Eigen Eiwit Eerst. Onderzoeksrapport. Meer graseiwit voor een duurzamere melkveehouderij

Transcriptie

1 Eigen Eiwit Eerst Onderzoeksrapport Meer graseiwit voor een duurzamere melkveehouderij Niek Konijn Jelle Koopman Bart Kistemaker Januari 2012

2 Meer graseiwit voor een duurzamere melkveehouderij Auteurs: Niek Konijn e jaars student Melkveehouderij niek.konijn@wur.nl Jelle Koopman e jaars student Melkveehouderij jelle.koopman@wur.nl Bart Kistemaker e jaars student Melkveehouderij bart.kistemaker@wur.nl Docentbegeleiders: Cor Kwakernaak Docent grasland cor.kwakernaak@wur.nl Ebe Elzinga Docent veevoeding en financieel management ebe.elzinga@wur.nl Externe begeleider: Bert Phlipsen Netwerk begeleider Eigen Eiwit Eerst, Onderzoeker Wageningen UR Livestock Research Expertise: Alternatieve Landbouw, Bodemvruchtbaarheid, Dierhouderij, Graslanden, Plantaardige productiesystemen bert.philipsen@wur.nl Datum: Sep 2011-feb 2012 Module: HDV200 Project Landbouw

3 Voorwoord Voor u ligt een literatuurstudie over hoe de productie en benutting van eiwit uit gras kan worden verbeterd. Dit project is een onderdeel van een netwerkgroep Eigen Eiwit Eerst. Deze netwerkgroep heeft al één van de doelstellingen het efficiënter produceren van en met eigen ruwvoer. De kennis die de netwerkdeelnemers opdoen willen ze implementeren en leren toepassen bij collega s binnen en buiten de CONO-zuivelketen. Deze literatuurstudie is gemaakt door 3 studenten uit het 3 de jaar van de opleiding melkveehouderij aan het Van Hall Larenstein te Leeuwarden. Deze literatuurstudie is uitgevoerd aangaande de module HDV200. Een module die studenten de vrijheid geeft een project zelfstandig uit te voeren met daarbij de begeleiding van 2 schooldocenten en externe begeleiding. Wij hebben deze module als zeer leerzaam en uitdagend ervaren, maar wel complex. Het projectdoel moet duidelijk geformuleerd zijn en vooral niet te breed. Een onderdeel waarbij wij in de fout zijn gegaan. Desondanks hebben we het gevoel dat we deze opdracht tot een goed einde hebben gebracht. Graag willen wij onze begeleiding vanuit school, Cor Kwakernaak en Ebe Elzinga, en onze externe begeleider Bert Philipsen bedanken voor hun begeleiding. Daarnaast willen de Netwerkgroep Eigen Eiwit Eerst bedanken dat wij voor enkele maanden mee hebben mogen doen en mee hebben mogen denken met hun netwerkgroep. De auteurs, Februari 2012

4 Samenvatting Meer graseiwit voor een duurzamere melkveehouderij. Een aantal melkveehouders van Cono kaasmakers proberen met een netwerkgroep duurzamer melk te produceren door efficiënter om te gaan met krachtvoer en eigen ruwvoer. Deze literatuurstudie geeft de netwerkgroep meer inzicht in perspectiefvolle maatregelen voor efficiënter gebruik van krachtvoer en eigen ruwvoer. Het doel van de literatuurstudie was hoe er meer bruikbaar graseiwit geproduceerd kan worden op een duurzame manier. Hiervoor is gekeken naar de verschillende factoren die invloed hebben op de eiwitopbrengst van grasland. De onderdelen waar de literatuurstudie zich op gericht heeft zijn bodem, bemesting, graslandmanagement, graslandgebruiksystemen en voederwinning. Voor deze onderdelen zijn maatregelen gezocht die de eiwitopbrengst van grasland kunnen verhogen. Voor de maatregelen is aangegeven of ze makkelijk inpasbaar zijn en of de maatregelen praktijkrijp zijn. Voor een zo hoog mogelijke eiwit opbrengst wordt een laag waterpeil geadviseerd. Wanneer een hoog waterpeil wordt gehanteerd is de kans op stikstofuitspoeling groter, daarnaast is de bodem gevoeliger voor rijschade. Wanneer de ph van de bodem te laag wordt is bekalken nodig, bekalken zorgt voor hogere beschikbaarheid van stikstof uit de grond en een betere structuur van de grond. Voor de bemesting is het zaak de bemesting op het stikstof leverend vermogen op elkaar af te stemmen. Bij veel melkveebedrijven worden alle percelen met dezelfde hoeveelheid bemest. Om een hogere eiwitopbrengst te halen moeten alle percelen afzonderlijk worden behandeld. Daarnaast is het zaak zoveel mogelijk drijfmest in de eerste helft van het groeiseizoen te bemesten om volledig te kunnen profiteren van de nawerking van de meststoffen. Bij een nat voorjaar met lage temperaturen kan een nitrificatieremmer zorgen voor (20%) hogere grasopbrengst. Bij het graslandmanagement kan de eiwitproductie uit gras worden verhoogd door voor beweiding een mengsel van engelraaigras/witte klaver in te zaaien en bij maaien engelraaigras/ rode klaver. Daarnaast kan rietzwenkgras voor een hoge opbrengst zorgen bij alleen maaien. Bij graslandgebruiksystemen kan het best gebruik worden gemaakt van stripgrazen. Bij stripgrazen zijn de minste stikstofverliezen en is er een hoge stikstofbenutting. Bij een weidesnede wordt gestreefd naar 1700 kilogram drogestof per ha. Wanneer er te vroeg wordt geweid wordt de grasgroei niet maximaal benut en wanneer er te laat wordt ingeschaard zijn er meer vertrappingsverliezen. Als laatste is er een scherp inkuilmanagement gewenst. Het inkuilmanagement speelt een cruciale rol in de eiwitopbrengst van het grasland. Het zijn maar enkele dagen in een jaar dat er gekuild wordt maar het is meestal wel het rantsoen voor de komende wintermaanden. De kuilen dienen laagsgewijs te worden ingekuild, daarnaast goed te worden aangereden. Het inkuilen kan beter een half uurtje langer duren dan dat er het hele winterseizoen gevoerd moeten worden van een kuil met veel conserveringsverliezen.

5 Inhoudsopgave Inleiding Bodem Fysische bodemeigenschappen Chemische bodemeigenschappen Biologische eigenschappen Bemesting Mestbemonstering Mestgiften en uitrijdmomenten Toedieningsvormen en toedieningstechnieken Precisiebemesting Toevoegmiddelen Nieuwe ontwikkelingen Graslandmanagement Graslandvernieuwing Grassoorten Gewasverzorging grasland Graslandgebruiksystemen Maatregelen Voederwinning Maaimoment/moment van inscharen Veldperiode/beweidingsperiode Inkuilproces Perspectiefvolle maatregelen /Aanbevelingen Discussie Conclusie Literatuurlijst Bijlages

6 Inleiding De druk vanuit de maatschappij en de overheid om de sector te verduurzamen wordt steeds groter. Binnen de agrarische sector lopen er dan ook al tal van projecten om de productie te verduurzamen. Netwerk Eigen Eiwit Eerst is ook een project, bestaande uit een samenwerking tussen Cono Kaasmakers, melkveehouders en de WUR. Hun doel is als volgt geformuleerd: Melk produceren zonder milieuverliezen is onvermijdelijk, maar melk produceren met zo laag mogelijke verliezen en een zo klein mogelijke hoofdprint is een uitdaging. (Netwerk Eigen Eiwit Eerst, 2010) In dit onderzoeksrapport is een literatuurstudie gedaan naar de mogelijkheden voor melkveehouders om vanuit hun huidige bedrijfssituatie efficiënter te produceren, wat moet leiden tot minder verliezen (milieubelasting) en een hogere benutting. Er wordt gefocust op een beter sluitende bedrijfskringloop, daarbij wordt gekeken naar een betere benutting van het stikstof/eiwit binnen de bedrijfskringloop. Op dit punt zijn de verliezen groot en valt er dus winst te behalen met het oog op duurzamer produceren (Netwerk vitale landbouw en voeding, 2011). De doelstelling van het onderzoek is om een aantal perspectiefvolle maatregelen op te stellen die leiden tot een hogere opbrengst van bruikbaar eiwit uit gras binnen het kader van het netwerk. Om deze doelstelling te verwezenlijken is er een hoofdvraag geformuleerd: Hoe kan meer bruikbaar graseiwit op een economisch aantrekkelijke en milieuvriendelijke manier worden geproduceerd? In dit rapport is eerst onderzoek gedaan naar de relatie tussen bodemeigenschappen en de productie van gras(eiwit). Aan de hand hiervan zijn een aantal maatregelen genoemd die de bodemvruchtbaarheid bevorderen. Vervolgens is onderzocht hoe de toepassing van bemesting beter kan op melkveehouderijbedrijven. Ook hiervoor zijn weer een aantal maatregelen opgesteld. Daarna is er een hoofdstuk gewijd aan de verschillende grassoorten en mengsels die er zijn. Tot slot zijn de verschillende graslandgebruikssystemen naast elkaar gezet. Voor de verschillende systemen zijn verschillende maatregelen van toepassing, ook die staan per systeem weergegeven, daarbij is ook gekeken naar de voederwinning van het gras. Voor de gevonden maatregelen is aangegeven in welke mate ze inpasbaar, praktijkrijk en rendabel zijn. Dit is aangegeven d.m.v. globale schatting met +/-, +, ++ en

