Antwoorden Biologie Hoofdstuk 1: Stofwisseling. Biologie voor jouw Havo 5 Hoofdstuk 1 stofwisseling

Transcriptie

1 Antwoorden Biologie Hoofdstuk 1: Stofwisseling Biologie voor jouw Havo 5 Hoofdstuk 1 stofwisseling Deze antwoorden zijn niet geheel compleet. Sommige antwoorden zijn in een werkboek gemaakt (notatie: WB) en ook van practicum (notatie: Practicum) opgaven zijn geen antwoorden vermeld. OOK ZIJN DE MEESTE VAN DEZE ANTWOORDEN NIET NAGEKEKEN. In sommige gevallen heb ik er zelf (evt. na het nakijken) commentaar bij gezet: DAAROM: alles wat tussen blokhaken staat '[]' hoort niet bij het antwoord. Opdracht 1 1. het totaal van alle chemische processen in de cellen van ee induvidu 2. geen defenitie, maar organisch is meestal groter 3. C,H,N,O 4. anorganisch, organisch 5. cellulose; eiwit; glucose; vet; vitamine C; zetmeel Opdracht 2 Assimilatie: 1. het vormen van organische stoffen waaruit een organisme uit bestaat 2. moleculen van organische stoffen worden opgebouwd 3. energie wordt vastgelegd Opdracht 3 1. fotosynthese verbranding 2. energie van een stof (vrijkomend bij bv. verbranding) 3. organische, groter [waarom] 4. warmte, [meer?] 5. meer organische stof minder organische stof Opdracht 4 1. enzymen zijn de katalysators voor BIO reacties 2. het substraat dat het laat reageren 3. het kan maar reageren op 1 substraat 4. een enzyme reageert niet zelf en blijft dus na een reactie over 5. de sacharase heeft de sacharose in eiwitten omgezet 6. dan werken de enzyme niet meer goed 7. 1, eerst gebeurt het proces langzaam, als de juiste temperatuur is bereikt gaat het het snelst en daarna gaat het weer langzaam 8. ph 9. 4,13,14 Opdracht 5

2 1. door een te lage temperatuur 2. de temperatuur wordt beter 3. daar is de optimum temperatuur al bereikt en stijgt de temperatuur verder 4. door een te hoge temperatuur 5. P 6. bijge punten gelijk: gelijke enzyme activiteit 7. optimum temperatuur [?] Opdracht 6 1. ph6: daar blijft het minste substraat over 2. het punt licht niet op de curve 3. ja, er wordt evenveel verteert [?] maar er blijft meer over 4. idem Opdracht 7 Practicum Opdracht 8 1. O(g) 2. Dat de plant O heeft gevormd 3. Een plant in een afgesloten doorschijnende bak zetten die bijna helemaal met O is gevuld, na 1/2 weken een zelfde bak vullen met de zelfde inhoud, een kaars aansteken, snel in de bak doen en deze afdekken. Neem de tijd op dat de kaars brand, doe daarna het zelfde met de bak die al een tijd gestaan heeft identieke planten in een identieke en afgesloten omgeving zetten (zelfde hoeveelheid zuurstof als vr3+blanco zoals in vraag 3). de 1e bak in een koude omgeving, de 2e in een warme omgeving, de 3e in een normale omgeving Opdracht 9 1. de vorming van glucose en O uit CO2 en H2O 2. 6H2O+6CO2fotolyseחendothermC6H12O6, vind alleen plaats in bladgroenkorrels 3. ja, nee 4. lichtchemisch 5. H2O,CO2 6. C6H12O6, O2 7. in de bladgroenkorrels Opdracht alles behalve IR en groen 2. IR en groen 3. groen 4. groen,rood 5. violet, oranje 6. 2, violet licht wordt het beste opgenomen 7. 3, violet licht wordt het slechtste opgenomen 8. 2, violet licht wordt het beste opgenomen en dus wordt het meeste zuurstof omgezet Opdracht het omzetten van glucose naar vetten, eiwitten of koolhydraten 2. door verbranding van een deel van de glucose

3 3. glucose, fructose maltose, lactose, sacharose zetmeel, glycogeen, cellulose 4. CHO 5. zetmeel is een spiraalvorm, glycogeen heeft een vertakte vorm 6. de waarde zou veel hoger zijn [?] 7. zetmeel is te groot en lost dus niet op in het bloed, sacharose is kleiner en kan wel oplossen dus wordt het makkelijker vervoerd 8. CHON [?] 9. ook CHON [?] 10. CHO [?] 11. ze hebben geen N [?] 12. huidmondjes 13. uit uit glucose Opdracht 12 Practicum Opdracht 13 Practicum Opdracht warmte, ATP 2. ja, ja 3. alle [?] 4. H2O, CO2 Opdracht nee, er zit geen CO2 in die lucht 2. ja, daar zit CO2 van de erwten in de lucht 3. controle of de KOH alle CO2 er uit heeft gehaald Opdracht 16 Aerobe: 1. verbranding 2. met O 3. volledig 4. veel energie 5. weinig energie 6. 6 CO2 Opdracht C2H6O 2CO2 melkzuur 2. nee ja 3. wijn, bier, brood 4. kaas, yogurt, zuurkool 5. gist is het enzyme (katalysator) die nodig is om glucose om te zetten in alcohol 6. de gist kan niet tegen een alcohol percentage van meer dan 14% 7. і

4 8. als er te weinig zuurstof in het lichaam is om alle dissimilatie aerobe te laten verlopen 9. aerobe 10. beide [?] 11. amoniak, ureum, ureumzuur 12. maakt niet uit, in 1 glucose moleculen zit altijd even veel energie 13. een warm en vochtig milieu 14. maakt niet uit, in 1 glucose moleculen zit altijd even veel CO2 Opdracht ja 2. verbranding 3. CO2 4. water Opdracht de minimale stofwisseling die nodig is bij een levend organisme 2. hoe groter het gewicht, hoe kleiner de (relatieve) intensieteit 3. bij mannen is de intensieteit iets groter 4. als er meer vetweefsel is kan dat gebruikt worden ipv stofwisseling als een organisme energie nodig heeft, dus is er een lager intensieteit 5. een kikker is koud bloedig, een merel niet 6. zomer, dan zijn ze actiever zomer, idem Opdracht bak 3 2. bak 1 [?] 3. hooguit 1, maar waarschijnlijk 0 4. bak 2, die moet veel meer 'stoken' om zichzelf warm te houden 5. bak 2 6. bak 3 1. Opdracht De intensieteit van fotosynthese is afhankelijk van de lichtsterkte en kleur, de aanwezigheid van H2O en CO2, de temperatuur en de hoeveelheid bladgroen 2. De beperkende factor is de factor die het minst gunstig is 3. 's Nachts is de beperkende factor lichtsterkte /2/3/4 6. 1/3/ /3/4 Opdracht 26 WB Opdracht nee;ja

