Vlerken GGD Zuidoost-Brabant

3 Colofon Dit rapport werd opgesteld door het Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD'en Brabant/Zeeland, in samenwerking met de GGD Zuidoost-Brabant, binnen een project van GGD Nederland en met financiering van het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM). Dit rapport is (digitaal) op te vragen bij: Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD'en Brabant/Zeeland Postbus DD s Hertogenbosch Telefoon: Beschikbaar via GGD Kennisnet, zoeknummer Bureau Gezondheid, Milieu & Veiligheid GGD'en Brabant/Zeeland. Auteursrecht voorbehouden. Bronvermelding verplicht.

4 Voorwoord Diverse onderzoeken door GGD en in Nederland hebben aangetoond dat de ventilatie in het stookseizoen in veel Nederlandse scholen tekort schiet. GGD en laten het echter niet bij deze constatering alleen, maar doen ook aanbevelingen voor het verbeteren van de situatie. Enkele eerdere onderzoeken hebben laten zien dat door het aanbieden van een ventilatie-advies-op-maat, ondersteund door een afleesbare CO 2 -signaalmeter, de kwaliteit van het binnenmilieu sterk verbeterd kan worden. Binnen dit vooronderzoek is gekeken naar de bruikbaarheid van de ééndagsmethode. Dit is een instrument om het binnenmilieu in basisscholen te verbeteren en is effectief gebleken in de regio Zuidoost-Brabant. Volgens deze ééndagsmethode hebben 23 GGD en aan 87 scholen advies gegeven voor een beter binnenmilieu en hiervoor ook concrete hulpmiddelen aangeboden. In dit rapport kunt u lezen hoe de deelnemende GGD en en scholen de ééndagsmethode ervaren hebben en welke aanpassingen nodig zijn. Als eerste een woord van dank aan de deelnemende GGD en. In korte tijd hebben zij zich de methode eigen gemaakt en met veel enthousiasme toegepast op de scholen in hun werkgebied. Een volgend woord van dank gaat uit naar de scholen die hun medewerking hebben verleend aan dit vooronderzoek. Tot slot natuurlijk ook een woord van dank aan het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM), dat het financieel mogelijk heeft gemaakt om dit vooronderzoek uit te voeren. Sandra Wouters Juni 2007 i

5 Samenvatting Achtergrond In scholen bestaan aanzienlijke gezondheidsrisico s door verontreiniging van de binnenlucht met onder andere ziektekiemen, allergenen en fijn stof. In naar schatting 80% van alle scholen voldoet de binnenlucht niet aan de gezondheidkundige advieswaarden van de GGD en. Methode In dit vooronderzoek hebben 23 GGD en samen 87 scholen bezocht volgens de ééndagsmethode zoals die is opgesteld door GGD Zuidoost-Brabant. Hierbij hebben alle GGD en gewerkt volgens hetzelfde stappenplan en gebruik gemaakt van standaard werkdocumenten. De ééndagsmethode bestaat uit vier stappen. De eerste stap is het vooroverleg met de gemeente, waarin gemeenten geïnformeerd zijn over onderzoek en hen de mogelijkheid werd geboden om scholen voor te dragen voor deelname. In de tweede stap vindt de selectie van de scholen plaats. Scholen waar mechanische ventilatie aanwezig is of scholen die op korte termijn een verbouwing gepland hebben worden uitgesloten van het onderzoek. In de derde stap vindt het bezoek aan de school plaats. Dit bezoek bestaat uit een beoordeling van het binnenmilieu, het opstellen van een advies-op-maat, een voorlichting voor directie en docenten en het aanbieden van hulpmiddelen aan de school. Als laatste stap vindt er nazorg plaats. Het bezoek aan de school wordt geëvalueerd en de gemeente ontvangt een terugkoppeling. Resultaten De 23 GGD en zijn over het algemeen tevreden over de methodiek van de ééndagsmethode. Opmerkingen of verbeterpunten zijn genoemd bij het tijdschema, de ventilatiekaart, de manier waarop de werkdocumenten zijn aangeleverd en de inhoud van een aantal werkdocumenten. Ook de scholen zijn tevreden over de ééndagsmethode: de docenten geven hiervoor gemiddeld als cijfer een acht. De helft van de docenten vindt dat ze een adequater ventilatiegedrag hebben en bij de meerderheid is de bewustwording is toegenomen. Ook de kwaliteit van het binnenmilieu verbetert aanzienlijk in de vier weken na de ééndagsmethode. Het percentage lestijd dat de CO 2 -concentratie hoger dan 1400 ppm is neemt met ongeveer de helft af: van gemiddeld 36% overschrijding in de twee weken vóór de ééndagsmethode naar gemiddeld 18% overschrijding in de vier weken ná de ééndagsmethode. Conclusies De ééndagsmethode is een geschikt moment om het binnenmilieu in basisscholen te verbeteren. Het verdient daarom aanbeveling om de inzet van de ééndagsmethode te verbreden naar alle basisscholen in Nederland. Bewustwording van het belang van een gezond binnenmilieu en verandering van het ventilatiegedrag zorgt voor verbetering van het binnenmilieu in scholen, maar het wordt er niet optimaal mee. Daarnaast geeft ongeveer de helft van de docenten aan dat door tocht of koudeklachten niet voldoende geventileerd kan worden. Voor verdere verbetering van het binnenmilieu zijn dan ook bouwkundige aanpassingen van de ventilatievoorzieningen en de inrichting van het schoolgebouw nodig. ii

6 Inhoudsopgave Voorwoord... i Samenvatting...ii Inhoudsopgave...iii 1 Inleiding Achtergrond van het onderzoek Probleemstelling Doelstelling Methode Selectie van deelnemende GGD en Opzet ééndagsmethode Vooroverleg met de gemeente Selectie van scholen Bezoek aan de school Nazorg Instructiemethodiek voor GGD medewerkers Bruikbaarheid van de ééndagsmethode Inzicht van de scholen in binnenmilieuproblematiek Vaststellen kwaliteit van het binnenmilieu Resultaten Instructiemethodiek voor GGD medewerkers Ervaring GGD en met de ééndagsmethode Inzicht van de scholen in binnenmilieuproblematiek Vaststellen kwaliteit binnenmilieu Uniformiteit en kwaliteit van de methode waarborgen Discussie Conclusies en aanbevelingen Belangrijkste conclusies Aanbevelingen Referenties Bijlagen Bijlage 1 Stappenplan Bijlage 2 Brief gemeente Bijlage 3 Brief directie Bijlage 4 Brief docenten Bijlage 5 Ventilatieformulier Bijlage 6 Screeningsformulier Bijlage 7 Ventilatiekaart Bijlage 8 Schooladvies Bijlage 9 Voorlichtingsbijeenkomst Bijlage 10 Handleiding Ventilight Bijlage 11 Instructie lespakket Bijlage 12 Evaluatieformulier directie Bijlage 13 Evaluatieformulier docenten Bijlage 14 Vragenlijst methodiek ééndagsmethode inclusief antwoorden Bijlage 15 Resultaten evaluatie directie Bijlage 16 Resultaten evaluatie docenten iii