7 1. Bodem Een vruchtbare bodem is de basis voor een hoge grasproductie. Doordat agrariërs steeds krapper mogen bemesten is het van belang deze meststoffen zo goed mogelijk te benutten, de bodemgesteldheid speelt hierbij een belangrijke rol. Een goede bodemkwaliteit in combinatie met de juiste bemesting leidt tot minder uitspoeling van nutriënten en een betere nutriëntenopname door het gewas. Wanneer de nutriënten beter worden benut, is er een hogere grasproductie mogelijk (Deru et al, 2010). Er zijn veel eigenschappen die de bodemkwaliteit beïnvloeden. Het is van te voren belangrijk om te onthouden dat bodemvruchtbaarheid erg complex is. De ene bodemeigenschap kan niet los worden gezien van de ander. De bodem zou misschien beter kunnen worden gezien als één groot organisme. Op het moment dat de bodemeigenschappen in balans zijn, dan ontstaat er een kringloop die zichzelf versterkt (zie figuur 1). Figuur 1 Cyclus gewas/beworteling > bodemleven > bodem (Van Eekeren et al, 2003) Het hoofdstuk is verder ingedeeld aan de hand van de volgende eigenschappen: De fysische eigenschappen De chemische eigenschappen De biologische eigenschappen 7

8 1.1 Fysische bodemeigenschappen Bodemfysische eigenschappen zijn sterk bepalend voor de diepte en intensiteit voor de beworteling van grasland. De bewortelingsdiepte en wortelgroei zijn cruciale factoren voor de opname van nutriënten waaronder stikstof uit de bodem in situaties met N uitspoeling (Deru et al, 2010). Aangescherpte bemestingsnormen maken de beworteling van gras nog belangrijker om beschikbare mineralen beter te benutten (Van Eekeren et al, 2011) Structuur De bodemstructuur omvat de wijze waarop de bodemdeeltjes en het organische stof liggen gerangschikt in de bodem. Bij humusarme zandgronden is er sprake van en korrelstructuur. Bij andere bodemsoorten is de structuur kruimelachtig. De mate waarin de bodemdeeltjes bijeen kleven wordt bepaald door de mate van vorming van aggregaten. Aggregaten zijn gronddeeltje en humus die aan elkaar kleven en zo bepaalde structuur vormen. Een actief bodemleven beïnvloed de structuur positief, doordat het bodemleven stoffen uitscheidt die de aggregaatvorming bevorderen. De aanwezigheid van voldoende organische stof draagt bij aan een verbeterde structuur. Dit is ook terug te zien aan een aantal bodemfysche eigenschappen: verlaagde slemp- en erosiegevoeligheid, verbeterde infiltratiesnelheid, hogere aggregaatstabiliteit, lagere bodemverdichting, toenemend waterhoudend vermogen en toenemende waterbeschikbaarheid (Bries et al, 2008). Kenmerken van een goede bodemstructuur zijn dat de grond goed doorwortelbaar is en dat er een ruime hoeveelheid poriën in de bodem aanwezig zijn. Bodemverdichting beïnvloed deze kenmerken negatief. Het is voor grondgebruikers dan ook van belang bodemverdichting zoveel mogelijk te vermijden. Wanneer er veel poriën in de bodem aanwezig zijn, zorgt dit voor mee lucht in de bodem. Hierdoor warmt de bodem in het voorjaar beter op en komt de nutriëntenvoorziening en daarmee de grasgroei eerder op gang. De hoofdoorzaken van bodemverdichting zijn hoge wiellasten doorgaans in combinatie met natte veldomstandigheden. Dit probleem wordt steeds groter door schaalvergroting. Schaalvergroting gaat doorgaans gepaard met zwaarder materieel en een hogere oogstdruk. Er wordt meer onder natte omstandigheden gereden waardoor er eerder bodemverdichting optreedt. Landverhuur zou dan ook goed moeten worden overwogen door melkveehouders, met name de teelt van rooivruchten kan nadelige gevolgen hebben voor het land, die jarenlang zichtbaar kunnen blijven. Het grootste nadeel van bodemverdichting is dat het probleem in de ondergrond nauwelijks is op te lossen. Voorkomen is dus vele malen beter dan oplossen. Diepwortelende groenbemesters kunnen structuurbederf (gedeeltelijk) herstellen door dat zij de verdichte bodemlagen kunnen doorbreken. (Visscher et al, 2008) Ontwatering Een goede ontwatering is essentieel voor een goede bodemstructuur, maar ook andersom geldt dat een goede bodemstructuur essentieel is voor een goede ontwatering (Visscher et al, 2008). Een natte bodem door een slechte ontwatering is gevoeliger voor structuurschade door berijding. Aan de andere kant zorgt een slechte bodemstructuur ervoor dat de ontwatering minder goed is. Een bodem met een actief bodemleven bevorderd de ontwatering, de zogenaamde pendelwormen die verticale 8

9 tunnels graven dragen hier aan bij. Ook dragen poriën bij aan de ontwatering van het land, maar poriën zorgen ook voor waterberging tijdens drogere periodes. In tabel 1 valt te zien wat het effect is van insporing in combinatie met het waterpeil op de opbrengst. De totale DVE opbrengst is het hoogste bij een laag slootpeil en op de plekken naast het rijspoor. Geconcludeerd kan worden dat de het effect van insporing op de opbrengst geringer is bij een laag waterpeil. Ook valt uit tabel 1 af te leiden dat op de plekken naast het rijspoor (minder bodemverdichting) de opbrengsten in zowel DS als totaal DVE hoger is (Holshof, 2011). De resultaten in tabel 1 zijn uitgevoerd op veen, aannemelijk is dat verdichting en een hogere waterstand ook op de andere bodemsoorten tot een lagere opbrengst leidt bij de 1 e snede. Laagwaterpeil op rijspoor Laagwaterpeil naast rijspoor Hoogwaterpeil op rijspoor Hoogwaterpeil naast rijspoor Ds opbrengst DVE (gr/kg ds) Totaal kg DVE Tabel 1 Effect van insporing en waterstand op opbrengst van het 1e snede gras op veengrond (Holshof et al, 2011) Maatregelen In tabel 2 staan maatregelen die de structuur en/of de waterhuishouding positief beïnvloeden waardoor er een hogere eiwitopbrengst kan worden behaald. De toelichting op deze tabel staat in bijlage 1.1. Maatregel Positief Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. Bemesting met vaste Stimuleert bodemleven, mest verhoogd organische stofgehalte 2. Bekalken van het land Verhoogd de ph Lichtere machines Verminderde bodemverdichting Banden op lage druk Verminderde bodemverdichting Gebruik van diepwortelende groenbemesters Verbetering structuur door het doorbreken van verdichte lagen Laag waterpeil hanteren Vlottere ontwatering, snellere opwarming 7. Gebruik van rijpaden Beperkte spoorvorming Tabel 2 Maatregelen ter bevordering fysische bodemeigenschappen 9

10 1.2 Chemische bodemeigenschappen Fosfaat, kalium en zwavel hebben naast stikstof direct invloed op de grasopbrengst. Als deze nutriënten in onvoldoende mate aanwezig zijn neemt de opname en ook benutting van de gegeven stikstofbemesting en beschikbaarheid af (Den Boer et al, 2011). De stikstofopname is voor een deel bepalend voor de totale DVE-opbrengst Stikstof De stikstofopname vanuit de bodem wordt bepaald door het stikstof leverend vermogen ook wel NLV (Hanegraaf M.C. et al, 2009). Gewassen nemen N overwegend op in de vorm van ammonium en nitraat. Daarnaast wordt er ook nog een hoeveelheid N opgenomen uit de bemesting. Stikstof is het belangrijkste voedingselement voor het gras, het is ook een belangrijk een onderdeel van de eiwitten. Stikstof bepaalt de groeisnelheid en het opbrengstniveau van het gewas, gebrek aan stikstof uit zich dan ook in een lagere gewasopbrengst. Daarom is het essentieel dat het stikstofaanbod vanuit zowel de bodem (NLV) als de bemesting zo hoog mogelijk is (binnen de bemestingsnormen) en de opname door het gewas ook Fosfaat Fosfaat speelt een belangrijke rol voor de vorming van mineralen van bepaalde kerneiwitten en speelt een rol bij fotosynthese en ademhaling. Wanneer er een gebrek aan fosfaat in de grond is neemt de opbrengst af, remt de groei en leidt tot een slechtere benutting van stikstof en andere voedingsstoffen. Fosfaat is niet erg mobiel in de bodem en moet daarom dicht bij de plant aanwezig zijn(den Boer et al, 2011). Om de fosfaat opname te verhogen lijkt de activiteit van regenwormen verhogen de meest perspectiefvolle. 40% van de fosfaatopname uit de bodem komt door regenwormen (De Boer H.C, 2008) Kalium Kalium is belangrijk voor de groei van het gras. Deze meststof heeft een functie bij het vervoer van koolhydraten in de plant en regelt mede de waterhuishouding. Wanneer er gele puntjes aan het uiteinde van de sprieten van het gras zijn te herkennen dan is er een gebrek aan kalium. Kalium tekorten komen vooral voor op humusarme gronden (Den Boer et al, 2011). Wanneer er voldoende drijfmest wordt bemest is een kalium tekort vrijwel uitgesloten. Te veel kalium bemesting kan er wel voor zorgen dat er een verlaging van het natrium, magnesium en calciumgehalte in het gras plaatsvindt. Een tekort aan magnesium kan bij een koe kopziekte veroorzaken. Door onderscheidt te maken tussen percelen die geweid gaan worden en die gemaaid gaan worden voorkom je een overschot aan kalium op percelen die geweid gaan worden. En daarmee voorkom je problemen met een te kort aan magnesium bij melkkoeien. 10