5 2. ja;ja 3. ja;ja , evenveel als op het tijdstip dat hij zelf niets aanmaakt 5. nee, een plant heeft altijd basale stofwisseling 6. (3x)200, een plant heeft altijd dezelde basale stofwisseling 7. nee;nee /200, hij geeft niets af een neemt niets op dus verbruik EN produceert evenveel als hij nodig heeft voor de basale stofwisseling ; kleiner 11. PQ 12. Q 13. QS PR 16. licht 17. ja; nee, daar is de beperkende factor waarschijnlijk de hoeveelheid bladgroenkorrels, de aanwezigheid van H2O of die van CO2 18. zie vr17 Opdracht beide niets, die heeft dan nog geen beperking; idem 4. nee; die heeft dan nog geen beperking 5. toe, omdat dat beperkende factor was 6. CO2 gehalte 7. lichtkleur/intensieteit, CO2, H2O, bladgroen, temp 8. er meer CO2 aan toevoegen 9. ja, beperkende factor wordt verholpen 10. alle omstandigheden zijn het zelfde dus zolang de CO2 bij P niet op is lopen de grafieken het zelfde Opdracht P, die wordt niet of midner beperkt door licht 2. ja, grafiek [?] 3. waarschijnlijk niet; ja Opdracht bij natgewicht weeg je de plant voordat het is gedroogd, en dus met alle sappen er bij 2. tot daar groeit de plant nauwelijks maar verbrand hij wel voedsel 3. daar groeit de plant meer dan het gewicht dat hij verbrand 4. op tijdstip p, want dan kan hij vanoaf dan zelf 'massa' maken 5. DE GRA [?] Opdracht CO2, CO

6 2. mono,di en polysachariden (eigenlijk overal) 3. omzetten naar alminozuren; verbranden; omzetten naar di of polysacharide 4. het afbreken van de restproducten van de consumenten/producenten 5. hetrotroof, ze kunnen zelf geen fotosynthese plegen 6. het afval wordt weg gehaald, dus er komt minder CO2 vrij in het bos (kringloop onderbroken) [meer] Opdracht 32 WB Opdracht 33 WB Opdracht NH4;NH3;NO3;NO2 2. NH4;NO3;NO2 3. Urinezuur 4. het omzetten van NH4 en glucose naar een aminozuur 5. nitriet ànitraat bacterin 6. [?] 7. denitrificerende bacteri떫n 8. [?] 9. procucenten 10. NO2 11. N2 12. ze zetten N2 uit de lucht om in NH3 13. knolletjes bacterien worden tussen de planten wortels in groepjes gehouden. Daardoor ontstaat er op sommige plaatsen grote hoeveelheden NH4/NO3, die de planten weer kunne gebruiken [meer] 14. Het planten van vlinderbloemen en die vervolgens met de aarde omploegen [?] 15. Je haalt op een bepaald tijdstip (t) de planten van het veld waardoor de kringloop wordt onderbroken en niet meer door kan gaan 16. bemesting 17. het moet gaan rotten (afbraak) 18. een insect is een dier en bevat dus veel (dierlijke) eiwitten(=amino). Als een plant daar veel van nodig heeft kan dat komen doordat het zelf niet veel eiwitten kan maken bv. door dat de plant (te) weinig N uit de bodem kan halen Opdracht 35 WB Antwoorden Biologie Hoofdstuk 2, Ecologie Deze antwoorden zijn niet geheel compleet. Sommige antwoorden zijn in een werkboek gemaakt (notatie: WB) en ook van practicum (notatie: Practicum) opgaven zijn geen antwoorden vermeld. OOK ZIJN DE MEESTE VAN DEZE ANTWOORDEN NIET NAGEKEKEN. In sommige gevallen heb ik er zelf (evt. na het nakijken) commentaar bij gezet: DAAROM: alles wat tussen blokhaken staat \'[]\' hoort niet bij het antwoord.

7 Opdracht 1 1. de invloed van een organisme op het milieu 2. een levensgemeenschap samen met de abiotische factoren 3. nee, ja alle organisme in de vijver maken deel uit van de levensgemeenschap \'vijver\' 4. het ecosysteem is de levensgemeenschap + de abiothische stoffen/dingen daarin Opdracht 2 WB Opdracht 3 1. autotrofe organismen 2. reducenten 3. de eerste schakel (producenten); alle schakels 4. de eerste schakel; alle schakels behalve de eerste 5. alle behalve de 1e en 2e 6. omdat een dier niet autotroof is schakel 1: herbi of omni schakel laatst: carni of omni schakels rest: alles 9. kleinst: graan;veldmuis;havik, lijsterbes;merel;havik grootste: lijsterbes;vlinder;libel;kikker;slang;havik 10. havik:merel;veldmuis;slang kiker:sprinkhaan;libel;vlinder libel:vlinder slang:kikker;veldmuis Opdracht 4 1. alg garnaal vis visarend 2. eik rups sperwer visarend? 3. Tarwe veldmuis visarend? Opdracht 5 1. Op basis van aantal,biomassa,energie 2. de massa van de organismen bij elkaar? 3. Aantallen 4. dissimilatie, afsterven en worden opgegeten door afvaleters/reducenten, Opdracht 6 Opdracht /

8 4. Opdracht 8 1. een evenwichtig aantal roofdieren en prooidieren door een afname van het aantal rooidieren of een toename van de hoeveelheid voedsel 4. toename roodieren, afname voedsel 5. bergeenden: daar sterven er meer dus moeten er meer worden geboren 6. die neemt ook toe 7. die neemt af 8. doordat er dan een periode genoeg voedsel was Opdracht 9 1. hoeveel weerstand een soort heeft tegen natuurverschijnselen [] 2. als een populatie kleiner wordt, heb je minder genetische variatie dus een kleinere kans dat een individu resistent is. 3. S vormige [] 4. j vormige 5. j vormige 6.?? 7. nee 8. j curve 9. aanwezigheid van roofdieren door de grote hoeveelheid prooidieren 10. hoog Opdracht een beginnend ecosysteem 2. geen water (in de bodem); 3. een mengsel van (an )organische stoffen en reducenten 4. de veranderen van de soorten samenstelling zodat de gemeentschap overgaat in en andere 5. een evenwicht tussen a en biotische factoren 6. bos?, oceaan? 7. Omdat de kringloop van stoffen gesloten is 8. de primaire successie moet vanaf 0 worden opgebouwd 9. door de ontbossing voor de skihellingen wordt het water niet meer vastgehouden in de bodem 10. pionierssyteem 11. de aanvoer van (an)organische stoffen naar de planten Opdracht 11 WB Opdracht biestarwegras, helmgras 2. de kringloop gaat open; 3. een duinbos 4. duinbos