7 1 Inleiding Het eerste hoofdstuk behandelt achtereenvolgens de achtergrond van het onderzoek, de probleemstelling en de daaruit volgende doelstellingen. 1.1 Achtergrond van het onderzoek In scholen bestaan gezondheidsrisico s door verontreiniging van de binnenlucht met onder andere ziektekiemen, allergenen en fijn stof. De leerlingen zijn een belangrijke bron van deze verontreiniging. De combinatie van een hoog aantal mensen per kubieke meter en gebrekkige ventilatie zijn verantwoordelijk voor deze hoge blootstelling aan verontreinigingen in scholen. In de meerderheid van alle scholen voldoet de binnenlucht niet aan de gezondheidkundige advieswaarden van de GGD en (Boerstra, 2006; van Dijken, 2006). Uit onderzoek in kantoren blijkt dat een intensieve ventilatie het aantal gezondheidsklachten en het ziekteverzuim doet dalen (Apte, 2000). Tevens blijkt dat minder ventilatie leidt tot meer bacteriën in de lucht indien in een lokaal mensen aanwezig zijn (Fox, 2003 en Liu, 2000). Het risico op infecties daalt bij een betere ventilatie en dus bij lagere koolstofdioxide (CO 2 ) waarden (Rudnick, 2003). Onderzoek in Scandinavië toont aan dat door de introductie van betere ventilatievoorzieningen, en daardoor het bereiken van lagere CO 2 -concentraties, het aantal leerlingen met astmaklachten daalt (Smedje, 2000). Uit de VS (Shendell, 2004) komen tevens aanwijzingen dat het ziekteverzuim van de leerlingen lager ligt bij beter geventileerde lokalen. Uit onderzoek van TNO (2007) blijkt dat leerlingen op basisscholen beter presteren bij taal en rekenen in een goed geventileerd lokaal (de Gids, 2007). Ook uit eerdere onderzoeken komen aanwijzingen naar voren dat de prestaties van leerlingen samenhangen met de luchtverversing in de lokalen. Met name de combinatie van een te hoge temperatuur en gebrekkige ventilatie kan ongunstige effecten hebben op de aandacht van leerlingen (Myhrvold, 1996; ten Boske, 1997; van Buggenum, 2003; Wargocki, 2005). Hoewel de CO 2 -concentratie zelf niet verantwoordelijk is voor de verschillende gezondheidseffecten vormt deze een goede indicator voor de ventilatie van een ruimte (von Pettenkoffer, 1858). Uit deze concentratie is af te leiden of er voldoende wordt geventileerd om de verontreiniging, afkomstig van personen, af te voeren. In de praktijk hebben diverse factoren invloed op de CO 2 -concentratie, waaronder de activiteit van de leerlingen, het gebruik van de ventilatievoorzieningen en de weersomstandigheden. In 2006 heeft het Landelijk Centrum Medische Milieukunde toetswaarden opgesteld voor de ventilatie van scholen en kinderdagverblijven (LCM, 2006). In onderstaande tabel is een samenvatting gegeven van de nieuwe toetswaarden. GGD en gebruiken deze om de kwaliteit van het binnenmilieu te beoordelen. 1

8 Tabel 1: gezondheidkundige toetswaarden voor ventilatie in scholen en kindercentra ventilatieklasse CO 2 -gehalte 98-percentiel Gezondheidskundige beoordeling (inclusief achtergrond van 400 ppm ) 0. zeer goed < 650 Streefdoel nieuwbouw I. goed Streefdoel bestaande bouw II. matig Acceptabel III. onvoldoende Tijdelijk acceptabel IV. slecht > 1400 Onacceptabel Bron: LCM 2006 ppm: parts per miljon, aantal deeltjes CO 2 per één miljoen luchtdeeltjes 1.2 Probleemstelling Diverse onderzoeken hebben aangetoond dat de ventilatie in het stookseizoen in veel Nederlandse scholen tekort schiet (van de Ven, 2002; van Vlerken, 2002; van Ass, 2003; van Doorn & Wouters, 2004; Meijer, 2005; Geelen, 2006; Boerstra et al., 2006; van Dijken, 2006). GGD en laten het echter niet bij deze constatering alleen, maar doen ook aanbevelingen voor het verbeteren van de situatie. GGD Zuidoost-Brabant heeft in 2003 in zestien scholen een pilot uitgevoerd naar de effectiviteit van een ventilatieadvies-op-maat in combinatie met een CO 2 -signaalmeter. Hieruit blijkt dat de effecten van deze interventie op korte termijn (één week) goed zijn. Recent heeft het project Gezond (venti-)leren op school! (Geelen, 2006) aangetoond dat van deze aanpak ook na een langere termijn (zes weken) de positieve effecten op de binnenmilieukwaliteit meetbaar zijn. GGD Zuidoost-Brabant heeft deze effectief gebleken, maar arbeidsintensieve, aanpak vervolgens doorontwikkeld tot de minder arbeidsintensieve ééndagsmethode. In de jaren 2005 en 2006 is deze methode getest in ongeveer 400 klaslokalen. De methode is geëvalueerd door een evaluatieformulier aan de docenten voor te leggen. De docenten gaven daarin aan dat het ventilatiegedrag door de methode is verbeterd. (Wouters, 2005; van Montfoort, 2006). De ééndagsmethode van de GGD Zuidoost-Brabant leidt tot meer bewustwording van de binnenmilieuproblematiek bij docenten en daardoor waarschijnlijk tot beter ventilatiegedrag en een beter binnenmilieu. Daarmee is echter nog niet aangetoond dat de binnenmilieukwaliteit op de lange termijn daadwerkelijk verbetert. Het is immers mogelijk dat de aandacht onder de docenten na verloop van tijd verslapt. Door een aantal weken na de interventie de CO 2 -concentratie te meten kan de effectiviteit van de methode verder worden onderbouwd. Een aantal GGD en heeft ervaring met het in beeld brengen van de ventilatie per lokaal en het aanreiken van oplossingsrichtingen, maar voor de meeste GGD en is de luchtkwaliteit in scholen een nog onbekend terrein. De ééndagsmethode was nog slechts door één van de 36 GGD en in Nederland gebruikt. Dit vraagt dus om een verdere verbreding van de methodiek naar meerdere GGD en. 2

9 1.3 Doelstelling Hoofddoelstelling van het vooronderzoek is het vaststellen van de bruikbaarheid van de ééndagsmethode (zoals die is ontwikkeld door GGD Zuidoost-Brabant). Hierbij kunnen de volgende nevendoelstellingen worden geformuleerd: Het vaststellen van de noodzaak om het advies op maat aan te vullen met andere elementen en deze elementen indien mogelijk te ontwikkelen. Het ontwikkelen van een instructiemethodiek voor GGD medewerkers voor het kunnen toepassen van de ééndagsmethode. De opgedane ervaringen, uniformiteit en kwaliteit van de interventie borgen. Vaststellen of de gehanteerde methode leidt tot meer aandacht voor de problematiek bij docenten. Vaststellen van de kwaliteit van het binnenmilieu, vóór en ná het toepassen van de ééndagsmethode. De CO 2 concentratie is gebruikt als indicator voor de binnenmilieukwaliteit. 3