11 1.2.4 Zwavel Een goede voorziening aan zwavel is van belang voor een optimale grasgroei. Net als stikstof is zwavel een onderdeel van eiwitten in het gras. Zwavelgebrek in gras ziet er net zo uit als stikstofgebrek: het gras is groengeel van kleur. Gras neemt tussen de 30 en 50 kg zwavel per hectare per jaar op in de vorm van sulfaat. De opname zwavel en stikstof zijn sterk aan elkaar gerelateerd (Brunold, 1993). Zwavel te korten komen haast alleen voor op zandgrond. Op veengrond kunnen in de eerste snede zwavel tekorten voorkomen. Zwavelbemesting wordt echter afgeraden omdat later in het seizoen door een hoge zwavelmineralisatie veel zwavel vrijkomt. Dit leidt tot hoge zwavelgehalten in het gras. Op kleigrond komen zwavel tekorten tot dusver niet voor De ph De ph van de bodem is een eigenschap die een groot aantal processen in de bodem beïnvloed. Elk plantensoort groeit het best tussen bepaalde ph-waardes. Voor gras ligt het ph-optimum van de bodem tussen de 4,8 en de 5,5, voor gras-klaver tussen de 5,2 en 5,5 en voor maïsland is dit tussen de 5,2 en de 5,7. In figuur 2 is zichtbaar wat de invloed is van de ph op de beschikbaarheid van nutriënten in de bodem. Een ph van 5,5 is in veel opzichten dus het beste voor gras-, gras/klaver- en maïsteelt. Een te hoge ph is evenals een te lage ph ongunstig voor de gewasproductie. Probeer daarom altijd de streven een ph te bereiken binnen het ph-optimum van de bodem voor het desbetreffende gewas. Figuur 2 Beschikbaarheid nutriënten bij verschillende ph-waardes (Metrop Hydroponics, 2011) 11

12 Maatregelen In tabel 3 zijn maatregelen weergegeven die zorgen voor een betere beschikbaarheid/benutting van de chemische bodemeigenschappen waardoor de DVE opbrengst van grasland toeneemt. De toelichting op de tabel is weergegeven in bijlage 1.2. Maatregel Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. Bemesting en NLV op elkaar afstemmen 2. Beworteling van het gewas stimuleren 3. Selecteren op diepwortelende grasrassen 4. Stimuleren van activiteit van regenwormen 5. Bij een ph < 4.5 bekalken van de grond Alle percelen dezelfde N- beschikbaarheid, overbemesting voorkomen Verbeterde nutriëntenopname Nutriëntenopname uit diepere bodemlagen Hogere beschikbaarheid nutriënten Nutriënten beter opneembaar Tabel 3 Maatregelen ter bevordering van de chemische bodemeigenschappen

13 1.3 Biologische eigenschappen Bodemleven en grasgroei zijn beide afhankelijk van elkaar. Het bodemleven verbetert de structuur van de bodem. Bacteriën scheiden kleverige stoffen uit die de aggregaatvorming bevorderen en pendelwormen banen zich verticaal een weg door verdichte bodemlagen, zodat graswortels diepere bodemlagen kunnen bereiken(niet op veen). Daarnaast reguleert het bodemleven de nutriëntenstroom in de bodem, doordat er bij de afbraak van organisch stof voedingstoffen vrijkomen die het gras kan opnemen. Ook draagt het bodemleven bij aan de ziektewering van planten. Dit alles draagt er aan bij dat het gras zich beter kan ontwikkelen. Het wortelstelsel van het gras stimuleert op haar beurt weer het bodemleven door het uitscheiden van sappen die dienen als voedsel. Op deze manier is er een soort cyclus tussen bodem, beworteling en gras. Zie ook figuur 1 eerder in dit hoofdstuk. Er is in het bodemleven altijd wel een beperkende factor die het bodemleven beperkt in het functioneren, het is de kunst om de beperkende factor steeds te verbeteren, maar het is vaak erg moeilijk om te zeggen wat de beperkende factor is. Het is wel bekend dat de diversiteit van het bodemleven erg belangrijk is. Wanneer dan de omstandigheden voor bepaalde organismes verslechteren kunnen andere organismes functies overnemen. Sommige functies van het bodemleven worden namelijk uitgevoerd door verschillende organismen(zie tabel 4), andere functies door een enkel organisme (bijvoorbeeld het aanvoeren van N door de Rhizobiumbacterie uit klaver). Het resultaat van een goed functionerend bodemleven is een hogere gewasopbrengst voor de melkveehouder(van Eekeren et al, 2003). Tabel 4 Functies van het bodemleven en de groepen uit het bodemleven die verantwoordelijk zijn voor deze functies (Van Eekeren 2003) Het bodemleven leeft voornamelijk van organische stof en sappen uitgescheiden door plantenwortels. Daarnaast eten organismen in het bodemleven ook elkaar. Hierdoor ontstaat er een voedselweb onder de grond. 13

14 Maatregelen In tabel 5 zijn een aantal maatregelen voor biologische eigenschappen die leiden tot een hogere grasopbrengst en daarmee tot meer eiwit van eigen bodem. In bijlage 1.3 is een toelichting gegeven op de maatregelen. Ook scheuren?5. Maatregel Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. Stimulatie van de beworteling Meer voedsel voor bodemleven 2. Witte klaver Toename aantal bodemorganismen 3. Vaste mest toedienen Organische stof is voeding voor bodemleven 4. Voorkomen van vertrapping of Meer poriën en meer lucht rijschade (zuurstof) in de bodem 5. Bekalken ph-optimum bereiken Grondbewerkingen beperken Minder verlies os, behouden van bodemleven 7. Bodem bedekt houden Blijvend actief bodemleven Tabel 5 Maatregelen ter bevordering bodemleven 14

15 2. Bemesting Door de steeds maar aangescherpte bemestingshoeveelheden op de Nederlandse graslanden wordt het steeds belangrijker scherper en gerichter te bemesting om zo voldoende opbrengst en voldoende DVE per kg droge stof te halen. In het hoofdstuk bemesting zal gekeken worden naar maatregelen die invloed hebben op de eiwit opbrengst. In dit hoofdstuk worden maatregelen gezocht voor de volgende onderdelen van bemesting: Mestbemonstering Mestgiften Uitrijdmoment Toedieningsvormen Toedieningstechnieken Precisiebemesting Toevoegmiddelen Nieuwe ontwikkelingen 2.1 Mestbemonstering De gemiddelde samenstelling van rundveedrijfmest is de afgelopen jaren flink veranderd. Onder invloed van eiwitarmere en structuurrijkere rantsoenen is het stikstofgehalte gedaald. Bovendien bevat de huidige drijfmest naar verhouding meer organische stikstof en minder minerale stikstof. De praktijk laat een enorme variatie zien in de chemische mestsamenstelling. Het is dus verstandig af en toe stikstofsamenstelling te meten, zodat je goed in kunt schatten welke hoeveelheid stikstofgift gegeven moet worden voor een optimale grasgroei( M. de Visser et al, 2005). Bij rundveedrijfmest varieert het N-gehalte van 3.1% tot 5,1%. Bij een drijfmestgift van 30 ton per ha kan de N-gift daardoor 60kg N/ha verschillen. De gemiddelde samenstelling van drijfmest zegt dus niet veel; het is een onbetrouwbare richtlijn waarop slecht een bemestingsplan is te baseren. Maatregel In tabel 6 is een maatregel weergegeven die zorgt voor een nauwkeurige bemesting wat leidt tot een betere benutting van de bemesting. Een betere benutting van de bemesting zorgt voor een hogere grasopbrengst en daarmee de eiwitopbrengst. De toelichting op de maatregel is weergeven in bijlage 2.1. Maatregel Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. Stem bemesting af op mestmonsters Kans op overbemesting verkleinen Tabel 6 Maatregelen die de zorgen voor een nauwkeurige bemesting

16 2.2 Mestgiften en uitrijdmomenten De bemestingsgift en het uitrijdmoment hebben veel invloed op de stikstofbenutting. Een hoge N- benutting is belangrijk voor een hoge eiwitopbrengst per ha. De bemestingsgift is afhankelijk van het N-leverend vermogen en het hangt ervan af of het grasperceel beweid of gemaaid gaat worden. Wanneer er geweid wordt is een lagere bemesting gevraagd dan wanneer het perceel gemaaid gaat worden. Ook wordt er onderscheid gemaakt tussen grasland zonder klaver en grasland met klaver. Voor elk perceel geldt een ander bemestingsadvies. Volgens Hilhorst (2011) is vooral de verdeling van de dierlijke mest een belangrijk aandachtspunt. De voorjaarsgift aan dierlijke mest is 45% van de totale gift. Daarna wordt nog eens 20% voor de tweede snede toegediend. De rest wordt afgebouwd gedurende het seizoen, waarbij de laatste gift in augustus wordt gegeven. De eerste snede wordt aangevuld met kunstmest N tot een gift die nog wel redelijk bij het advies aansluit. Na de eerste snede wordt veel meer op gevoel gestrooid. Er wordt niet tot nauwelijks gebruik gemaakt van de adviesbasis. (D.J. den Boer, 2011) Dien drijfmest zoveel mogelijk toe in de eerst helft van het groeiseizoen. Drijfmest bestaat voor ongeveer de helft uit een vloeibaar deel en voor de andere helft uit een vast deel. Het vloeibare deel bestaat vooral uit mineralen die snel door de plant kunnen worden opgenomen en het vaste deel bestaat vooral uit organisch gebonden stikstof die bijna over het hele groeiseizoen beschikbaar komt voor de plant. Daarom is het ook van belang het de meeste drijfmest in de eerst helft van het groeiseizoen toe te dienen zodat het organische deel tijd nodig om als stikstof voor de plant beschikbaar te komen. Wanneer je mest laat in het seizoen uitrijd heb je dus alleen profijt van de stikstof mineralen die snel beschikbaar komen voor de plant. De stikstof die langzamer beschikbaar komt van de plant heeft buiten het groeiseizoen de kans om uit te spoelen. Wanneer een perceel grasland met klaver is, hoeft alleen in de eerste helft van het groeiseizoen te worden bemest daarna kan de klaver voldoende stikstof binden vanuit de lucht. Wanneer er toch bemest wordt in de 2 de helft van het groeiseizoen dan kan het klaver deel afnemen. Figuur 3 Verband tussen bodemleven functioneren (voor uitleg functies zie ook tabel 4), N-bemesting en gebruik van klaver/grasmengsel(nick van Eekeren et al 2003) 16