9 5. moslaag,kruidlaag,struiklaag,boomlaag 6. loofbos 7. loofbos 8. door zelf (naald) bomen te planten voor het hout en ze ook zelg weer te kappen 9. dat het een bos wordt 10. de dieren zijn beter aan ons klimaat aangapast; niet bijvoeren 11. riet (oeverplanten) 12. het water trekt zich terug waardoor een gedeelte ontstaat dat niet te nat of te droog is een bosje rond een plas? Opdracht 13 practicum Opdracht een minofmeer zekerheid van voedsel het vertrekken naar een ander teretorium 4. vechten tot de dood? 5. Langdurige samenleving van individuen van verschillende soorten 6. afb 29; ; 7. een dier dat van een ander dier profiteerd op een manier dan het andere dier er last van heeft; lintworm;teek;vlo een samenwerking waar beide soorten voordeel mee hebben 10. een samenwerking waar 1 soort voordeel heeft en het andere geen nadeel 11. Opdracht 15 WB Opdracht 16 practicum Opdracht het verdragen van schommelingen in de abiotische factor als de tolerantie groot is hoeft het versprijdingsgebied niet groot te zijn (omgekeerd evenredig) 4. lucht, licht, water, temp, bodemgesteldheid macroklimaat 7. min15; opt25;max tropen 10.??kan je niet weten 11. ja, maar waarschijnlijk alleen in de stresszone Antwoorden Biologie Hoofdstuk3 Mens en Milieu

10 Biologie voor jouw Havo 5 Hoofdstuk 3: Mens en milieu Deze antwoorden zijn niet geheel compleet. Sommige antwoorden zijn in een werkboek gemaakt (notatie: WB) en ook van practicum (notatie: Practicum) opgaven zijn geen antwoorden vermeld. OOK ZIJN DE MEESTE VAN DEZE ANTWOORDEN NIET NAGEKEKEN. In sommige gevallen heb ik er zelf (evt. na het nakijken) commentaar bij gezet: DAAROM: alles wat tussen blokhaken staat '[]' hoort niet bij het antwoord. Opdracht 1 1. Door toe te voegen, te onttrekken of te veranderen kan je het milieu vervuilen ect jaar; 15;12; *10^6/(365.25*24*60*60) 4. doordat de vruchtbaarheid daalt 5. door technische ontwikkelingen zijn we meer fossile brandstoffen gaan gebruiken 6. door de groei van de wereld bevoling moest er meer geproduceerd worden waardoor er een andere manier van landbouw nodig was [andersom redeneren] Opdracht 2 1. welk aspect van een snelweg verstoort de broedvogels 2. het aantal nakomelingen/eieren 3. vrijwel alle...tien procentӕ ; omdat er voor de ander soorten bodem gebruik meer nodig is 7. reuzen panda(bijna), Opdracht 3 1. door te oogsten onderbreek je de kringloop van verschillende stoffen; die moeten dan worden aangevuld dmv mesten 2. doordat de mineralen uit de bovenste laag verdwijnen kunnen planten er moeilijker bij en groeien dus minder goed 3. nitrificerende bacterien hebben lucht (o2) nodig [?] 4. als er op een groot stuk grond maar 1 soort gewas wordt verbouwd 5. doordat er meer dan genoeg voedsel is voor de plaag [meer] 6. ze zijn effectief 7. dat ze alle (of veel) soorten dieren doden 8. waarschijnlijk niet soortspecifiek [waarom] 9. doordat de paar individuen die niet dood gaan aan het middel zich voortplanten en de nakomelingen een heel grote kans hebben om ook niet gevoelig voor het middel te zijn 10. het ophopen van een niet of moeilijk afbreekbaar gif in de voedselketen 11. de roofvogels hebben als bovenste in een voedselketen verhoudingsgewijs het meeste gif per biomassa waardoor ze een grotere kans hebben last te hebbe nvan het gif (grotere concentratie)

11 12. doordat moedermelk gemaakt wordt uit de bouw/voedingsstoffen die de moeder eet/drinkt: als de moeder veel binnen krijgt kan dat ook in de melk komen 13. parasiterende relatie [?] 14. door het preventief inzetten hebben de wespen tijd zich te ontwikkelen 15.?[resistentie niet logisch: prooi predator relatie predator alstijd voedsel nodig] 16. om de bodem niet uit de putten Opdracht 4 1. bestrijding met natuurlijke vijanden 2. in een kas is de ruimte beperkt en min of meer afgesloten waardoor het roofdier niet weg kan 3. zwart: zodra de roofmeiten komen gaat het aantal spintmeiten dalen 4. ze hebben geen voedsel meer dus gaan dood of gaan ergensanders heen Opdracht 5 1. door veredeling kan je grotere vruchten kweken waardoor de opbrengst in kg groter is door veel koeien te insemineren met een stier van een koei die veel melk gaf is er een grote kans om veel goede melkkoeien te krijgen 4. die stieren hebben een goed dna profiel 5. het sperma van goede stieren wordt verkocht waarschijnlijk hebben ze ze verschillende genotype Opdracht 6 1. van krachtvoer groeien de koeien beter waardoor er meer koeien komen/grotere koeien komen 2. gekke koei ziekte ; /280000;11.4/ de boeren konden de mest gebruiken op hun eigen land / *16 9. in NL voeg je (onnodig stoffen aan de voedselketen toe en in nadere landen ontrek je stoffen daaraan 10. dan is het niet nodig om de grondstoffen te vervoeren 11. er zou minder werk zijn (maar niet veel minder met maar zo'n boeren) 12. dat er geen chemische bestrijdings middelen zijn gebruikt 13. dat die vogels schadenlijke insecten kunnen eten 14. mest overschot ze zijn beter voor het mileu Opdracht 7 1. omdat ze in de aarde gevormd zijn

12 2. eiwitten[?] 3. door de uitstoot van broeikasgassen ontstaan er zuren in de lucht niet 4. de mineralen zijn niet meer gebonden aan andere stoffen zodat ze buiten bereik van de plant spoelen 5. de huidmondjes raken beschadigd ze hebben een kleiner bladopp waardoor ze minder huidmondjes hebben waardoor een groter % van de huidmondjes aangetast raakt 8. remt: minder eier legende vrouwtjes, kleinere overlevings kans eitjes 9. het lost stoffen als gips op 10. zure regen kan uit andere landen komen 'aanwaaien' 11. door dat de bioindustrie een mestoverschot heeft dat wordt uitgereden op het land waardoor de bodem zuurder wordt 12. dicht bij et roergebied De aanwezigheid van korstmossen duidt aan (niet) vervuilde lucht aan Opdracht 8 WB Opdracht 9 Opdracht het tegenhouden van UV straling 2. teveel aan uv straling kan huidkanker veroorzaken 3. CO2 concentratie en UV straling 4. als er meer CO2 is is dat mindersnel de beperkende factor 5. UV B veroorzaakt schade aan het dna van de plant 6. door dat de koelkasten niet of nietgoed worden afgebroken het is een drijfgas: het zorgt voor de druk die nodig is om de stof naar buiten te persen 9. het is een broeikasgas en het reageert met ozon 10. om te voorkomen dat deze niet goed worden afgebroken waardoor er CFKs vrijkomen 11. er lekk(t)en nog steeds nieuwe CFKs uit oude apperaten 12. er zijn nog veel te veel CFKs in de lucht Opdracht 11 Opdracht onder normale omstandigheden kan water de organische (afval) stoffen die er in oplossen zelf afbreken 2. als er meer mest in de grond wordt gestopt dan de grond kan opnemen de stalmest kan via he tgrond water in het oppwater komen 5. de kunstmest kan via he tgrond water in het oppwater komen