10 2 Methode In dit vooronderzoek hebben 23 GGD en samen 87 scholen onderzocht volgens de ééndagsmethode zoals die is opgesteld door GGD Zuidoost-Brabant. Hierbij hebben alle GGD en gewerkt volgens hetzelfde stappenplan (zie bijlage 1). In achttien scholen hebben daarnaast ook aanvullende evaluatiemetingen plaatsgevonden. Dit hoofdstuk beschrijft de methode. Achtereenvolgens worden de volgende aspecten besproken: de selectie van deelnemende GGD en, de opzet van de ééndagsmethode, de instructiemethodiek die voor de GGD en ontwikkeld is, de ervaringen van de GGD'en met de ééndagsmethode, het inzicht van de scholen in de binnenmilieuproblematiek en het vaststellen van de kwaliteit van het binnenmilieu. 2.1 Selectie van deelnemende GGD en Alle 36 GGD en zijn benaderde voor deelname, daarvan hadden er 23 interesse om mee te doen. De te bezoeken scholen zijn evenredig verdeeld over 21 GGD en, zodat iedere GGD vier scholen kon bezoeken. De andere twee GGD en hadden zelf aangegeven om minder scholen te willen bezoeken en hebben daarom elk twee scholen onderzocht. 2.2 Opzet ééndagsmethode De ééndagsmethode is een voorlichtingsinstrument dat een ventilatie-advies-op-maat ondersteunt met een aantal concrete hulpmiddelen. De methode bestaat uit vier stappen: (1) het vooroverleg met de gemeente; (2) de selectie van de scholen; (3) het bezoek aan de school en (4) de nazorg Vooroverleg met de gemeente Als eerste stap worden de gemeentes binnen het werkgebied van de GGD schriftelijk geïnformeerd over het project (zie bijlage 2). Betrokkenheid van de gemeente is van belang vanwege een aantal redenen. De gemeente is financier van de GGD, de gemeente is verantwoordelijk voor de bouwkundige voorschriften van de school en de gemeente kan direct betrokken zijn bij het schoolbestuur. In overleg met de gemeente wordt een aantal scholen uitgenodigd om deel te nemen aan het project. Dit gebeurt met een brief en bijgesloten reactieformulier (zie bijlage 3) Selectie van scholen Als tweede stap wordt de geschiktheid van de school vastgesteld op basis van het door de school ingevulde reactieformulier. Scholen waar mechanische ventilatie aanwezig is of die aangeven op korte termijn (binnen één jaar) verbouw- of nieuwbouwplannen hebben zijn niet geschikt voor deze methode en van deelname uitgesloten. Vanuit praktisch oogpunt dient de scholen over maximaal twaalf leslokalen te beschikken, omdat de hoeveelheid werk anders niet binnen één schooldag past. Geschikte scholen worden telefonisch benaderd voor een nadere toelichting en het plannen van een datum voor het bezoek. Na afloop van dit gesprek ontvangt de directie een informatiebrief om onder de docenten te verspreiden (zie bijlage 4). 4

11 Bezoek aan de school De derde stap is het bezoek aan de school. De formulieren en instrumenten die hierbij gebruikt worden staan vetgedrukt in onderstaande tekst en zijn terug te vinden in de bijlagen 5 tot en met 11. Het bezoek aan de school start met het plaatsen van een CO 2 - datalogger in één lokaal. De keuze van dit lokaal wordt in overleg met de school bepaald. Daarna worden in alle leslokalen de ventilatievoorzieningen beoordeeld met het ventilatieformulier en wordt een screeningsformulier ingevuld dat informatie geeft over binnenmilieu-kenmerken als verwarming, zonwering en schoonmaak. De gegevens van het ventilatieformulier worden ingevoerd in een Excelbestand om per lokaal een ventilatieadvies-op-maat te berekenen en op te stellen. Met dit advies-op-maat weet een docent voor zijn of haar lokaal welke ventilatievoorzieningen minimaal open moeten staan. Dit advies wordt voor elk lokaal afzonderlijk afgedrukt op een persoonlijke ventilatiekaart. De resultaten van de inspectie van alle lokalen en de meting in één lokaal zijn de input voor het schooladvies en de voorlichtingsbijeenkomst aan het eind van de dag. Tijdens de voorlichtingsbijeenkomst worden directie en docenten geïnformeerd over het belang van een gezond binnenmilieu en ontvangen ze een aantal hulpmiddelen om het binnenmilieu te verbeteren: een persoonlijke ventilatiekaart, een afleesbare CO 2 - signaalmeter met indicatie lampjes (ook wel stoplichtmeter genoemd), het lespakket Buitenlucht kom je binnen spelen? en folders met tips voor een beter binnenmilieu Nazorg De laatste stap heeft betrekking op de nazorg. Ongeveer één week na het bezoek aan de school worden evaluatieformulieren naar de school gestuurd (zie bijlage 12 en 13). In deze evaluatie staat centraal hoe directie en docenten het bezoek ervaren hebben en welke effecten er in hun houding en gedrag teweeg zijn gebracht. De antwoorden van de scholen kunnen als input dienen voor de terugkoppeling van het project naar de gemeente. 2.3 Instructiemethodiek voor GGD medewerkers. Om de uniformiteit van de uitvoering van de ééndagsmethode te waarborgen zijn een stappenplan en daarbij horende werkdocumenten uitgewerkt. Het stappenplan, alle benodigde werkdocumenten en een voorbeeldopdracht zijn via Cd-rom aan de GGD en toegestuurd. Deze documenten dienden als input voor een instructiedag die gehouden is op 31 oktober De meest recente versie van werkdocumenten en veelgestelde vragen en antwoorden worden op GGD Kennisnet geplaatst en zijn steeds beschikbaar via de domeinnaam Verbetering Ventilatie Basisscholen ( Alle deelnemende GGD'en zijn benaderd om een abonnement op dit domein te nemen, zodat ze op de hoogte blijven van alle relevante wijzigingen. 5