17 In figuur 3 (op de vorige bladzijde) is weergegeven dat bij een lagere bemesting grasland met klaver tot een hogere opbrengst leidt ten opzichte van alleen grasland. Functie 1 tot en met 7 is het actieve bodemleven (zoals weergegeven in tabel 4). Bij een hoge bemestingsgift zal het bodemleven afnemen. Bij gras met klaver zal het bodemleven actiever zijn bij een hogere droge stof opbrengst dan bij alleen grasland. Om zoveel mogelijk bruikbaar eiwit per hectare te telen en per kilogram drogestof is het dus van belang de meeste drijfmest in de eerste helft van het groeiseizoen te bemesten. Later in het groeiseizoen is kunstmest een juiste manier van bemesten. Stikstof uit kunstmest komt snel beschikbaar voor de plant en kan dus goed later in het groeiseizoen worden gebruikt als stikstof bemesting voor de plant. Maatregelen In tabel 6 zijn maatregelen weergegeven die zorgen voor een hogere benutting van de bemesting. Een hogere benutting van de bemesting kan zorgen voor een hogere grasopbrengst en/of een hogere eiwitopbrengst. De toelichting op tabel 5 is weergegeven in bijlage 2.2. Maatregel Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. Bemest zoveel mogelijk in de eerste helft van het groeiseizoen 2. Bouw de bemesting tijdig af in de nazomer 3. Hanteer een lagere bemesting bij grasland met klaver Hogere benutting N uit dierlijke mest Verminderde uitspoeling mest Beter behoud van klaver in zode Strooi kunstmest ook na de eerste snede volgens bemestingsadvies en niet op gevoel Minder verliezen door overbemesting Tabel 4 Maatregelen op mestgiften en uitrijdmomenten die zorgen voor een nauwkeurige bemesting 17

18 2.3 Toedieningsvormen en toedieningstechnieken Voor de toedieningsvorm is het belangrijk te weten welke N- meststoffen de hoogste N- benutting geven. Voor de kunstmeststof zijn ammonium en nitraat gebaseerde N- meststoffen, als AN en KAS, de kunstmeststoffen die de hoogste N- benutting geven. De meststoffen kunnen worden gegeven als ammoniumnitraat (AN) of kalkammonsalpeter (KAS) en als ureum. AN en KAS geven de hoogste opbrengst en N- opname. Ureum blijft met een opbrengst en N- opname van 90% achter ten opzichte van AN en KAS. (D.J. den Boer et al, 2011) Bij de huidige stand van de techniek wordt de hoogste N-benutting op grasland gerealiseerd met nauwkeurige gestrooide korrelmeststoffen. Een goed afgestelde kunstmeststrooier met de benodigde kantstrooi apparatuur past hier het best bij. Het is uiterst belangrijk de kunstmeststrooier goed af te stellen. Wanneer een kunstmeststrooier niet goed is afgesteld leidt dit tot afwijkingen in het strooibeeld en opbrengstverliezen (D.J. den Boer et al, 2011). Maatregelen In tabel 7 zijn maatregelen weergegeven voor toedieningsvorm en toedieningstechnieken die zorgen voor een hogere N-benutting en daarmee een hogere graslandopbrengst. Een toelichting wordt gegeven in bijlage 2.3. Maatregel Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. Gebruik een AN of KAS meststof Kunstmeststoffen met hoogste N-benutting 2. Gebruik een korrelmeststrooier Kunstmest in korrelvorm heeft de hoogste N-benutting 3. Zorg voor een goed afgestelde Kans op overbemesting wordt kunstmeststrooier verkleind Tabel 5 Maatregelen voor toedingsvormen en toedieningtechnieken voor een hogere N benutting

19 2.4 Precisiebemesting Binnen een perceel kunnen er veel verschillen zijn in grondsoort, bodemvruchtbaarheid, waterhuishouding en schade door ziekten en plagen. Dit heeft tot gevolg dat de groeiomstandigheden van een gewas en de daaruit voortvloeiende opbrengst van een gewas binnen een perceel sterk kan verschillen. Wanneer er precisiebemesting toegepast kan worden op grasland kunnen verschillen in het perceel in kaart worden gebracht en kan er precies worden bemest wat de opbrengst van bruikbaar eiwit(dve) ten goede komt. In de praktijk wordt vaak een perceel als een uniform behandeld. Hierdoor zijn er delen van een perceel die worden onderbemest en overbemest. De benutting van de meststoffen is dan niet optimaal. Plaatsspecifieke bemesting daarentegen is het afstemmen van de toediening van meststoffen aan de plaatselijke verschillen binnen een perceel. Nieuwe sensingtechnologieën kunnen verschillen in percelen constateren. Enerzijds zijn er sensing methoden die bodemeigenschappen plaatsspecifiek in kaart brengen, anderzijds zijn er technieken die indirect de bemestingsbehoefte van het gewas bepalen door de variatie in gewasontwikkeling gedurende het seizoen in de gaten houden. (Anita Kikkert,2009) Technieken voor precisiebemesting: - Sensing van bodem - Sensing van het gewas - Remote sensing Sensing van de bodem heeft als doel bodemeigenschappen in kaart te brengen. Sensing van het gewas heeft als doel de gewasgroei per perceel in kaart te brengen om vervolgens een stikstof-advies te geven. Sensing van het gewas is vanaf de trekker, dit systeem meet de gewasgroei en geeft daarvoor meteen directe N variabele toediening. Als laatste is er remote sensing deze meet de gewasgroei vanuit de lucht met behulp van een satelliet. Vervolgens kan er een stikstof-bemestingsadvies gegeven worden. Voor remote sensing moet het wel onbewolkt zijn. In de bijlage 2.4 is figuur 15 weergegeven met daarin sensingsystemen die op de markt zijn. In het figuur zijn ook de kosten weergegeven maar er zijn nog geen meer opbrengsten bekend. En voor grasland wordt het niet of nauwelijks toegepast. Maatregelen In tabel 8 zijn een aantal maatregelen weergegeven die zorgen voor een hogere N-benutting, wat moet leidden tot een hogere eiwit opbrengst. In bijlage 2.4 wordt een toelichting op tabel 7 gegeven. Maatregel Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. Breng bodemeigenschappen in kaart Oneffenheden komen +/- ++ +/- worden zichtbaar 2. Pas N- variabele toediening toe Verhoogde N-benutting +/ Maak gebruik van stikstofbemestingsadvies volgens satelliet Tabel 6 Maatregelen van precisiebemesting voor een hogere N-benutting Verhooge N-benutting +/

20 2.5 Toevoegmiddelen Stikstof (N) uit kunstmest kan op verschillende manieren op het grasland worden gebracht, overwegend in de vorm van KAS, AN en ureum. KAS en AN geven de hoogste gewasopbrengst en N- opname. Tussen deze beide meststoffen zijn er geen verschillen. De meststof ureum scoort ongeveer 5 tot 10 procent slechter. Het risico in Nederland is dat KAS en AN hoge nitraatuitspoeling hebben bij natte omstandigheden. Dit risico is het hoogst bij nitraathoudende meststoffen in het voorjaar. Door gebruik te maken van ammoniumhoudende meststoffen en/ of nitrificatieremmer wordt nitraatuitspoeling voorkomen. Normaal gesproken is er bij de eerste snede relatief lage N- efficiëntie van de bemesting. Hierbij kunnen bij de eerste snede uitspoelings- of denitrificatieverliezen optreden. Gebruik van meststoffen met een hoog ammonium deel en/of in combinatie met nitrificatieremmers kunnen zorgen voor een hogere N-benutting, wat leidt tot een hogere opbrengst per hectare. Door gebruik te maken van een nitrificatieremmer kan de graslandopbrengst in het voorjaar worden verhoogd tot 20%. De nitrificatieremmer kan worden toegevoegd aan de dierlijke mest of aan de kunstmest. Toevoeging aan één van beide is voldoende, beide is niet zinvol. DMPP is een nitrificatieremmer met een groot aantal positieve effecten. De negatieve aspecten voor het milieu zijn waarschijnlijk beperkt. Het toevoegen van DMPP aan mest of kunstmest in een voorjaar met normale of ruime vochtvoorziening leidt tot een hogere stikstofbenutting en dus tot een hogere eiwitopbrengst. De effectiviteit van DMPP is het grootst wanneer de kans op het verlies van stikstof het grootst is, namelijk bij lage temperaturen, in vochtige bodems en op uitspoelingsgevoelige gronden. Het gebruik van DMPP als nitrificatieremmer leidt tot een hogere opbrengst, het verminderd de nitraatuitspoeling en verlaagd de emissie aan broeikasgassen. Het bevordert tevens de afbraak van CH4 in de bodem. (D.J. den Boer et al, 2011) Er is door R.F. Bakker en D.J. den Boer veldonderzoek gedaan naar nitrificatieremmer DMPP voor zowel kunstmeststoffen als voor drijfmest. In tabel 9 is DMPP gebruikt bij kunstmeststof KAS en ASS. De veldproef is bij 4 bedrijven uitgevoerd over de 1 ste en 2 de snede. Uit de proef kan geconcludeerd worden dat DMPP +KAS tot een hogere opbrengst leidt. Behandeling Ruw eiwit per kg/ds N opname totaal per ha Opbrengst 1 ste snede kg/ha Opbrengst 2 de snede kg/ha DMPP+ASS Entec KAS + DMPP KAS Tabel 7 Onderzoeksresultaten nitrificatieremmer DMPP, Bron: D.J. den Boer et al,