13 6. door een teveel aan mest in het water kan je waterbloei krijgen waardoor het water zuurstof arm wordt waardoor een hoop soorten zullen uitsterven in die omgeving 7. een grote groei van algen op het wateropp 8. deze planten krijgen geen licht meer waardoor ze geen fotosynthese kunnen plegen 9. [waar] waterbloei zorgt er voor dat er minder/geen zonlicht op de bodem kan komen ect. 12. dan hebben de oppplanten een nacht lang O aan het water onttrokken boven op de normale ontrekking van O door bodemplanten Opdracht ze zijn voor de meeste organime al in kleine hoeveelheden dodenlijk 2. dat water is zuurstofarm; 3. een drinkwaterzuivering kan niet voor 200% alle schadenlijke stoffen uit het water halen zodat wij een een hoeveelheid van die stoffen binnen krijgen 4. in de vis heeft de kwik zig opgehoopt 5. zuivering dmv reducenten 6. omdat de reducenten O nodig hebben 7. omdat bij het verdunnen met gewoon water extra bacterien kunnen worden toegevoegd 8. nee, bij 1ml onverdund bevinden zich ongeveer 400 kolonisch (van meer dan 1 bacterie?) Opdracht de fosfaat in de wasmiddelen 2. de aanwezigheid van zware metalen de fosfaat vrije middelen bevaten ander giftige stoffen 5. [waar] 6. Opdracht er werd steeds hetzelfde gewas verbouwd 2. door kaalkap zijn er geen wortels meer die de bodem vasthouden 3. door het verdwijnen van de planten groei 4. als er vraag is naar tropisch hard hout wordt de kap van tropisch regenwoud vergroot 5. daardoor moet er in thailand veel ruimte zijn voor het planten daarvan dus moet daar bos worden gekapt 6. het voorkomen dat een soort wordt vergeten/verdwijnd 7. het dalende grondwater 8. het is makkelijker bij te houden 9. het oplopende verbruik 10. de waterbehoevende planten verdwijnen 11. deze kunnen minder water opnemen en dus minder (blad) laten groeien )waardoor er minder fotosynthese is) Opdracht er zitten bijna geen geen mineralen/o is [?volgens de tekst] 2. NO3

14 3. 4. Opdracht de grond afgraven om vervuilen schoon te maken 2. doordat de wijk gemaakt is op een voormalige stortplaats het kan via het grondwater naar het oppervlakte water stromen 5. Antwoorden Biologie Thema 4 en 5 Thema 4 voeding en vertering Leg uit wat voedingsmiddelen zijn en waar ze uit bestaan Wat je eet en drink en bestaan uit voedingsstoffen Wat zijn de zes voedingsstoffen die in voedingsmiddelen kunnen zitten? Eiwitten, Mineralen, Water, Koolhydraten, Vetten, Vitamines Welke functies hebben voedingstoffen in het lichaam? Bouwstoffen: word gebruikt bij de vorming van cellen en weefsels Brandstoffen: gedissimileerd om energie te geven Wat is vertering? Afbraak van stoffen of kleiner maken Vertel wat de functie van eiwitten zijn bij de voeding en vertering Het zijn bouwstoffen, zijn bestandsdeel van cytoplasma, kernplasma of tussencelstof, versnellen chemische reacties, regelen processen in het lichaam (transport) soms ook als brandstof Wat voor voedingstof zijn koolhydraten en wat is de functie van ze in het verteringsstelsel? Brandstoffen je kunt er het grootste gedeelte van je energiebehoefte mee voorzien, de rest wordt in je lichaam opgenomen of glycogeen van gemaakt Waar bestaan vetten uit? Verzadigd of onverzadigd Wat is het verschil tussen verzadigd en onverzadigde vetmoleculen? Verzadigd maximale aantal watermoleculen en rechtvormig onverzadigd niet Waar kunnen vetten voor zorgen?

15 Als het cholesterol wordt dat kan de bloedvaten vernauwen en kan het bloed er moeilijker doorheen stromen onverzadigde vetten zorgen dat dit weer wordt opgelost Waar dienen vetten voor in het verteringsstelsel? Als brandstoffen reserve energiebron zorgt voor warmte soms ook als bouwstof Waar dient water voor in het verteringstelsel? Bouwstof, transportmiddel oplosmiddel regeling bij lichaamstemperatuur (verdamping = zweet) Wat zijn mineralen wat is de functie van ze? Het zijn zouten, zijn bouwstoffen en je hebt er maar een klein beetje van nodig per dag Waar bestaan mineralen allemaal uit? Kalium, ijzer, calcium dit zijn spoorelementen Wat zijn spoorelementen? Fosfor, fluor, jood, magnesium, zwavel fluor is dan weer nodig voor het gebit Vertel wat de functie van vitamines is bij voeding en vertering? Zorgen dat je gezond blijft, sommige maakt het lichaam zelf (pro vitamines)bij gebrek aan vitamines ontstaan er gebrekziektes maar teveel kan je ook ziek van raken Hoe kan je voedingsstoffen aantonen? Met indicatoren Wat is de basis van gezonde voeding? Variatie, alle producten die je gebruikt kunnen van pas komen, een voedingscentrum geeft adviezen over wat je het beste kan eten en drinken Wat is belangrijk bij het bewaren en bereiden van eten? Goede manier wordt bereid of bewaard en dat er niet teveel additieven (toegevoegde stoffen) inzitten Noem een hulpmiddel die je kan gebruiken bij hoe je gezond kan eten Voedingswijzer Wat is allemaal belangrijk bij gezond eten? Hoeveelheid en de factoren van het lichaam, zoals geslacht gewicht lichamelijke inspanning en leeftijd Doordat er schimmels en bacterin zijn die het eten kunnen laten bederven moet je de producten conserveren Noem een paar mogelijkheden voor conserveren van producten