12 2.4 Bruikbaarheid van de ééndagsmethode Om vast te stellen in hoeverre de ééndagsmethode bruikbaar is geweest voor de deelnemende GGD en is er een vragenlijst opgesteld (zie bijlage 14). In deze vragenlijst staat centraal hoe de medewerkers het werken volgens de ééndagsmethode ervaren hebben. Naar aanleiding van de ingevulde antwoorden worden in dit rapport aanbevelingen gedaan om de ééndagsmethode waar nodig te verbeteren. 2.5 Inzicht van de scholen in binnenmilieuproblematiek Het inzicht van de scholen in de binnenmilieuproblematiek wordt vastgesteld met de evaluatieformulieren die als onderdeel van de nazorg aan de school worden toegestuurd (zie paragraaf 2.2.4). 2.6 Vaststellen kwaliteit van het binnenmilieu In achttien van de 87 scholen is gedurende zes weken in één leslokaal een CO 2 -meter geplaatst. Deze meter registreerde elke vier minuten de CO 2 -concentratie in het lokaal. De metingen in alle 18 scholen zijn gestart in kalenderweek 2 en geëindigd in kalenderweek 7. In kalenderweek 4 vond in deze scholen de ééndagsmethode plaatst. Alleen de metingen gedurende de lesdag zijn relevant. De metingen buiten de lesdag en gedurende de middagpauzes zijn daarom niet meegenomen. Kortdurende uitschieters zijn handmatig uit het databestand gehaald. Deze uitschieters worden vaak veroorzaakt doordat een leerling of leraar het apparaatje eens goed wil bekijken en dan direct in het apparaat uitademen. Van deze opgeschoonde meetgegevens zijn vervolgens de volgende parameters berekend: de gemiddelde CO 2 -concentratie, de 98-percentiel en de vier overschrijdingspercentages (650, 800, 1000 en 1400 ppm). De gemiddelde CO 2 - concentratie geeft een algemeen beeld van de toegepaste ventilatie in een meetperiode. De gemiddelde CO 2 -concentratie is echter geen duidelijke maat om de luchtkwaliteit ten gevolge van ventilatie weer te geven. De 98-percentiel is de waarde die in de meetperiode slechts gedurende 2% van de lesdag wordt overschreden. De 98- percentiel geeft dus weer tot welke waarde de CO 2 -concentratie stijgt. Door te kijken naar de 98-percentiel in plaats van naar het maximum zijn extreme meetwaarden niet meegenomen. Het overschrijdingspercentage geeft aan hoeveel procent van de lestijd de vier toetswaarden (respectievelijk 650, 800, 1000 en 1400 ppm) worden overschreden. 6

13 3 Resultaten 3.1 Instructiemethodiek voor GGD medewerkers Op 31 oktober 2006 is de instructiedag gehouden. Bij deze instructiedag waren 21 van de 23 GGD'en aanwezig. Vanwege de korte voorbereidingstijd hadden niet alle GGD'en de toegestuurde documenten van te voren doorgenomen. Er hebben vijftien medewerkers (71%) gereageerd op het verzoek om enkele korte vragen te beantwoorden. De instructiedag kreeg als gemiddeld oordeel het cijfer 6,5 (5-7,5). Over de inhoud van het programma zijn de meningen sterk verdeeld: dit varieert van "prima, compleet en naar verwachting" tot "ontevreden, ik had meer concrete informatie verwacht". Ook de meningen over de voorbeeldopdracht lopen sterk uiteen: de ene helft is tevreden, de andere helft ontevreden over de uitwerking van de opdracht. Voor een aantal GGD'en is dit project de eerste ervaring met het onderwerp binnenmilieu op scholen. Bij deze personen is er behoefte aan meer praktische, concrete uitleg over de uitvoer van de ééndagsmethode en de materialen die daarbij gebruikt moeten worden. 3.2 Ervaring GGD en met de ééndagsmethode Alle 23 GGD en hebben de vragenlijst over de methodiek van de ééndagsmethode ingevuld. Het algemene beeld dat hieruit volgt is dat de medewerkers over het stappenplan en het merendeel van de werkdocumenten tevreden zijn. Opmerkingen of verbeterpunten zijn genoemd bij het tijdschema, de ventilatiekaart, de manier waarop de werkdocumenten zijn aangeleverd en de inhoud van een aantal werkdocumenten. Het tijdschema, dat als voorbeeld is opgenomen in het stappenplan, blijkt voor de helft van de medewerkers niet haalbaar, omdat het onderwerp voor hen nieuw is of de scholen te veel verschillende ventilatievoorzieningen hebben. Een aantal van hen geeft aan dat zij verwachten dat het tijdschema op termijn wel haalbaar wordt, doordat de methodiek dan vaker toegepast is. Daarnaast spelen allerlei technische problemen rondom het gebruik van computerprogramma s en meetapparatuur een rol bij het niet halen van het voorbeeld tijdschema. Een aantal medewerkers geeft aan de ventilatiekaart uitgaat van een lokaalspecifiek advies dat gebaseerd is op het aantal leerlingen dat tijdens het lopende schooljaar in het lokaal aanwezig is. Daardoor bestaat de kans dat de ventilatiekaart in daaropvolgende schooljaren niet meer goed bruikbaar is. Een oplossing zou kunnen zijn om per lokaal twee ventilatiekaarten te maken: één advies gaat dan uit van de maximale bezetting van het lokaal en één advies gaat uit van de huidige bezetting van het lokaal. Ongeveer de helft van de medewerkers had de werkdocumenten liever per mail ontvangen in plaats van per Cd-rom. Over de werkdocumenten zijn de volgende opmerkingen gemaakt: Het Excel-bestand voor het berekenen van de ventilatiecapaciteit is te ingewikkeld en de toelichting te summier; 7

14 De brieven voor de scholen en de gemeente bevatten geen beschrijving hoe het bezoek van de GGD eruit ziet; De instructie van het lespakket bevat onvoldoende richtlijnen voor het praktische gebruik van het lespakket; In het schooladvies is geen informatie opgenomen over hoe om te gaan met warmte-overlast in de zomer. 3.3 Inzicht van de scholen in binnenmilieuproblematiek In totaal hebben 279 leraren (38%) en 65 directieleden (75%) het evaluatieformulier ingevuld. De scholen zijn tevreden over het bezoek van de GGD: de docenten geven gemiddeld hiervoor als cijfer een 8. De twee hulpmiddelen - de ventilatiekaart en de stoplichtmeter - worden positief gewaardeerd: meer dan 80% van de docenten geeft aan dit een goed hulpmiddel te vinden om te zorgen voor een beter binnenmilieu. De docenten zijn niet in staat om het ventilatie-advies helemaal op te volgen. Als reden hiervoor worden met name koudeklachten (49%), tochtklachten (40% en geluidsoverlast (20%) genoemd. Bijna alle directieleden (97%) zijn tevreden over het beloop van het project en 85 procent van hen heeft na het lezen van het schooladvies één of meerdere adviezen hieruit opgevolgd. Uit onderstaande tabel 2 blijkt dat de helft van de docenten vindt dat ze een adequater ventilatiegedrag hebben en dat bij de meerderheid de bewustwording is toegenomen. Opvallend verschil tussen docenten en directie is dat bij de directie de helft aangeeft meer kennis te hebben terwijl bij docenten dit percentage veel lager is. De antwoorden op alle evaluatievragen staan in bijlage 15 en 16. Tabel 2: ervaringen deelnemende scholen Hoe heeft het GGD-bezoek "Verbetering ventilatie basisscholen" effect op u gehad? (meerderen antwoorden mogelijk) Directie (N=65) Docenten (N=279) Meer aandacht voor thema binnenmilieu 55% 47% Meer bewust binnenmilieuproblematiek 69% 46% Meer bewust belang ventileren en luchten 61% 62% Meer kennis over relatie binnenmilieu en gezondheid 53% 21% Meer kennis relatie binnenmilieu en ventileren en luchten 53% 27% Positievere houding over ventileren en luchten 37% 23% Adequater ventilatiegedrag 42% 51% Geen merkbaar effect op houding of gedrag 3% 8% 3.4 Vaststellen kwaliteit binnenmilieu In de vier weken na de ééndagsmethode verbetert de kwaliteit van het binnenmilieu aanzienlijk. Het percentage lestijd waarin de CO 2 -concentratie hoger dan 1400 ppm is neemt met ongeveer de helft af: van gemiddeld 36% overschrijding in de twee weken vóór de ééndagsmethode naar gemiddeld 18% overschrijding in de vier weken ná de ééndagsmethode. In tabel 3 worden de meetresultaten voor alle parameters weergegeven. 8