21 De eiwitsamenstelling met suiker van het gewas is hieronder weergegeven. KAS + DMPP heeft de hoogste opbrengst kilogram drogestof per hectare. Uit tabel 10 valt op te maken dat KAS + DMPP niet de hoogste DVE opbrengst heeft per kilogram drogestof, maar de verschillen zijn klein. Opgemaakt kan worden dat het wel degelijk zin heeft een nitrificatieremmer toe te passen aan de kunstmest om zo uitspoeling tegen te gaan en zo een meer opbrengst te halen. Het geeft niet of nauwelijks een economisch voordeel. De extra kosten die voor de nitrificatieremmer gemaakt worden wegen niet op tegen de extra opbrengsten. Het gebruiken van een nitrificatieremmer geeft wel een economisch voordeel onder extreem natte omstandigheden en lage temperaturen. Behandeling DVE OEB Suiker 1 ste snede DMPP Entec KAS + DMPP KAS de snede DMPP Entec KAS + DMPP KAS Tabel 8 Bron: D.J. den Boer et al 2011 Maatregelen In tabel 11 zijn een aantal maatregelen weergegeven die zorgen voor een hogere stikstofbenutting van meststoffen die moeten leiden tot een hogere grasopbrengst. In bijlage 2.5 is een toelichting op deze tabel 11 gegeven. Maatregel Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. In het voorjaar gebruik maken van een nitrificatieremmer 2. Gebruik maken van een nitrificatieremmer bij lage temperaturen en/ of natte omstandigheden Vertraagde vrijkoming stikstof Vertraagde vrijkoming stikstof, minder uitspoeling Tabel 9 Maatregelen voor een betere N benutting die leiden tot een hogere eiwit opbrengst uit gras

22 2.6 Nieuwe ontwikkelingen Weersomstandigheden beïnvloeden de stikstofmineralisatie en daarmee het RE-gehalte in gras. De huidige stikstof bemestingsadviezen gaan uit van gemiddelde mineralisatie. Nu is er een nieuw systeem op de markt Regras die rekening houdt met weersinvloeden en adviseert vanaf mei een correctie op de beoogde stikstofgift. Dit geeft een meer constant RE-gehalte in gras en een meer constante stikstofexcretie van melkvee. Met Regras kan er makkelijk een RE-gehalte van g per kilogram drogestof voor de 1 e snede te realiseren op bedrijven met een grasrantsoen. Bedrijven met maïs streven naar ene hoger REgehalte (Den Boer et al, 2011). Het programma bestaat uit drie onderdelen: Deel 1 geeft in het voorjaar een advies voor het beste strooimoment van de stikstofkunstmest. Het houdt hierbij rekening met het opgegeven gewenste ruw eiwitgehalte, de gewenste grasopbrengst en N-benutting. Het programma berekent het RE-gehalte op basis van de gemiddelde weersgegevens van 25 jaar en houdt voor het strooimoment rekening met de actuele weerssituatie en de opgegeven bodemvruchtbaarheid. Deel 2 geeft in april op basis van de gerealiseerde bemesting een indicatie wanneer de streefopbrengst met het gewenste ruw eiwitgehalte wordt gehaald. Eerder weiden of maaien betekent dan een hoger ruw eiwitgehalte en weiden of maaien bij een hogere opbrengst een lager ruw eiwitgehalten. Deel 3 geeft in de zomerperiode van mei tot augustus inzicht in de variaties in de stikstof mineralisatie door gunstige of ongunstige weersomstandigheden in de gekozen/ aangeklikte regio. Een veehouder kan de stikstof bemesting hierop aanpassen. (Den Boer et al, 2011) Maatregelen In tabel 12 zijn een aantal maatregelen weergegeven die zorgen voor een hogere opbrengst van eiwit uit gras. Op deze maatregelen is een toelichting gegeven in bijlage 2.6. Maatregel Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. Gebruik Regras Houdt rekening met weersinvloeden Tabel 10 Maatregelen op bemesting die zorgen voor een hogere N benutting die leiden tot een hogere grasopbrengst 22

23 3 Graslandmanagement Om zo veel mogelijk benutbaar eiwit uit gras te kunnen halen, is een goede teelt van gras noodzakelijk. In Nederland zijn er verschillende soorten grond en zijn ook de weersomstandigheden per jaar vaak verschillend. In dit hoofdstuk komt graslandvernieuwing naar voren en welke grassoorten voor eiwitteelt allemaal beschikbaar zijn. Bij de paragraaf graslandvernieuwing wordt met name verwezen naar de herinzaaiwijzer. In de paragraaf grassoorten komen ook mengsels met witte klaver, rode klaver en luzerne naar voren. 3.1 Graslandvernieuwing In Nederland wordt de laatste jaren ongeveer ha per jaar grasland ingezaaid. Dit wordt vaak gedaan voor vruchtwisseling, bij slechte botanische samenstelling of voor het voorkomen van winterschade. De regels zijn in Nederland sinds 2010 weer veranderd wat betreft herinzaai. Het vernietigen van de graszode met als doel om het te vernieuwen mag op zand- en lössgronden in de periode van 1 februari tot 31 mei. Voor klei- en veengronden is dit 1 februari t/m 15 september (Rassenlijst 2010 Veehouderij) Normaal gesproken is augustus de beste maand voor graslandvernieuwing. Er kan gekozen worden voor doorzaaien of ploegen en herinzaaien. Doorzaaien wordt alleen gekozen als er geen structuurbederf is in de grond of als ploegen door grondomstandigheden niet kan. Herinzaai van bestaand grasland of loss- of zandgrond kan heel goed in het voorjaar, maar moet er wel rekening gehouden worden met langdurige droogte die kan ontstaan, waardoor het gras minder snel opkomt. Voor een goede kieming is het noodzakelijk dat er een vast en vlak zaaibed is aangelegd, zodat de aanslag van het zaad het beste is. Begin april is gemiddeld gezien een gunstig tijdstip voor inzaai, omdat dan het opbrengstverlies en stikstofverlies kan worden beperkt. Later in het jaar inzaaien kan wel leiden tot een goede opkomst en vestiging van de grasmat. Najaarsinzaai wordt vaak toegepast voor vruchtwisseling, bijvoorbeeld na mais. Wel is een eenvoudig mengsel dan vooral geschikt. Witte klaver en veldbeemdgras ontwikkelen zich dan minder goed (Hoving, I.,Herinzaaiwijzer, ASG 2006). 23

24 Om te bepalen of graslandvernieuwing economisch aantrekkelijk is, is er door de ASG een herinzaaiwijzer gemaakt. Hierin wordt door middel van berekeningen vastgesteld wat herinzaaien kan veranderen in drogestofopbrengsten, voederwaarden en betere voeropname. Hierbij wordt ook rekening gehouden of er op een bepaald bedrijf al eiwittekorten zijn, of dat dit niet het geval is. Herinzaaien is voor bedrijven zonder eiwittekort bijna nooit aantrekkelijk, maar bijvoorbeeld voor bedrijven waar veel snijmaïs wordt geteeld en de botanische samenstelling onvoldoende is, wordt het al snel aantrekkelijk. In figuur 4 is de tool van ASG te zien, hierin is direct af te lezen waarmee rekening gehouden wordt bij bepaling van herinzaai. Figuur 4 (Herinzaaiwijzer, ASG, 2011) In tabel 3.1 in de bijlage is het nut weergegeven van herinzaaien. Er wordt van een gunstige situatie gesproken als er een saldo van 30,- per jaar in de eerste vijf productiejaren kan worden behaald. Onder deze dertig euro saldowinst is het rendement vrij laag, en onder de 0,- euro is het uiteraard niet gunstig om te herinzaaien. Zoals in tabel 3.1 in de bijalge ook is weergegeven, kan herinzaaien eerder bij eiwittekorten gunstig zijn. Bij de kosten wordt rekening gehouden met loonwerk, middelen, grondonderzoek en bemesting. Daarbij wordt ook nog rekening gehouden met het verlies van stikstof als gevolg van mineralisatie door de oude zode. Dit wordt in het voorjaar geschat op 30 kg N, en in het najaar 180 kg N per hectare bij een bemestingsniveau van 300 kg N per hectare per jaar. Tabel 3.2 in de bijlage geeft een overzicht van de kosten bij herinzaai. 3.2 Grassoorten In Nederland is er een aantal grassoorten die in de veehouderij volop worden gebruikt. Het gaat hier vooral om Engels raaigras, Timothee en Beemdlangbloem. In deze paragraaf komen de beste grasgewassen naar voren die in Nederland zijn te telen voor een hoge eiwitopbrengst. De nadelen en voordelen wat betreft andere kenmerken waarmee rekening gehouden moet worden is hier ook in verwerkt. Ook een aantal vlinderbloemigen komen in deze paragraaf naar voren. Het gaat hierbij om luzerne, rode klaver en witte klaver, omdat deze een veelgebruikt en gunstig te telen gewas zijn op Nederlandse grond om het eiwit uit gras verder te verhogen. Engels raaigras In Nederland is Engels raaigras de grassoort dat het meest wordt verbouwd door veehouders. Engels raaigras is een soort die zorgt voor een goede zodekwaliteit, voederwaarde en drogestof-opbrengst. Vaak wordt Engels raaigras gezaaid voor meerjarig gebruik. De grasplanten van Engels raaigras kunnen een open zode makkelijk weer herstellen. De voederwaarde en de opname door het vee is bij dit grassoort erg goed. Een nadeel van het gras is dat minder standvastig is bij natte en droge omstandigheden. Op plekken die erg lang nat en drassig zijn, kan het aandeel Engels raaigras erg snel afnemen. Het optreden van winterschade kan hierdoor een extra negatief effect geven. 24