16 Invriezen (als je vlees niet invriest kunnen salmonellabacterin het vlees bederven) Pasteuriseren (melk wordt verhit tot 72 graden) Steriliseren (melk wordt tot 100 graden verhit en het pak daarna ook) Inblikken (zodat er geen bacteri뫫n bij kunnen) Wat is conserveren eigenlijke precies? Omstandigheden voor micro organismen ongunstig gemaakt Leg uit wat conserveermiddelen zijn? Zorgen dat het langer houdbaar blijft Noem een paar conserveermiddelen Natuurlijke: zuur, suiker, azijn, zout Onnatuurlijke: sulfiet, emulgatoren, kleurstoffen, geurstoffen, smaakstoffen Sommige conserveermiddelen kunnen ook slechte stoffen bevatten zoals bij vlees antibiotica of hormonen. Landbouwproducten residuen en pesticiden. Noem een aantal wetten die met voedingsmiddelen te maken hebben Vleeskeuringwet Warenwet Rijksdienst voor keuring van vee en vlees Keuringsdienst van waren Waar vindt in de mens de vertering plaats? In het darmkanaal (verteringskanaal) Leg uit hoe de vertering in zijn werking gaat De vertering wordt geholpen door verteringssappen die door de verteringsklieren worden gemaakt, de verteringssappen bevatten enzymen. doordat het kanaal kringspieren bevat kan deze samenspannen en ontstaat er een darmperistaltiek. Zo wordt het voedsel voortgeduwd, gekneed en gemengd. Het ondergaat allemaal mechanische bewerkingen Noem de volgorde waarin de vertering per orgaan plaats vindt Mond = kauwen, slijm met enzymen Tong = keelholte (slikreflex) geduwd Huig = neusholte wordt afgesloten Strottenhoofd = met strottenklepje wordt de luchtpijp gesloten Slokdarm = peristaltische bewegingen Maag = opslaan van voedsel en verdeeld Twaalfvingerige darm = kleine hoeveelheid gaat hier doorheen (begin van dunne darm) Alvleesklier Dunne darm

17 endeldarm anus Wat is maagsap en waar dient deze voor? Is zoutzuur en slijm door het zoutzuur worden de bacterin gedood. Slijm beschermd de wand van de maag tegen het zoutzuur van maagsap. Gal wordt in de lever gemaakt maar wat is het en waar bestaat het allemaal uit? Galzure zouten en galkleurstoffen. Deze zorgen voor afbraakproducten van dode rode bloedcellen en emulgeren vetten het wordt pas afgegeven als de ph in de 12vingerige darm laag is Waarvoor dient darmsap? Bevat enzymen die de vertering van eiwitten koolhydraten voltooien Enzymen in darmsappen? Maltase: verteert maltose tot glucose Sacharase: sacharose tot glucose en fructose Lactase: lactose tot glucose Peptidasen: di en tripeptiden tot aminozuren Leg uit wat resorptie is en waar vindt deze plaats? Het opnemen van stoffen door darmepitheelcellen dit kan plaatsvinden in het hele darmkanaal, dunne darm Hoe kunnen we zien dat resorptie een actief proces is? er kunnen stoffen geresorbeerd worden intensieve dissimilatie plaats dood darmepitheel kan er geen resorptie lymfe en bloed nemen aminozuren, vetten, water, mineralen, vitamines op Opdrachten Opdracht 3 1. Voedingsmiddelen zijn de bruikbare bestandsdelen van voedingsmiddelen. 2. Voedingsstoffen zijn de nuttige bestanddelen in de voedingsmiddelen. 3. Zes groepen voedingsstoffen zijn: eiwitten, koolhydraten, water, mineralen, vitamines en vetten. 4. Vier functies die voedingsstoffen kunnen vervullen zijn: *brandstof *bouwstof *reserve stof

18 *beschermde stof 5. Jonge opgroeiende kinderen hebben eiwitten nodig omdat daar belangrijke bouwstoffen in zitten. 6. Als je te veel van vetten eet, kan je te dik worden. 7. Kalk heb je nodig voor de opbouw van beenderen. 8. Als je twee glazen melk drinkt krijg je 45% van de dagelijkse aanbevolen hoeveelheid binnen. 9. het is nodig om in de puberteit veel melk te drinken omdat: *je botten snel groeien. *je veel veranderd. Basisstof 3 Opdracht 8 1. We geven de maat energie aan met de joule. 2. De vier factoren waarvan de energiebehoefte van een persoon afhankelijk is zijn: het geslacht, de leeftijd, het gewicht en de lichamelijke inspanning. 3. De energiebehoefte van meisjes neemt vanaf 16 jaar niet meer toe, en die van jongens wel, dat komt doordat jongens nog aan het groeien zijn. 4. Er is 1920 kj nodig voor acht uur slapen. 5. Er is 92 kj nodig voor 2 minuten traplopen. 6. Hij krijgt 3800 kj binnen als hij patat met mayonaise en een frikadel eet. 7. Het overslaan van een maaltijd als je op dieet bent is verkeerd, omdat je dan meer tussendoortjes eet en daar wordt je juist dik van. 8. De persoon krijgt 2400 kj extra binnen van de tussendoortjes. 9. De persoon van vraag 8, moet 80 minuten trimmen om het er weer af te krijgen. Basisstof 5 Opdracht Het meeste eet men in: Europa, Australi, Noord Amerika. 2. Het minste eet men in Afrika. 3. In Azi뫫 en in Zuid Amerika hebben mensen in sommige landen ook minder te eten dan het minimum. 4. In India en in Sri Lanka zijn twee landen die minder eten dan het minimum. 5. In Brazili heeft men niet voldoende voedsel. Opdracht = 1120 gram eet een Nederlander gemiddeld meer dan een Indir. 2. Het voedsel van een Indi뫫r bestaat voornamelijk uit rijst, peulvruchten en vis. 3. Een Nederlander eet het gevarieerdst. 4. Het Dagelijks menu van een Indir bevat onvoldoende eiwitrijk voedsel. 5. Het Dagelijks menu van een Nederlander bevat voldoende eiwitrijk voedsel. 6. De gevolgen van eiwitten tekort is dat hun groei en hun ontwikkeling steeds langzamer gaan.

19 7. 72 Gram vetten eet een Nederlander meer dan een Indir. 8. In Nederland komt het dat er vaker hart en vaatziekten doordat er veel mensen een overgewicht hebben, door het vette voedsel. Opdracht Het is een feit, dat alle mensen te voeden zijn op de hele aarde. 2. Het is een mening, dat de rijke landen het voedsel moeten geven aan de ontwikkelingslanden. 3. Het is een feit, dat ondervoeding een tekort aan eiwitten in het voedsel veroorzaakt. 4. Het is een feit, dat een Nederlander meer eiwitten eet dan een Indi뫫r. Basisstof 6 Opdracht Vertering is het afbreken van grote (niet in water) bloedoplosbare deeltjes tot kleinere (wel in water) bloedoplosbare deeltjes. 2. Vitamines, mineralen, water en glucose worden niet verteerd. 3. Koolhydraten, eiwitten en vetten worden wel verteerd. 4. De functie van verteringsklieren is het maken van verteringssappen. 5. Speeksel en maagsap zijn twee verteringssappen. 6. De verteringsklieren bij de mens zijn: speekselklieren, maagsapklieren, lever, alvleesklier en de darmsapklier. 7. Enzymen zijn scheikundige processen. 8. De enzymen zorgen ervoor dat de vertering snel verloopt. Opdracht De darmperistaltiek komt tot stand door het afwisselend samentrekken van kringspieren en lengtespieren. 2. Vier functies van de darmperistaltiek zijn: *voedselbrij voorduwen. *voedselbrij kneden. *voedselbrij mengen met verteringssappen. *de opname van voedingsstoffen door de darmwand heen bevorderen. 3. In afbeelding 31 trekken de kringspieren zich samen, en de lengtespieren zijn ontspannen. 4. De functie van voedingsvezel in het voedsel is dat de stoelgang goed verloopt. 5. Je moet voedsel rijk zijn aan plantaardige producten omdat dan de vertering goed verloopt. Basisstof 7 Opdracht Op afbeelding 33.4 zij er 24 vlakken blauw gekleurd. 2. De oppervlakte wordt verdubbeld. 3. Als je het eten kauwt dan wordt de oppervlakte per stukje kleiner.