15 Tabel 3: gemeten CO 2 -concentraties CO 2 -concentratie Vóór advies Ná advies Verbetering (absoluut) Verbetering (relatief) gemiddelde (ppm) 1303 ppm 1070 ppm 232 ppm 18% 98 e percentiel (ppm) 1946 ppm 1562 ppm 384 ppm 20% > 650 (% van de lestijd) 90% 85% 5% 5% > 800 (% van de lestijd) 82% 71% 11% 13% > 1000 (% van de lestijd) 64% 52% 12% 18% > 1400 (% van de lestijd) 36% 18% 18% 50% 3.5 Uniformiteit en kwaliteit van de methode waarborgen Het stappenplan is omgeschreven naar een protocol voor uitvoering van de ééndagsmethode en zal worden toegevoegd aan de GGD-richtlijn Ventilatie Scholen. De volgende zaken zijn aangepast in de werkdocumenten: Het Excel-bestand voor het berekenen van de ventilatiecapaciteit is vereenvoudigd en de toelichting daarop is uitgebreid; Aan de brieven voor de scholen en de gemeente is een beschrijving toegevoegd hoe het bezoek van de GGD eruit ziet; In de instructie van het lespakket zijn extra richtlijnen opgenomen voor het praktische gebruik van het lespakket; In het schooladvies is informatie toegevoegd over hoe om te gaan met warmte-overlast in de zomer. De aangepaste werkdocumenten en het uitvoeringsprotocol zijn op GGD Kennisnet geplaatst binnen het domein Verbetering Ventilatie Basisscholen ( 9

16 4 Discussie Dit vooronderzoek is uitgevoerd om vast te stellen wat de bruikbaarheid is van de ééndagsmethode. De methode is uitgevoerd en geëvalueerd door 23 GGD en op 87 basisscholen. De aangeboden instructiemethodiek bleek over het algemeen goed bruikbaar voor GGD-medewerkers. Ook de deelnemende scholen waren positief over het bezoek van de GGD: ze gaven hiervoor gemiddeld het cijfer acht. In dit onderzoek bleek dat in de twee weken na het uitvoeren van de ééndagsmethode het percentage lestijd dat het CO 2 -gehalte hoger was dan 1400 ppm met 50 procent was verbeterd. Dit onderzoek was het eerste onderzoek waarbij is gekeken naar het effect van het aanbieden van drie hulpmiddelen samen: het ventilatie-advies-op-maat (VOM), een afleesbare CO 2 -signaalmeter en een lespakket. Eerder onderzoek van GGD Zuidoost-Brabant (van Doorn en Wouters, 2004) liet zien dat door het aanbieden van een VOM en een afleesbare CO 2 -signaalmeter het CO 2 -gehalte in de twee weken na het advies ongeveer de helft verbeterde: het percentage lestijd dat het CO 2 -gehalte hoger was dan 1200 ppm daalde met 49 procent. In het project Gezond (venti-)leren op School! (Geelen, 2006) bleek dat ook zes weken na het aanbieden van een VOM en een afleesbare CO 2 -signaalmeter dit percentage nog altijd 13 tot 22 procent verbeterd te zijn. Geelen onderzocht ook het effect van het aanbieden van een VOM en een lespakket: in de twee weken tot zes weken na het aanbieden van deze combinatie verbeterde het percentage lestijd dat het CO 2 -gehalte hoger was dan 1200 ppm met dertig tot vijftig procent. In dit onderzoek hebben scholen een ventilatie-advies gekregen van 5,5 liter per seconde per leerling en 10 liter per seconde per docent, conform de GGD-richtlijn ventilatie van scholen uit Daarmee zou het CO 2 -gehalte beneden een waarde van 1200 ppm blijven (NNI, 1993). Tijdens de uitvoer van dit project is een nieuwe versie van de GGD-richtlijn voor het beoordelen van de ventilatie in scholen uitgebracht. Daarin wordt de volgende beoordeling gegeven van het CO 2 -gehalte en daarbij horende ventilatie hoeveelheden: CO 2 -gehalte, 98-percentiel Ventilatie per persoon * (liter per seconde) Ventilatieklasse < 800 ppm > 15 goed ppm matig ppm 6-10 onvoldoende > 1400 ppm < 6 slecht * Het verband tussen gemeten CO 2 -gehalte en luchtstroom is van veel factoren afhankelijk. In de tabel is uitgegaan van de gegevens van NEN Om te komen tot de streefwaarde is er per persoon (leerling en docent) een ventilatie van minimaal 15 liter per seconde nodig. Naar verwachting zal dit in de praktijk in de meeste gevallen niet uitvoerbaar zijn, omdat dit, in geval van natuurlijke ventilatie, tot tocht en koudeklachten zal leiden. Om toch deze streefwaarde te bereiken zullen in de meeste gevallen dan ook bouwkundige aanpassingen noodzakelijk zijn. 10

17 5 Conclusies en aanbevelingen 5.1 Belangrijkste conclusies De ééndagsmethode is een geschikt instrument voor GGD en om het binnenmilieu in scholen te onderzoeken en verbeteren. In de vier weken na toepassen van deze methode is de CO 2 -concentratie duidelijk lager dan ervoor. Bewustwording van het belang van een gezond binnenmilieu en verandering van het ventilatiegedrag zorgt voor verbetering van het binnenmilieu in scholen, maar het streefniveau wordt in geen enkele school gehaald. Daarnaast geeft ongeveer de helft van de docenten aan dat door tocht of koudeklachten niet voldoende geventileerd kan worden. Voor verdere verbetering van het binnenmilieu zijn dan ook bouwkundige aanpassingen van de ventilatievoorzieningen en de inrichting van het schoolgebouw nodig. 5.2 Aanbevelingen Gelet op de positieve resultaten van dit vooronderzoek zou de aangepaste ééndagsmethode toegepast moeten worden op alle basisscholen in Nederland waar alleen op natuurlijke wijze geventileerd wordt en waar geen mechanische ventilatie aanwezig is. Bij de advisering naar scholen dient de meest recente GGD-richtlijn gevolgd te worden: om het CO 2 -streefniveau van 800 ppm te bereiken dient men uit te gaan van een hoeveelheid benodigde ventilatie van vijftien liter per seconde per persoon. Een goede kwaliteit van het binnenmilieu zal naast gedragsverandering bij leraren en directie ook gehaald moeten worden uit het verbeteren van de ventilatievoorzieningen en de inrichting van schoolgebouwen. Binnen de bestaande (bouw)regelgeving dient meer aandacht te komen voor een gezond binnenmilieu. Om te kijken of de verlaging van de CO 2 -concentratie ook na een periode langer dan vier weken stand houdt zou na een half jaar of een jaar een tweede evaluatiemeting moeten plaatsvinden. Binnen de betrokken gemeentes zou onderzocht moeten worden welke acties zij nemen naar aanleiding van de resultaten van dit vooronderzoek. 11