25 De rassen van Engels raaigras zijn onder andere ingedeeld op doorschietdatum. Hierin zijn vroege, middentijdse en laat doorschietende rassen ingedeeld. Het verschil tussen vroeg en laat doorschietend bedraagt gemiddeld 3 weken. De vroeg doorschietende soorten zijn vlotter in de voorjaarsgroei, maar een nadeel is dat er daardoor ook sneller aarvorming optreed bij de eerste snede gras, maar ook vooral bij de tweede snede gras. Dit zorgt ervoor dat er in de periode, dus in de maanden mei en juni, vaker gemaaid zal moeten worden. De rassen Engels raaigras zijn ook in te delen in diploïde rassen en tetraploïde rassen. Tetraploïde rassen geven in vergelijking meer vlot groeiende, breedbladige en smakelijker gewas dan diploïde rassen. Een nadeel is wel dat de tetraploïde rassen bij minder gunstige omstandigheden eerder vertrapping en rijschade kan optreden. Een ander nadeel is ook dat er bij tetraploïde rassen ook de helft meer zaaizaad nodig is, namelijk +/- 30 kilo voor diploïde rassen per hectare, en +/- 45 kilo bij tetraploïde rassen per hectare. Dit zorgt ervoor dat zaaien met tetraploïde rassen duurder is per hectare dan zaaien met diploïde rassen. Goede diploïde rassen zullen dus ook zeker in overweging genomen kunnen worden bij graslandvernieuwing. (Rassenlijst 2010 Veehouderij, 2010, CSAR) Timothee en beemdlangbloem Timothee is daarentegen een wintervaste grassoort die gemakkelijk groeit op zwaardere, goed vochthoudende grond. Timothee heeft veel verschillende types, een aantal vroeg bloeiend tot zeer laat. De vroegbloeiende typen zijn te kenmerken als hooitype en minder geschikt voor beweiding. De smakelijkheid van Timothee is vergelijkbaar met die van Engels raaigras. De gewasopbrengsten zijn in figuur 5 weergegeven. Timothee heeft bij alleen maaien een vergelijkbare opbrengst met Engels raai. Voor weidegang zijn de opbrengsten lager. Wat betreft DVE-opbrengst is Timothee geen goede grassoort. Hierin scoort het in vergelijking met onder andere Engels raai, Rietzwenkgras en Beemdlangbloem het slechtst, met ongeveer 1000 á 1100 kg/ha/jaar (Zie ook de figuur 3.3 in de bijlage). Beemdlangbloem komt vooral voor op vochtrijke gronden. De zodekwaliteit is bij weiden zeer matig. De Beemdlangbloem is eigenlijk alleen echt geschikt voor volledig maaien. In mengsels met Engels raaigras wordt de Beemdlangbloem grotendeels teruggedrongen. De verteerbaarheid en voederwaarde zijn gelijk of iets minder dan Engels raaigras. Rietzwenkgras Rietzwenkgras heeft een betere droge stofopbrengst dan zowel Engels raai als Timothee. Rietzwenkgras heeft de sterke eigenschap dat het zowel goed bestand is tegen droge als vochtige omstandigheden. Het grassoort is minder smakelijk en ook de opname door vee zijn minder dan Engels raaigras. Wel kan het zorgen voor de nodige structuur in een rantsoen, maar dit wordt door tabel 3.4 in de bijlage niet meteen duidelijk (ADL, structuurwaarde). De grassoort heeft een diepe beworteling, wat zorgt voor een goed bodemleven. De verteerbaarheid is ook lager dan Engels raaigras. Voor weidegang is het gras echter minder geschikt, omdat het een slechtere betredingstolerantie heeft, en een slechtere zodevorming. (Rassenlijst Landbouwgewassen 2007) In tabel 3.4 in de bijlage staan verschillende voederwaarden bij een aantal kuilen. In de tabel wordt een 1 e snede Engels raaigraskuil vergeleken met een 1 e snede Rietzwenk + Engels raaigras. Ook is een derde snede van beide weergegeven. Uit de gegevens blijkt dat het mengsel Engels raaigras/rietzwenk vooral wat betreft ruw eiwit en DVE behoorlijk beter zijn dan de kuil met alleen 25

26 Engels raaigras. Bij beide voederwaarden meer dan 10% verschil. Vooral op gebied van eiwitproductie en droge stofproductie zou deze combinatie dus geschikt zijn om te telen. Wat betreft droge stofopbrengst is Rietzwenkgras een goed gras om te telen. In vergelijking met Engels raaigras over 5 snedes in 2010 scheelt de droge stofopbrengst bijna 3 ton (ca 25%). (zie ook tabel 3.5, bijlage) In tabel 3.6 in de bijlage zijn de droge stofopbrengsten van een aantal grassoorten weergegeven, waaronder Engels raai, Timothee en Rietzwenkgras. Engels raaigras is in die tabel als ijkpunt genomen. Uit deze figuur is duidelijk dat Engels raaigras zeker wat betreft weiden droge stofopbrengst het beste scoort. Daarbij is wel te vermelden dat Rietzwenkgras hoger scoort, gebleken uit gegevens uit oude ingerekende proefgegevens. Rietzwenk heeft echter als nadeel dat deze minder smakelijk is en leidt tot een lagere voeropname bij beweiden. In tabel 13 is een samenvatting gegeven van de grassoorten die tot nu toe zijn behandeld. Dit is afgeleid uit de gegevens die uit de literatuur zijn gevonden. Engels raaigras Timothee Beemdlangbloem Rietzwenkgras DS-opbr. weiden /- DS-opbr. maaien VEM DVE-opbrengst Smakelijkheid Bewortelingsdiepte Tabel 13 Samenvatting grassen opgesteld aan de hand van bovenstaande informatie Mogelijke maatregelen: In de tabel 14 zijn maatregelen voor graslandmanagement gegeven die zorgen voor een hogere eiwit opbrengst. In bijlage 3.10 is een toelichting op de maatregelen gegeven. Maatregel Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. Verschillende soorten Engels raai toepassen bij alleen weiden 2. Bij zwakke opbrengst van Engels raai: Timothee 3. Voor hogere opbrengst Rietzwenkgras inzaaien, bij alleen maaien. Tabel 11 Maatregelen Graslandvernieuwing Constantere kwaliteit van de grasmat Beter bestand tegen natte omstandigheden Hoogste ds/eiwitproductie bij alleen weiden. Niet geschikt voor weiden

27 Klaver en luzerne Klaver is een vlinderbloemige die stikstof uit de lucht kan binden. Hierdoor kunnen ze aan de ene kant hun eiwitgehalte op peil houden, en aan de andere kant ook het stikstofgehalte in de bodem verzorgen, zodat andere planten van de voeding kunnen profiteren. Klaver heeft een aantal voordelen: de stikstofbinding, eiwitvoorziening, hoge voederwaarde, hoge opname en besparing op krachtvoer. Klaver wordt vaak geteeld in combinatie met Engels raaigras. Als de grasgroei minder is dan groeit het klaver vaak harder. Er zijn twee soorten klaver die hiervoor in aanmerking komen: de witte klaver en de rode klaver. Witte klaver is vergelijkbaar met Engels raaigras, en kan worden gebruikt voor zowel maaien en weiden. Het heeft een brutoopbrengst van 10 á 12 ton droge stof per hectare per seizoen. Witte klaver is kenmerkend aan de vele uitlopers die het heeft. Op een goed doorwortelbare bodem kan witte klaver tot 1 meter diep bewortelen. De eisen aan bodemvruchtbaarheid zijn voor deze soort hoog. Rode klaver is meer te vergelijken met Italiaans raaigras, omdat dit het best geschikt is voor alleen maaien. Deze klaversoort is in combinatie met Engels raaigras niet geschikt voor weiden, maar meer voor maaien. De droge stofopbrengst is bij rode klaver hoger en kan tot 15 ton droge stof per hectare komen. De wortels kunnen op een goede doorwortelbare bodem tot 2 meter komen. De bodemvruchtbaarheid hoeft voor deze soort niet zo hoog te zijn dan de witte klaver. Luzerne Net als klaver is luzerne een vlinderbloemachtige plant, het kan stikstof uit de lucht binden. Luzerne wordt in Nederland al jaren geteeld, omdat het een smakelijk en eiwitrijk gewas kan zijn. Maar de teelt is niet makkelijk, omdat het bijvoorbeeld slecht tegen water kan. Luzerne groeit optimaal op kalkrijke klei en zavelgronden met een diep bewortelingsprofiel. Bodemverdichtingen kunnen de gewasopbrengsten behoorlijk laten dalen, omdat de wortels dan niet meer in staat zijn vocht en nutriënten uit de grond te halen. Luzerne kan tot enkele meters diep wortelen (Boxem et al, 1999). Bij de teelt van luzerne is geen stikstofbemesting noodzakelijk, tenzij de groei niet op gang komt. Hierdoor hoeft het luzerneveld ook eigenlijk van zaai tot oogst niet te worden betreden door zware machines, wat de teelt alleen maar ten goede komt. Het moment om de hoogste voederwaarden te oogsten, is wanneer de eerste groene bloemknoppen zichtbaar worden. Daarna stijgt de stengel-blad verhouding waardoor de voederwaarden omlaag gaan. Voor eind september is het noodzakelijk dat de laatste snede luzerne word binnengehaald. Dit omdat de hergroei dan nog opgang kan komen, zodat in het volgende jaar weer op tijd een nieuwe eerste snede klaar is. In een seizoen kunnen 3 á 4 sneden worden geoogst, soms 5. De droge stofopbrengst per seizoen kan verschillen van 9 tot 15 ton droge stof per hectare (Boxem et al, 1999) 27

28 In tabel 3.8 in zijn enkele voederwaarden van luzerne gegeven in vergelijking met grasklaver. Duidelijk is dat luzerne wat betreft VEM ver achter grasklaver blijft, maar wat betreft DVE en ruwe celstof toch een gunstig gewas kan zijn om te telen. Daarbij moet wel worden vermeld dat dit de waardes zijn bij gedroogd luzerne en grasklaver. Uiteindelijk moet het telen van klaver of luzerne wel resultaat hebben wat betreft eiwitopbrengst, en moet de productie in droge stof niet teveel achterblijven. In tabel 3.9 in de bijlage zijn vele voedergewassen te zien met hun productie waaronder de behandelde gras, gras/witte klaver en luzerne. Uit deze gegevens blijkt dat luzerne als vers product qua voederwaarden toch ver achterblijft, op gras en gras/klaver. Wel kan de structuur en smakelijkheid van het gewas een positief effect hebben in een rantsoen. De droge stofpercentages zijn helaas niet duidelijk bij deze gewassen. Witte klaver/er Rode klaver/er Luzerne DS-opbr. weiden n.v.t. DS-opbr. maaien VEM DVE-opbrengst Smakelijkheid Bewortelingsdiepte Tabel 12 Beoordeling gras/klavermengsels en luzerne aan de hand van bovenstaande informatie Maatregelen In tabel 15 zijn maatregelen voor graslandmanagement gegeven die zorgen voor een hogere eiwit opbrengst. In bijlage 3.11 is een toelichting gegeven op deze maatregelen. Maatregel Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. Mengsel Engels raaigras/witte Hoge eiwitgehaltes in grasmat klaver telen voor beweiding 2. Mengsel Engels raai/rode Klaversoort met hoogste klaver bij alleen maaien droge stofopbrengst 3. Luzerne telen en laten drogen Smakelijk eiwit met structuur Tabel 13 Maatregelen graslandmengsels en luzerne 28