20 4. Als je goed kauwt dan wordt het kleiner dus beter verteerbaar. Opdracht Het glazuur zorgt voor het beschermen van de tand of kies. 2. De functie van het wortelvlies is zorgen voor de bevestiging in de tand of kies in de kaak. 3. De functie van snijtanden en hoektanden dienen om stukken voedsel af te bijten. 4. De functie van kiezen is het fijnmalen van het voedsel. Opdracht Een volwassenen heeft 8 snijtanden en 4 hoektanden en 20 kiezen. 2. Een volledig blijvend gebit bestaat uit 32 tanden en kiezen. Een melkgebit bestaat uit 20 tanden en kiezen. 3. De persoon mist twee kiezen en 1 hoektand. 4. Tandformule van het melkgebit Een koe heeft 24 kiezen, geen hoektanden en 6 snijtanden. 6. Tandformule van een tijger Opdracht Als je naar je tandvlees toe poetst, dan kan er tandplak onder je tandvlees gaan zitten, en dat kan ontstoken tandvlees veroorzaken. 2. Tandplak bestaat uit resten, speeksel en bacterin. 3. De bewering bacteri듫n tasten je tanden aan is fout, want het is de afval van bacteri n dat je tanden aantasten. 4. Het is slecht als je je tanden gebruikt als een tang, want dan kunnen er stukjes glazuur afbreken. 5. Als er in je tandpasta fluoride inzit, dan kan het glazuur tussen het eten door zich sneller herstellen. 6. Als je te veel tussendoortjes eet, dan krijg je gaatjes in je tanden. 7. In afbeelding 42 bij plaatje 3, zal iemand een zenuwbehandeling moeten ondergaan. 8. Bacterin in tandplak kunnen ontstoken tandvlees veroorzaken. 9. Het wortelvlies beschadigd als er een tand of kies ontstoken is. 10. Tandplak die op je gebit blijft zitten wordt tandsteen. 11. Tandplak kun je verwijderen door het poetsen en tandsteen niet, dat moet je door de tandarts laten doen. Opdracht 23 Goed voor je gebit Slecht voor je gebit Fluoride Tandplak Rauwe worteltjes Tandsteen

21 Goed kauwen Chocolade Radijs Toffee Opdracht 26 Organen die geheel in de borstholte liggen: *Luchtpijp *Longen *Hart Organen die geheel in de buikholte liggen: *Dunne darm *Dikke darm *Maag *Nier *Lever Organen die geheel in de buikholte en in de borstholte liggen: *Slokdarm Opdracht De twee functies van het kauwen van voedsel zijn: *de oppervlakte van het voedsel vergroten. *de glijdbaarheid van het voedsel verhogen 2. Speeksel bestaat uit water, slijm en een enzym. 3. De functie van het slijm in je speeksel is de glijdbaarheid van het voedsel verhogen. 4. De functie van de enzym in je speeksel is dat er al zetmeel in je mond kan worden verteerd. 5. Bij het slikken wordt de neusholte afgesloten door de huig. 6. Bij het slikken wordt de luchtpijp afgesloten door het strottenklepje. 7. In je slokdarm worden enzymen geproduceerd. 8. Als je op je hoofd staat, kan er voedsel van je mond naar je maag komen. Dat kan omdat door het slikken wordt het voedsel naar de maag geduwd. Drinken is ook mogelijk, maar bij vogels weer niet. 9. De darmperistaltiek kan niet van maag naar keelholte gaan bewegen want dan moet je spugen. Opdracht De maag werkt als tijdelijke opslagplaats voor het voedsel, dat komt omdat de maagportier maar kleine hoeveelheden toelaat naar de twaalfvingerige darm. 2. De kneedbewegingen van de maagwand komen door het afwisselend samentrekken van lengte en kringspieren tot stand. 3. De functie van het zoutzuur in het maagsap is bacterin doden. 4. Als je last hebt van een 뫓brandend maagzuurdan komt het zoutzuur via de slokdarm een beetje omhoog.

22 5. Eiwitten worden voor een deel verteerd door het enzym in het maagsap. Opdracht De lever en de alvleesklier geven verteringssappen af aan de voedselbrij in de twaalfvingerige darm. 2. De functie van de galblaas is gal opslaan. 3. De functie van gal is vetten emulgeren. 4. Het nut van het emulgeren van vetten is dat de vetten dan beter bereikbaar zijn voor de enzymen. 5. Gal bevat een enzym dat vetten verteerd. 6. Eiwitten, koolhydraten en vetten worden verteerd door de enzymen in het alvleessap. Opdracht Eiwitten en koolhydraten worden verteerd door de enzymen in het darmsap. 2. De rest van het water is afkomstig van wat je drinkt. 3. Water en de daarin opgeloste voedingsstoffen en verteringsproducten worden in de dunne darm opgenomen in het bloed. 4. Door de darmplooien en de darmvlokken kan de opname van stoffen sneller plaatsvinden. 5. Het bloed vervoert de opgenomen stoffen in de dunne darm naar de cellen. Opdracht De naam ԓblindendarmontstekingis eigenlijk onjuist omdat de blinde darm niet ontstoken is maar het wormvormig aanhangsel. 2. De brij van onverteerde voedingresten in de dikke darm worden ingedikt. 3. De functie van de endeldarm is de onverteerde voedingsresten opslaan en verzamelen. 4. De functie van de anus is de endeldarm te legen van tijd tot tijd. 5. De anus is in normale toestand samengetrokken. 6. Je merkt dat je diaree hebt als de ontlasting dun is en veel vocht heeft. 7. Bij diaree is de darmperistaltiek te sterk. 8. Het gevolg daarvan is, te weinig vocht aan de voedselresten worden ontrokken. Opdracht 33 Verteringssap Wordt geproduceerd door: Bevat enzymen voor de vertering van: andere functies Speeksel Speekselklieren Zetmeel Verhoogt glijdbaarheid van het voedsel Maagsap Maagsapklieren Eiwitten Doodt bacteri n in t voedsel Gal Lever geen Emulgeert vetten Alvleessap Alvleesklieren Eiwitten, koolhydraten, vetten Darmsap Darmsapklieren Eiwitten, koolhydraten