18 6 Referenties Apte MG, Fisk WJ, Daisey JM. Associations between indoor CO 2 concentrations and sick building syndrome symptoms in U.S. office buildings: an analysis of the BASE study data. Indoor Air 2000;10: Ass M van, van de Weerdt DHJ, Wensveen PJ, de Wolf J. Eindrapportage praktijkexperiment EPA met module binnenmilieu voor 12 scholen in Zwolle en omgeving. Zwolle: GGD Regio IJssel-Vecht; Boerstra AC, Haans L, Dijken F van. Literatuuronderzoek binnenmilieu en energiegebruik in Nederlande scholen Senternovem. Rotterdam: BBA Binnenmilieu; Boske A ten. Luchtkwaliteit in scholen en aandacht van leerlingen. Eindhoven: Technische Universiteit Eindhoven; Buggenum S van. Het binnenmilieu van basisscholen en de leerprestaties van leerlingen. Geleen: GGD Westelijke Mijnstreek; Daisy JM, Angell WJ, Apte MG. Indoor air quality, ventilation and health symptoms in schools: an analysis of existing information. Indoor Air 2003;13: Dijken F van, Bronswijk JEMH van, Sundell J. Indoor Environments and pupil s health in primary schools. Building Research & Information 2003;34(5): Doorn WJ van, Wouters S. Het binnenmilieu van basisscholen en het effect van een CO 2 - signaalmeter, pilot Helmond: GGD Zuidoost Brabant; Fox A, Harley W, Feigley C, Salzberg D, Sebastian A, Larson L. Increased levels of bacterial markers and CO 2 in occupied school rooms. J Environ Monit 2003;5: Geelen L. Gezond (venti-)leren op school! Breda: Bureau Medische Milieukunde GGD en Brabant/Zeeland; Gids WF de, van Oel CJ, Phaff JC, Kalkman A. Het effect van ventilatie op de cognitieve prestaties van leerlingen op een basisschool. Delt: TNO Bouw en ondergrond; Landelijk Centrum Medische Milieukunde. Gezondheidkundige toetswaarden voor ventilatie in scholen en kindercentra, definitief standpunt april Landelijk Centrum Medische Milieukunde. Richtlijn beoordelen van ventilatie scholen (2006). Liu LJ, Krahmer M, Fox A, Feigley CE, Featherstone A, Saraf A, Larsson L. Investigation of the concentration of bacteria and their cell envelope components in indoor air in two elementary schools. J Air Waste Manag Assoc 2000;50(11): Meijer G. Binnenmilieu; ongezonde lucht in Groninger schoollokalen. Groningen: GGD Groningen; Montfoort N van. Evaluatie ééndagsmethode (interne samenvatting). Helmond: GGD Zuidoost-Brabant; Myhrvold AN, Olsen E, Lauridson O. Indoor environments in schools - pupils health and performance in regard to CO 2 concentrations. Proceedings Indoor Air 2006;4:

19 NNI (Nederlands Normalisatie -instituut). Nederlandse praktijkrichtlijn (NPR 1090): Ventilatie van schoolgebouwen. Voorbeelden van bouwkundige oplossingen, afgestemd op NEN Delft, 1993 Nederlands Normalisatie -instituut (NNI). Ventilatie voor utiliteitsgebouwen; prestatie -eisen voor ventilatie en Kamerbehandelingsystemen. NEN-EN Delft, Pettenkofer M van. Uber den Luftwechsel in Wohngebäuden. Munchen: J.G. Cottaschen Buchhandlung; Rudnick SN, Milton DK. Risk of indoor airborne infection transmission estimated from carbon dioxide concentration. Indoor Air 2003;13: Shendell DG, Prill R, Fisk WJ, Apte MG, Blake D, Faulkner D. Associations between classroom CO 2 concentration and student attendance in Washington and Idaho. Indoor Air 2004; 14(5): Smedje G, Norbäck D. New ventilation systems at select schools in Sweden; effects on asthma and exposure. Arch Environ Health 2000;55: Ven KWM van de. Het binnenmilieu van basisscholen: onderzoek naar de mogelijke verbeteringen van ventilatiesystemen. Delft: TU-Delft; Vlerken R van. Verkennende binnenklimaatmetingen op 8 scholen: onderzoek naar de mogelijke verbeteringen van het ventilatiesysteem. Helmond: GGD Zuidoost-Brabant; Wargocki P, Wyon DP, Matysiak B, Irgens S. The effects of classrooms temperature and outdoor air supply rate on the performance of school work by children. Indoor Air 2005, proceedings Wouters S. Evaluatie ééndagsmethode (interne samenvatting). Helmond: GGD Zuidoost-Brabant;

20 Bijlagen 14

21 Bijlage 1 Stappenplan 15

22 Verbetering Ventilatie Basisscholen Stappenplan eendagsmethode en evaluatiemetingen Inleiding In de periode november 2006 t/m maart 2007 wordt door 22 GGD en bij 88 scholen de eendagsmethode toegepast en wordt daarnaast bij 20 scholen een evaluatiemeting uitgevoerd. Het project heeft als doel de werkbaarheid van de methode onder GGD en te toetsen en tevens een beeld te krijgen van de binnenmilieukwaliteit op scholen en de effectiviteit van de methode. In dit stappenplan worden de uitvoering van de eendagsmethode en de evaluatiemetingen beschreven. Ook worden enkele praktische zaken beschreven. Eendagsmethode De eendagsmethode bestaat uit de volgende stappen: 0. Vooroverleg met de gemeente; 1. Selectie van scholen; 2. Het bezoek aan de school; 3. Nazorg 0. Vooroverleg met gemeente De gemeentes binnen het werkgebied van de GGD worden geïnformeerd over het project en eventueel betrokken bij de keuze voor scholen in hun gemeente. Betrokkenheid van de gemeente is van belang vanwege een aantal redenen. De gemeente is financier van de GGD, de gemeente is verantwoordelijk voor de bouwkundige voorschriften van de school en de gemeente kan direct betrokken zijn bij het schoolbestuur. Om de aandacht van zoveel mogelijk gemeenten te vragen wordt bij voorkeur per gemeente één school bezocht. Eisen vanuit het project De betrokken ambtenaren en bestuurders van de gemeente waar de school bezocht wordt zijn op de hoogte van het project. Documenten Bief gemeente.doc 1. Selectie van scholen In overleg met de gemeente (zie stap 0) wordt een aantal scholen uitgenodigd om deel te nemen aan het project. Dit gebeurt met een brief en bijgesloten reactieformulier. Eisen van project 1. Scholen met een mechanische toevoer of afvoer van lucht worden uitgesloten van deelname. De eendagsmethode richt zich immers op gedrag (al dan niet openen van ramen) dat in dergelijke scholen niet van toepassing is. 2. Scholen die op korte termijn (een jaar) verbouw- of nieuwbouwplannen hebben zijn ook minder geschikt om mee te nemen in het onderzoek. Het project Frisse Scholen van Senter Novem kan bij deze scholen onder de aandacht worden gebracht. Deelname aan dit project is echter beperkt. 3. De schoollocatie dient over niet meer dan 10 tot 12 leslokalen te beschikken omdat elk lokaal een Ventilatie-Advies-op-Maat krijgt. Het is praktisch niet haalbaar dat één GGD- medewerker in één dag veel meer lokalen van advies kan voorzien. Zijn er in het GGD-werkgebied alleen grote scholen aanwezig 16