29 3.3 Gewasverzorging grasland Om een grasland van goede kwaliteit te houden is het noodzakelijk dat onkruiden en plagen in grasland wordt bestreden. Onkruiden kunnen zowel chemisch als niet-chemisch worden bestreden. Chemisch wordt vaak volvelds gedaan. Hiervoor moet het groeizaam weer zijn maar het kan zowel in het voorjaar als in de nazomer. Om schade te voorkomen aan de gewassen zal de concentratie van het middel zeker niet te hoog moeten zijn. Pleksgewijs kan er ook worden bestreden, dit wordt vooral gedaan d.m.v. een rugspuit. Het werken met een rugspuit zal er voor zorgen dat er minder middel wordt gebruikt dan bij volveldse bestrijding, maar zal met name wel meer arbeid kosten. Ook zonder gebruik van chemische middelen is het mogelijk om onkruiden te bestrijden. Dit kan bijvoorbeeld door te maaien, bloten, intensief beweiden, wiedeg gebruiken en uitsteken. De grasgroei kan hierdoor worden bevorderd(gelein Biewenga et al, 2009). Daarnaast is het zaak de mollen te bestrijden in de winter. Het gegraaf en gewroet van mollen beschadigt de grasmat, waardoor onkruiden kansen krijgen. Het is overigens wel een goed teken als een perceel grasland in trek is bij mollen. Dit duidt op de aanwezigheid van veel wormen en ander bodemleven (Klein Swormink et al, 2008). Er is nog geen wetenschappelijke literatuur die aangeeft dat een goede gewasverzorging tot een hogere opbrengst leidt op grasland, dit is echter wel aannemelijk (Bert Philipsen, 2012). Maar uit ervaringen van melkveehouders heeft het wel degelijk zin gewasverzorging op grasland toe te passen. Maatregelen In tabel 17 worden een aantal gewasverzorgingsmaatregelen gegeven die zullen leiden tot een hogere graslandopbrengst. In bijlage 3.12 is een toelichting gegeven op deze maatregelen. Maatregel Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. Onkruidbestrijding Meer groeiruimte voor goede gewassen 2. Ongediertebestrijding Zode blijft beter intact Tabel 14 Maatregelen gewasverzorging 29

30 4. Graslandgebruiksystemen Voor graslandgebruikssystemen is er onderzocht welks systemen de hoogste eiwitopbrengst geven en welke daarmee tot de minste verliezen leiden, kortom het rendement is onderzocht. Het grasland in Nederland word gebruikt voor zowel weiden als maaien gebruikt. Weidegang is tegenwoordig in de melkveehouderij onderwerp van gesprek omdat er vanuit de melkcoöperaties en de maatschappij steeds meer druk komt om de koeien te weiden. Toch blijft de keuze bij de veehouder. De mogelijkheid van inpassing van weidegang is op elk bedrijf ook weer anders. Bij sommige bedrijven is het nou eenmaal onmogelijk om op een actieve manier te beweiden, bijvoorbeeld door het melksysteem, de perceelsligging of de perceelsgrootte. Er zijn 4 verschillende graslandgebruiksystemen te onderscheiden: - Onbeperkt weiden; de koeien worden dag en nacht geweid - Beperkt weiden; de koeien worden gedurende een deel van de dag(meestal overdag geweid, in sommige gevallen wordt de weideperiode beperkt ten opzichte van onbeperkt weiden. - Zomerstalvoeren; de koeien worden niet geweid; gedurende het zomerseizoen wordt vers gras gevoerd. - Summerfeeding; de koeien worden niet geweid; er wordt het gehele kaar geconserveerd voer gevoerd. Voor graslandgebruikssystemen wordt vooral gekeken naar onbeperkt weiden en beperkt weiden. Onbeperkt weiden Beperkt weiden - Omweiden systeem - Stripgrazen - Intensief standweiden - Omweiden systeem - Stripgrazen - Intensief standweiden - Siëstaweiden Systemen bij koeien op stal Bij Summerfeeding staan de koeien het gehele jaar op stal en worden gevoerd met geconserveerd ruwvoer. Bij dit systeem verbruiken de koeien de minste energie voor bewegingen, kunnen ze veel voer opnemen per hap en is de samenstelling van het rantsoen gemakkelijk te bepalen en dagelijks aan te passen. Zomerstalvoedering is in principe geen beweidingsysteem, maar wordt wel als zodanig aangeduid. Bij dit systeem staan de koeien dag en nacht op stal en worden ze gevoerd met vers gras dat dagelijks machinaal geoogst wordt. Het gras wordt gemaaid bij een droge stofopbrengst van 2000 à 2500 kg ds/ha. De verhouding van grasproductie en -kwaliteit is hierbij het meest optimaal. Bijvoeding van energierijke ruwvoeders is bij dit systeem goed uit te voeren. In tabel 15 is een weergave gegeven van de graslandsgebruikssystemen en de KVEM-opbrangst. Onbeperkt W Beperkt W Zomerstalvoeren Summerfeeding Grasopbrengst en benutting Stikstof verliezen Nitraat uitspoeling - -/ Ammoniakvervluchtiging KVEM opbrengst Conservering en voederverliezen Tabel 15 Graslandsgebruikssystemen (Van den Pol- Van Dasselaar et al, 2002) 30

31 Beweidingssystemen In hoofdlijnen zijn er vijf verschillende beweidingssystemen. Elk systeem heeft zowel zijn voordelen en nadelen. Het beste beweidingssystemen wordt uiteindelijk bepaald door de ondernemer zelf en is voor een groot deel ook afhankelijk van de beschikbare arbeid. De systemen zijn zowel onbeperkt (dag en nacht) als beperkt (alleen overdag/alleen s nachts) uit te voeren. De vijf beweidingssystemen zijn: - Omweiden - Standweiden - Stripgrazen - Rantsoenweiden - Siëstabeweiding Omweiden heeft als uitgangspunt om steeds voldoende gras van goede kwaliteit te kunnen aanbieden. Verschillende percelen worden afgestemd op de grootte van de melkveestapel. Elk perceel wordt bijvoorbeeld per 4 dagen gerouleerd, zodat de uitgangspunten ook gehaald kunnen worden. Het inscharen gebeurt het liefst bij een snede van 1700 kg drogestof per ha. Voordelen van dit systeem zijn dat het flexibel is en dat er gemakkelijk percelen over te slaan zijn. Het inscharen kan bij een goede graslengte gebeuren, waarbij de voederwaarde ook hoog is. Rantsoenweiden is een vorm van omweiden. Voor elke beweiding komt er een stuk bij dat aansluit op het eerder beweide land. Hierdoor is er elke dag aanbod van vers gras, en dit systeem zorgt voor minder beweidingsverliezen. Het enige nadeel is dat het vrij veel arbeid kost. Standweiden is er op gericht dat de grasgroei gelijk is aan de grasopname van de koeien. Wanneer er minder grasgroei is, zal er meer in de stal moeten worden bijgevoerd en wanneer de grasgroei juist beter is, zal er minder hoeven worden bijgevoerd. Van standweiden kan worden gesproken als de melkkoeien 3 weken tot 3 maanden op hetzelfde perceel zijn geweid. Een variant op standweiden is om de koeien om de 3 tot 6 weken naar een ander perceel te laten gaan. Hiervoor zijn dus een aantal maaiblokken nodig. Dit is in principe een combinatie van omweiden en standweiden. Wanneer elke dag/dagdeel een ander deel van een perceel word aangeboden is er sprake van stripgrazen. Het gras is altijd vers en fris waardoor de opname hoger zal zijn. Siëstaweiden is het weiden van de koeien voor korte tijd. De koeien worden voor ongeveer 2 uur geweid en daarna weer binnengehaald. Op deze manier zijn de koeien alleen buiten geweest om te vreten, hierdoor verminderen de veldverliezen. 31

32 De grasopname van het vee is bij de verschillende beweidingssystemen uiteindelijk afhankelijk van het grasaanbod, de bijvoeding en aantal uren van weidegang. Bij volledige weidegang is er sprake van de minste weiderest, maar dit zorgt daarbij ook voor een relatief lagere melkproductie. Zie tabel 19 voor de verschillende opbrengsten. Grasproductie Verliezen Smakelijkheid N benutting Arbeid Omweiden Standweiden rantsoenweiden Stripgrazen Siëstabeweiding Tabel 16 Beweidingssystemen beoordeeld (Bron: A. van den Pol van Dasselaar et al, 2002) Maatregelen In tabel 20 is een aantal maatregelen gegeven die aangeven welke graslandgebruiksystemen zorgen voor de hoogste eiwitopbrengst en hoogste N benutting. Voor deze maatregelen is een toelichting gegeven in bijlage 4.1. Maatregel Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. Voor de hoogste N benutting pas zomerstalvoeren toe 2. Voor de hoogste N benutting voor beweidingssysteem pas siëstabeweiding toe Tabel 17 Maatregelen graslandsgebruikssystemen Minste verliezen, meeste groei Beweidingssysteem met minste beweidingsverliezen /