23 Thema 5 transport vragen over de stof hoe vindt transport plaats? Door het bloed dus met bloedsomloop Waaruit bestaat het bloed allemaal? Orgaan bloed; bloedplasma, rode bloedcellen, witte bloedcellen, bloedplaatjes, water, plasma eiwit Wat is het verschil tussen de kleine bloedsomloop en de grote? Kleine: rechterhelft van het hart pompt het bloed naar de longen die het weer naar de linkerharthelft brengt Grote: linkerhelft stroomt het bloed door het hele lichaam en weer terug naar rechterharthelft De mens heeft een dubbele bloedsomloop, per omloop stroomt het bloed 2 keer door het hart Waar bestaat bloedplasma uit en wat is de functie? Bestaat uit plasma eiwit en water (55%) het is het transport van afval voeding regelende beschermende stoffen, handhaven van osmotische waarde van bloed en bloeddruk en afweer Wat is bloedserum? Plasma zonder stollingseiwitten dus zonder fibrigeen Wat zijn rode bloedcellen? Cellen die zorgen voor transport van zuurstof en koolstofdioxide het bestaat uit hemoglobine Wat is de functie van witte bloedcellen? Bestrijden van bacteriѫn door fagocytose ze zorgen dat de resten worden opgeruimd Noem soorten van witte bloedcellen Leukocyten: bestrijden bacterin Lymfocyten: maken antistoffen voor afweer Wat is het doel van de bloedplaatjes? Bloedstremming houdt bloedverlies tegen met fibrigeen en stollingsfactoren, lukt niet als je bloederziekte hebt Waaruit bestaat het hart? Linker en rechterkamer Linker en rechterboezem Harttussenwand Hartkleppen Halvemaankleppen (slagaderkleppen)

24 Kransslagader Kransader Leg uit hoe het bloed door het hart stroom Het bloed uit het lichaam komt vanuit de holle ader het hart in, bij de rechterboezem, daarna stroomt het de rechterkamer in, deze pompt het bloed via de longslagader naar de linkerboezem waar het vervolgens de linkerkamer in stroomt vanuit hier wordt het bloed in de aorta gepompt en zo stroomt het bloed naar de organen. Waarvoor dienen de kransslagaders en kransaders? Slagader: voorzien het hartspierweefsel van zuurstof en voedingstof Ader: zorgt ervoor dat koolstofdioxide en anders afvalstoffen worden afgevoerd Wat zijn de drie fases waar het hart zich in kan begeven? Systole, diastole en hartpauze Leg de fases van het hart uit Systole samentrekking van het hartspierweefsel dit gebeurd in de boezems tegelijk zodat het bloed naar de kamers stroomt Diastole: ontspanning van hartspierweefsel en vindt in de kamers plaats, zit er bloed in dan ontstaat er weer systole dus elke keer het tegenover gestelde van de boezems Hartpauze: nadat het bloed uit de aorta stroomt Wat is een sinusknoop? De impulsen die het samentrekken van het hartspierweefsel veroorzaken, dit gebeurd in de cellen van de wand van de boezems? Bloeddruk stijgt? + hartritme stijgt hartritme daalt? bloeddruk daalt? slagvolume: 70 hartslagen per 100 ml met adrenaline stijgt dit waar stromen de slagaders heen en waar de aders? Aders naar het hart toe, slagaders van het hart af naar de organen Vertel wat over de slagaders? Ze hebben een dikke wand liggen ver onder de huid, dikke laag glad spierweefsel. In organen vertakken ze zich tot haarvaten en wordt de wand dunner, kunnen zich zo goed vernauwen en verwijden Vertel wat over aders

25 Vertakkingen van slagaders worden aders, wanden zijn dunner, bloeddruk is lager dan slagader en ze bevatten kleppen Wat is de functie van de lever? Zorgt dat de constantheid van het bloed gelijk blijft. Vanuit de lever komt de poortader die zich vertakt naar alle organen Antwoorden transport Opdracht 1: 1. Omdat de mens eigenlijk twee onafhankelijke듔 bloedsomlopen heeft 2. In de kleine wordt zuurstof opgenomen, die gaat namelijk door de longen 3. De linkerharthelft pompt zuurstofrijk bloed weg 4. Omdat hij maar een enkele bloedsomloop heeft (bloed gaat geen 2 keer door het hart) 5. Zuurstofarm bloed 6. Die van de kamer, die moet het bloed door het hele lichaam pompen 7. Meer kracht (het bloed wordt 2x van het hart weggepompt) Opdracht 3: 1. Plasma eiwitten, water, glucose, koolhydraten en allerlei antistoffen 2. Vet kan worden omgezet (ze worden aan bepaalde eiwitten gebonden) 3. Water komt het meest voor, het minst zie je waarschijnlijk antistoffen 4. Eentje die gelijk is aan die van het bloed zelf, je wilt ten slotte niet dat het bloed kapotgaat (0,9%) 5. Het plasma 6. De vaste bestanddelen Opdracht 4: 1. Hemoglobine 2. Ze kunnen zo makkelijker zuurstof opnemen (groter oppervlak membraan) 3. Het bloed bevat dan niet voldoende hemoglobine 4. Er wordt veel meer gemaakt dan normaal 5. Meer rode bloedcellen 6. De rode bloedcellen; anders zou je ze niet helemaal onderin vinden Opdracht 5: 1. Ze zullen verschrompelen 2. Waarschijnlijk zullen ze na een tijdje openknappen 3. In de buizen 1 en 2 zichtbaar 4. De rode bloedcellen zijn daar kleiner 5. Nee; de cellen zijn kapot 6. Buis 1 is het laagst, buis 5 het hoogst

26 Opdracht 6: 1. Die neemt heel erg toe 2. Sprinters hebben maar heel even energie nodig, zuurstof speelt hier een minder belangrijke rol 3. Nee, als je in hooggelegen bieden traint neemt deze ook flink toe 4. Die krimpen allemaal 5. Je lijkt minder bloed bij je te hebben Opdracht 7: Rode bloedcellen Witte bloedcellen Bloedplaatjes Wel of geen celkern wel wel niet Plaats(en) van vorming rode beenmerg rode beenmerg hele lichaam Aantal per ml bloed 5x10^9 5x10^6 5x10^8 Functie(s) vervoer zuurstof afweer bloedstolling Opdracht 8: 1. Witte bloedcellen hebben geen vaste vorm 2. Door het afsterven van witte bloedcellen op plekken waar veel bacterin voorkomen 3. Er zitten vaak nog levende bacterin in 4. Die produceert teveel witte bloedcellen 5. Wondjes blijven open, de ratten zullen dus als het ware inwendig doodbloeden 6. Dan kan het bloed niet goed stollen Verbanden tussen stofwisselingsniveau en hartslagfrequentie: Hoe groter het lichaamsvolume, hoe lager de frequentie van het hart Bij mannen is de intensiteit van de stofwisseling, dus ook van de hartslag, iets groter dan bij vrouwen Als je traint op uithoudingsvermogen, daalt je hartfrequentie Opdracht 9: 1. Kransslagader 2. Wand aorta 3. Wand longslagader 4. Halvemaanvormige kleppen 5. Hartkleppen Opdracht 10: 1. rechterboezem, rechterkamer, longslagader, longen, longader, linkerboezem, linkerkamer뫅 2. De kamers, die moeten het bloed door het hele lichaam pompen 3. De linkerkamer, die moet het bloed over een grotere afstand wegpompen 4. De kleppen hebben als functie het bloed van plaatsen te houden waar het niet hoort, waardoor de bloedsomloop verbeterd wordt