23 maak dan in overleg met de directie een selectie van een deel van de leslokalen binnen een schoollocatie. Het reactieformulier geeft inzicht in de geschiktheid van de school. Na beoordeling van het reactieformulier neem je telefonisch contact op met de school voor een verdere toelichting op het project en het plannen van een afspraak voor het bezoek. De directie ontvangt dan een informatiebrief om onder de docenten te verspreiden. Documenten Bief directie.doc Brief docenten.doc 2. Het bezoek aan de school Het tijdschema geeft de volgorde van werken weer. Genoemde tijden zijn een voorbeeld, gebaseerd op de ervaring in GGD Zuidoost-Brabant. Globaal tijdschema eendagsmethode 8.30 uur: Ontvangst door contactpersoon van de school uur: Plaatsing van de CO 2 -datalogger in een geselecteerd lokaal. De selectie van dit lokaal gebeurt in overleg met de school. Bij de evaluatiescholen staat de CO 2 -datalogger reeds 2 weken in het lokaal. Vanaf 9.00 uur: Inspectie van alle lokalen met behulp van screeningsformulier en ventilatieformulier. Vanaf uur: Uitrekenen van de ventilatiecapaciteit per lokaal. Opstellen van een ventilatiekaart per lokaal. Start met schooladvies en presentatie uur: Uitlezen van de meetgegevens en verwerken in de presentatie. Afronden schooladvies uur: Presentatie voor docenten en directie van de school. Overhandiging van de CO 2 -signaalmeter (inclusief handleiding) type Ventilight, de ventilatiekaarten voor docenten, het lespakket Buitenlucht kom je binnen spelen?, het groene boekje Naar een beter binnenmilieu en de brochures Wat u wilt weten over Frisse scholen en "Scholen op de schop". Documenten Screeningsformulier leslokalen.xls Ventilatieformulier.doc Toelichting berekening ventilatiecapaciteit.doc Ventilatiecapaciteit.xls Schooladvies eendagsmethode.doc Ventilatiekaart.doc Presentatie.ppt Handleiding Ventilight.doc Instructie lespakket.doc (dit moet je nog toevoegen aan het lespakket) Benodigde materialen Meetlint/rolmaat CO 2 -datalogger CO 2 - signaalmeter Laptop en printer Lespakket Buitenlucht, kom je binnen spelen Groene boekje Naar een beter binnenmilieu Brochure Wat u wilt weten over Frisse scholen Brochure Scholen op de schop" Kantoorartikelen (papier, perforator, mapjes etc.) Beamer of overheadprojector 17

24 3. Nazorg Eén week na het bezoek aan de school ontvangen directie en alle docenten per post een evaluatieformulier. Bij deze verzending stuur je de definitieve ventilatiekaarten, afgedrukt op een leuke kleur papier en gelamineerd, mee naar de school. De evaluatieformulieren worden ten behoeve van de landelijke rapportage in een aangeleverd format verwerkt. Documenten Evaluatieformulier directie.doc Evaluatieformulier docenten.doc Verwerking evaluatie.xls De gemeente waarin het onderzoek is uitgevoerd ontvangt een afschrift van het schooladvies en een samenvatting van de evaluatie. Evaluatiemetingen in 20 scholen Voor 20 scholen geldt dat naast de eendagsmethode in één leslokaal evaluatiemetingen worden uitgevoerd. De evaluatiemetingen bestaan uit een voor- en een nameting. In totaal meet de CO 2 -datalogger 6 weken op dezelfde plek. 1. Voormeting: 2 weken voor de eendagsmethode wordt in één leslokaal een CO 2 - datalogger neergezet en aangezet. De data worden op de dag van de eendagsmethode uitgelezen. 2. Nameting: na de eendagsmethode blijft de CO 2 -datalogger nog 4 weken meten. 3. In week 2 na het toepassen van de eendagsmethode wordt het lespakket Buitenlucht, kom je binnenspelen? gegeven. Om de verstorende werking van weersinvloeden zoveel mogelijk te beperken worden de evaluatiemetingen door alle deelnemende GGD'en op hetzelfde moment gestart. Planning evaluatiemetingen januari en februari 2007 Voormeting Week 2 en 3 Eendagsmethode Week 4 Nameting Week 4 t/m 7 De evaluatiemetingen worden bij voorkeur uitgevoerd met een ATV-IAQ-CMS meetset van de firma Atal. Voor GGD en die gebruik maken van een andere type datalogger geldt dat zij een type datalogger gebruiken die 1 keer per 4 minuten de meetgegevens opslaat en waarmee het mogelijk is om de volgende paramaters te berekenen: aantal metingen; gemiddelde CO 2 -concentratie; 98 percentiel; > 650 (%); > 800 (%); > 1000 (%); > 1400 (%). Aanvullende projecteisen voor scholen waar evaluatiemetingen worden uitgevoerd: 1. Het leslokaal waar de meting plaatsvindt is een klas van de groepen 4, 5, of 6. Het lespakket is voor deze doelgroep ontwikkeld en dient gedurende de nameting in de klas te worden gebruikt. 2. De groep in het leslokaal waar de meting plaatsvindt bestaat uit minimaal 20 kinderen. Daarom zijn combinatieklassen minder geschikt indien de klassen regelmatig verdeeld worden over meerdere ruimtes. 18

25 3. Tijdens de meetperiode dient zoveel als mogelijk van een gemiddeld lespatroon sprake te zijn (geen verbouwingen, schoolreisjes van een week etc.) 4. Bij de evaluatie dient gedurende de meetperiode een zoveel als mogelijk gelijke groep mensen aanwezig te zijn. Deze dienen ook in gelijke mate beïnvloed te zijn door de interventie. Als dus meerdere leraren voor een en dezelfde groep staan kan deze worden geëvalueerd indien beide leraren in gelijke mate zijn betrokken bij het onderzoek en bij voorkeur beide evenveel tijd besteden gedurende de voor- en nameting in de betreffende ruimte. 5. Het lokaal waar de evaluatiemetingen worden uitgevoerd dient in de periode van de metingen niet te worden gebruikt door verschillende groepen leerlingen. 6. De schooldirectie dient akkoord te gaan met de opzet van het onderzoek. Dat wil zeggen dat ze akkoord gaan met het plaatsen van de CO 2 -datalogger en met het feit dat in de tweede week na de eendagsmethode het lespakket dient te worden gebruikt. Het eerder genoemde reactieformulier geeft inzicht in de geschiktheid van de school. Na beoordeling van het reactieformulier neem je telefonisch contact op met de school voor een verdere toelichting op het project (bij deze scholen noem je dan ook de evaluatiemetingen in één lokaal). Mocht een school willen meedoen zijn dan selecteer je in overleg met de directie en volgens de aanvullende projecteisen een geschikt lokaal. Enkele praktische zaken Benodigde materialen GGD'en zorgen zelf voor de benodigde materialen die in dit stappenplan worden genoemd. Vanuit het project worden de CO 2 - signaalmeter (Ventilight), het Lespakket Buitenlucht, kom je binnen spelen en de brochures Wat u wilt weten over frisse scholen en "Scholen op de schop" beschikbaar gesteld. Helpdesk Voor het beantwoorden van vragen is een helpdesk bereikbaar via telefoonnummer ( ), secretariaat Bureau Gezondheid, Milieu en Veiligheid GGD'en Brabant Zeeland. Vermeld bij telefoontjes dat je belt voor het landelijke project Verbetering Ventilatie. De helpdesk is ook per bereikbaar: S.Wouters@ggd-bureaugmv.nl of NvanMontfoort@ggdzob.nl. Vragen waar je niet direct een antwoord op nodig hebt stuur je bij voorkeur per naar de helpdesk. 19

26 Bijlage 2 Brief gemeente 20

27 Gemeente <PLAATS> T.a.v. <contactpersoon welzijn/milieu/volksgezondheid> <ADRES> <POSTCODE/PLAATS> Onderwerp: Deelname project Verbetering Ventilatie basisscholen Geachte <heer/ mevrouw> <naam>, Bij milieu denken we vaak aan het buitenmilieu. We realiseren ons nauwelijks dat we het overgrote deel van de dag binnen in gebouwen verblijven en dus de lucht inademen die in het gebouw aanwezig is. Uit onderzoeken is gebleken dat deze binnenlucht, bij onvoldoende aandacht voor het gebouw, de inrichting, gebruik en ventilatie, ongezonder is dan buiten. Onder meer op basisscholen is vaak sprake van een matige tot slechte kwaliteit van het binnenmilieu. Dit kan leiden tot klachten als geurhinder, oogirritatie, hoofdpijn, vermoeidheid en een verminderd concentratievermogen. Ook een vermindering van aandacht en inprenting en een toename van astmaklachten en ziekteverzuim zijn beschreven als gevolgen van een slecht binnenmilieu. Dit geldt voor zowel de leerkrachten als de leerlingen. Meer informatie over het binnenmilieu in scholen kunt u vinden op Om het binnenmilieu in scholen te verbeteren zijn vaak aanpassingen aan het schoolgebouw nodig, maar de praktijk wijst uit dat een gerichter ventilatiegedrag van leerkrachten al tot een aanzienlijke verbetering van de binnenmilieukwaliteit kan leiden. Daarom start GGD <naam>, in samenwerking met 21 andere GGD'en in Nederland en het ministerie van VROM, een project gericht op verbetering van het ventilatiegedrag van leerkrachten van basisscholen. Bij dit project wordt onder andere meetapparatuur en specifiek op scholen gerichte voorlichtingsactiviteiten ingezet. Binnen de regio <naam> kunnen <aantal> gemeentes meedoen met dit landelijke project. Per deelnemende gemeente kan één school kosteloos aan dit project meedoen. Wilt u als gemeente graag meedoen aan dit project of heeft u nog vragen, neem dan contact op met <naam> onder telefoonnummer <nummer> of via < dres>. Met vriendelijke groet, <NAAM> <FUNCTIE> <ADRESGEGEVENS GGD> 21

28 Bijlage 3 Brief directie 22

29 Basisschool <NAAM> T.a.v. <NAAM> <ADRES> <POSTCODE/ PLAATS> Onderwerp: Verbetering Ventilatie basisscholen Geachte directie, Als directeur van een basisschool wilt u het beste voor uw personeel en uw leerlingen. Een gezonde werk- en leeromgeving is daarom voor u erg belangrijk. Uit vele onderzoeken is echter gebleken dat de kwaliteit van het binnenmilieu in scholen vrijwel altijd (ver) onder de maat is. Klachten als geurhinder, oogirritatie, hoofdpijn, vermoeidheid kunnen daarmee samenhangen. Ook een vermindering van aandacht en inprenting en een toename van astmaklachten en ziekteverzuim zijn beschreven als gevolgen van een slecht binnenmilieu. Dit geldt voor zowel de leerkrachten als de leerlingen. Daarom is verbetering van het binnenmilieu een aandachtsgebied van de GGD. Om het binnenmilieu in scholen te verbeteren zijn soms aanpassingen aan het schoolgebouw nodig, maar de praktijk wijst uit dat een gerichter gebruik van ventilatievoorzieningen door leerkrachten in veel gevallen tot een aanzienlijke verbetering van de binnenmilieukwaliteit kan leiden. Deze winter start de GGD, in samenwerking met GGD Nederland, het ministerie van VROM en uw gemeente, een proefproject gericht op verbetering van het ventilatiegedrag van leerkrachten op basisscholen. Bij dit project worden onder andere meetapparatuur en specifiek op scholen gerichte voorlichtingsactiviteiten ingezet. Uw gemeente heeft enkele scholen geselecteerd om aan dit landelijke onderzoek mee te doen. De GGD zal vervolgens één geschikte school selecteren voor het onderzoek. Voor de school zijn hier geen kosten aan verbonden. Om te beoordelen of uw school geschikt is voor deelname aan dit onderzoek wil ik u vragen om bijgevoegde korte vragenlijst in te vullen en bij voorkeur binnen 2 weken in bijgevoegde envelop naar de GGD terug te sturen. Blijkt uw school geschikt en wilt u deelnemen dan neemt de GGD telefonisch contact met u op voor een nadere toelichting op dit project en het plannen van het bezoek aan uw school. Heeft u nu al vragen dan kunt u contact opnemen met <NAAM> onder telefoonnummer <TELEFOONNUMMER> of via < ADRES> Meer informatie over het binnenmilieu in scholen kunt u vinden op Met vriendelijke groet, <NAAM> <FUNCTIE> GGD <NAAM> 23