27 5. Bij de longslagader is de druk overal gelijk, er loopt op dat moment tenslotte nog maar een enkele ader 6. Het hart voorzien van voedingsstoffen en zuurstof 7. In de rechterboezem 8. In de linkerboezem Opdracht 11: Systole boezems Systole kamers Hartpauze In welke richting stroomt het Bloed? in het hart weg van hart richting hart Stand van de hartkleppen? open gesloten open Stand van de halvemaanvormige kleppen? gesloten open gesloten Opdracht 12: 1. Vlak na de systole van de boezems is het volume het grootst, vlak na de systole van de kamers het kleinst 2. Vlak voor de systole van de kamers 3. Vlak na de systole van de kamers 4. Eerst gaan de hartkleppen dicht; zo stroomt er zeker geen bloed terug 5. Je hebt 2 kamers die tegelijk werken 6. Je kleppen sluiten dan niet goed 7. Er kan bloed het hart in blijven stromen omdat de kleppen open zijn Opdracht 13: 1. Hoe vaak iemands hart per minuut slaat 2. Niet het centraal zenuwstelsel maar de sinusknoop zorgt voor het kloppen van het hart 3. Een grafiek waarin je het hartritme af kunt lezen 4. De sinusknoop 5. De hoeveelheid bloed die door het hart per slag wordt doorgepompt 6. Gelijk aan cc per minuut, dus ongeveer 5 liter 8. Vergroting van de kamers 9. Kleiner en groter Opdracht 14: Slagaders Aders Het bloed stroomt van het hart weg van de organen af De bloeddruk is hoog laag De wand is dik, stevig en elastisch dun, weinig elastisch De bloedstroom is stootsgewijs regelmatig Ze liggen meestal diep in het lichaam minder diep in het lichaam Kleppen zijn vrijwel niet aanwezig vooral in armen en benen Opdracht 15:

28 1. Helpen met het doorpompen van het bloed en het bieden van stevigheid 2. Die wordt hoger 3. Die neemt ook toe 4. Zuurstof kan zo makkelijker bij de organen komen 5. Ze werken met het trechterprincipe, wat zeggen wil dat het bloed er van de ene kant makkelijker doorgaat als aan de andere kant 6. Slagaders, aorta, haarveten, aders 7. Op slagaders staat een veel hogere druk, het bloed stroomt er dus ook sneller uit 8. Naar de hersenen 9. Je kunt zo makkelijker transpireren 10. Je hebt de zuurstof dan ergens anders nodig Opdracht 17: 1. Alle vaten die bij de kleine bloedsomloop horen 2. Zuurstofarm; het komt van andere organen af die zelf ook al zuurstof hebben opgenomen 3. Via de poortader 4. Haarvaten, poortader, leverslagader, rechterboezem, rechterkamer, longslagader 5. Haarvaten, halsslagader, poortader, rechterharthelft, longslagader, longader, linkerharthelft, haarvaten, poortader, lever Opdracht 18: 1. De lever 2. Een nier, een darm, de alvleesklier of de milt 3. Bovenste holle ader, onderste holle poortader, leverader, longslagader, leverslagader, poortader 4. 4, 2, 3 en 5 5. In de poortader 6. In de leverslagader 7. Het percentage is het gemiddelde van het bloedvolume van alle bloedvaten die daar bij elkaar komen 8. 3, 2, 4 en 1 Opdracht 19: 1. De bloeddruk is lager omdat de rechterkamer het bloed met minder kracht wegpompt 2. Bij a daalt de druk, bij b, c en d stijgt deze 3. De druk zal dalen; bloed stroomt weg 4. Hier kun je de druk het beste meten omdat er erg veel bloed doorheen stroomt 5. Omdat de slagader hier dicht aan het oppervlak licht 6. De overdruk is 120, de onderdruk Nee, het bloed stroomt eigenlijk niet meer door 8. Op plaats 1; hier wordt het bloed niet meer geremd 9. Op plaats 3; hier kan nu weer makkelijker bloed langs 10. Op plaats 4

29 Opdracht 20: 1. Omdat de wanden, niet de aderen zelf, verkalkenӕ(en bovendien gaat het niet om aders maar slagaders) 2. Deze mensen hebben vaak last van verdunde aderen waardoor het hart harder pompen moet 3. Met bypasses kun je het bloed makkelijk omleiden 4. De vernauwing in de kransslagader wordt opgerekt 5. Vetarm (zo weinig mogelijk verzadigd) eten, meer sporten en niet roken 6. Het verlagen van de bloeddruk door de doorsnee van de kransslagader te verbreden 7. Hij rekt met een ballonnetje de wand van de kransslagader uit 8. De ader; anders krijg je het ballonnetje niet goed naar boven (stroming van het bloed) 9. Ongeveer 4% 10. Ongeveer 4% meer (dubbel zo groot) Opdracht 21: 1. Het vervoeren van afval en voedingsstoffen 2. De bloeddruk 3. Door osmose 4. De hoeveelheid vocht die uittreedt neemt toe en het verschil in osmotische waarde ook 5. De lucht kan geen vocht aantrekken, dat zou ook niet goed zijn want dan zou je niet kunnen ademen 6. Via de borstbuis en rechterlymfestam 7. De eiwitten zorgen ervoor dat het vocht terugstroomt naar de aderen 8. Het zuiveren van lymfe en het samenvoegen van de vaten 9. De lymfe zuivertӕde tatoeage en trekt de inkt aan 10. Lymfe 11. Ja; witte bloedcellen Diagnostische toets: 1. B 2. D 3. C 4. C 5. B 6. A 7. B 1. C 2. B 3. C 4. B 5. D

30 1. B 2. D 3. D 4. A 5. C 1. Slagaders 2. Aders 3. Haarvaten 4. Slagader 5. Aders 6. Aders 7. Haarvaten 1. Juist 2. Onjuist 3. Juist 4. Onjuist 5. Onjuist 6. Juist 7. Onjuist 8. Juist 9. Juist 1. C 2. D 3. B 4. C 1. C 2. A 3. C 4. A 5. B 1. B 2. A 3. D 4. A