33 5 Voederwinning Voor de voederwinning van het gras is er een aantal onderdelen die invloed hebben op de eiwitopbrengst en benutting uit gras. De eerst daarvan is het maaistadium/moment van inscharen bij weiden. De andere onderdelen die invloed hebben op de eiwitopbrengst en -benutting is de veldperiode waarin het gras gewonnen wordt en hoe de koeien geweid worden. Vervolgens heeft het inkuilproces nog invloed op de opbrengst en benutting van het eiwit uit gras. 5.1 Maaimoment/moment van inscharen Het maaistadium en bij weiden het moment van inscharen hebben grote invloed op de opbrengst en benutting van eiwit uit gras. Het maaistadium is daarnaast ook sterk afhankelijk van de bemestingsgift en de weersomstandigheden. Wanneer de koeien in het voorjaar weer naar buiten gaan na het winterseizoen is het verstandig die geleidelijk aan te doen zodat de koeien kunnen wennen aan het verse weidegras. De pensflora krijgt dan de kans om zich aan te passen aan het veranderende voeraanbod. Het is verstandig ongeveer bij 900 kg droge stof per hectare aan gras in de wei te gaan. Dit is ongeveer een halve weidesnede.(klein Swormink et al, 2008) Moment van inscharen Bij omweiden streef je er naar om ongeveer 1700 kg droge stof per ha aan te bieden aan het melkvee. Vooral in de eerste maanden van het groeiseizoen, voor afgaande aan het maaien van de eerste snede, is dit vaak lastig te realiseren. Het gras groeit in het voorjaar enorm snel, zodat er al gauw meer staat dan een ideale weidesnede. (Van Eekeren et al, 2008) Te vroeg inscharen (< 1700 kg ds/ha) leidt tot onvoldoende benutting van de groeipotentie, dus productieverlies. Dit kan zelfs tot voeraankoop leiden. Bij een gemiddelde groei over het jaar van 110 kg ds/ha/dag in het traject groeidagen, levert elke dag te vroeg inscharen een netto verlies op van ongeveer 90 kg ds/ha. Omdat het perceel bij eerder inscharen ook eerder vrijkomt is het nettoverlies ongeveer 20 kg ds lager dan de bruto van 110 (Holfsman, 2003). Een veel voorkomende fout is dat na het maaien van de eerste snede er een tekort voldoende kwalitatief goed weidegras is. Van te voren een beweidingplan maken hierbij helpen, natuurlijk kan het weer het plan doen veranderen. Maar het is goed hier van te voren goed over na te denken. (Bert Philipsen et al, 2008) Door gebruik te maken van een beweidingplan kan de grasopname bepaalt worden en weet de melkveehouder hoeveel voer er bijgevoerd moet worden. De website kan een melkveehouder helpen met een beweidingsplan. Maaien eerste snede De eerste snede levert doorgaans een grote bijdrage aan het winterrantsoen voor de veestapel zowel qua hoeveelheid als qua kwaliteit. Met het oog op de beschikbaarheid van weidesnedes is het praktisch om niet de hele eerste snede tegelijk te maaien. Maai enkele percelen alvast als er tot kilogram droge stof staat. Je hebt dan binnen enkele weken de beschikking over etgroen om de koeien in te scharen. Als je geen rekening wilt of hoeft te houden met beweiding, maai je de hele eerste snede bij een optimale drogestof opbrengst van tot kg. De eerste snede laten doorgroeien tot een droge stofopbrengst van ruim kg is met het oog op de voederwaarde geen probleem bij Engels raaigras. In april/mei vertoont raaigras weinig tekenen van veroudering zolang het niet volop gaat doorschieten. De voerderwaarde blijft op peil/ 33

34 Om de voederwaarde van vers gras zoveel mogelijk te behouden in het kuilgras, zijn de weersomstandigheden rond het maaien van groot belang. Ook is het zeer afhankelijk van de weersomstandigheden en de bemesting die voor het maaien heebben plaatsgevonden. Overige snedes Na half juni neemt de groeisnelheid van het gras af. Het duurt dus langer voor er weer een volwaardige maaisnede op het land staat. Tegelijkertijd bestaat er nog een flinke kans dat het gras gaat doorschieten. Als dit gebeurt, neemt de totale voederwaarde- opbrengst van een perceel niet meer toe en neemt de voederwaarde per kg droge stof af. Maai daarom een perceel zodra de eerst bloeiwijzen zichtbaar worden. De tweede snede wordt normaal gesproken in de maand juni geoogst. De DVE-gehalten zijn bij de tweede snede iets opgelopen ten opzichte van de eerste snede maar dit verschil is miniem. Pas later in de maanden juli en augustus kan er meer fotosynthese plaatsvinden doordat er normaal gesproken meer zonlicht en warmte is. Hierdoor kan er meer stikstof worden omgezet in eiwit. Dit zorgt ervoor dat de bij de derde en vooral vierde snede meer eiwit kan worden geproduceerd. Het gras wat in het najaar geoogst wordt kan ook nog veel DVE per kilo droge stof bevatten, maar op dat moment is het moeilijker om het grasproduct in goede staat te oogsten. Het is dan doorgaans natter en de nachten zijn kouder. Hierdoor vindt weer minder fotosynthese plaats, waardoor er minder DVE wordt gevormd. Daarbij is ook het aantal kilo s grasproduct een groot stuk lager dan in het voorjaar. Bij de teelt van gras/klaver is de najaarsoogst vaak nog waardevoller dan bij puur gras. In vergelijking met het begin van het groeiseizoen levert gras/klaver vooral in de nazomer en de herfst een hoge drogestof- en eiwitproductie op. De eiwitproductie van grasklaver kan maximaal worden benut door gebruikt te maken van kunstmatig drogen. (Berrie Klein Swormink et al, 2008) Maatregelen Om een zo hoog mogelijk eiwitproductie en benutting uit gras te realiseren zijn hieronder een aantal maatregelen opgesteld met betrekking tot het maaimoment en moment van inscharen. In bijlage 5.1 wordt een toelichting gegeven op deze maatregelen. Maatregel Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. Houdt voldoende percelen vrij voor beweiden rond de eerste maaisnede 2. streef naar 1700 kg droge stof per ha voor een weidesnede 3. Om de najaarssnede maximaal te benutten kan kunstmatig drogen een optie zijn Voldoende grasaanbod van constantere kwaliteit Beste grassamenstelling, vlotte hergroei Eiwit in het gras kan beter benut worden door de koe Tabel 18 Maatregelen met betrekking tot maaimoment en moment van inscharen /

35 5.2 Veldperiode/beweidingsperiode Tijdens de veldperiode is het zaak zo min mogelijk veldverliezen te realiseren. Dit geld ook voor de beweidingverliezen. Wanneer er minder verliezen optreden kan een hogere benutting van de nutriënten gerealiseerd wordt wat tot een hogere eiwitopbrengst leidt. Veldperiode Een korte veldperiode en zorgvuldig werken tijdens de veldperiode zijn belangrijk. Na het maaien treden er verliezen op aan droge stof en voederwaarde door ademhaling van het gras, afbraak door bacteriën en schimmels, bewerkingen en eventueel door uitspoeling bij regen. Vooral ongunstig weer en langere veldperiodes kunnen aanzienlijke verliezen veroorzaken. Daarbij gaan vooral suikers en andere gemakkelijk oplosbare stoffen verloren. Deze hebben een hoge voederwaarde en zijn belangrijk voor de conservering. Naarmate er meer van deze stoffen verloren gaan, neemt de kans op een slechte conservering toe. Op het gras aanwezige sporen van boterzuurbacteriën zijn o.a. afkomstig van grond en mest. Vooral aan onvoldoende voorgedroogd gras blijven gemakkelijk gronddeeltjes kleven. Bij het maaien, schudden en wiersen is het daarom belangrijk om te werken met goed afgestelde machines zodat de verontreiniging met grond en mest zoveel mogelijk beperkt wordt. Ook egale percelen en een goede bestrijding van mollen verminderen de verontreiniging. ( Herman van Schooten et al, 2005) Figuur 3 Verliezen in kg ds/ha bij gras en gras/klaver onder verschillende ds-klassen (Van Eekeren, 2010) Bij gras/klaver geeft met name bij een lage opbrengst wat hogere brokkelverliezen en hogere totale verliezen (zie figuur 5). Voordrogen tot hogere ds-gehalten leidt bij gras/klaver tot een sterke stijging van de totale veldverliezen. De stijging van verliezen wordt vooral veroorzaakt bij het schudden. Gemiddeld waren de totale veldverliezen bij gras/klaver 0,25 ton ds/ha (bij een gemiddelde maaisnede van 2.85 ton ds/ha) En bij gras 0,12 ds/ha (bij een gemiddelde maaisnede van 3,08 ton ds/ha. Bij gras waren de veldverliezen bij een maaikneuzer 0,20 ton ds/ha (bij een droge stof van 41,7%) versus 0,14 ton ds/ha met een maaier ( bij een gemiddelde droge stof percentage 36,4 %) bij grasklaver is er een verlies van 0,5 ton ds/ha bij een maaikneuzer en bij maaien slechts 0,13 ton ds/ha bij een inkuil percentage tussen de 40-50%. Het is verstandig om gras/klaver meer te keren dan te schudden wanneer het droger is. Schudden moet je vooral doen direct na het maaien om de zaak luchtig weg te leggen. Schudden zonder schade kun je doen in een gewas met voldoende aanhangend vocht, zoals de ochtenddauw. In de vroege ochtend moet het schudden dan ook al gedaan zijn. 35

36 Beweidingsverliezen Indien de perceelsgrootte niet goed aansluit bij de behoefte, nemen de beweidingsverliezen toe en daarmee het graslandbenuttingsverlies. Wanneer percelen daarbij ook van ongelijke grootte zijn, wordt de planning veel moeilijker. Per dag langere beweiding (na 4 dagen) neemt het extra verlies met ongeveer 2,5 % per dag toe. Het verlies neemt bij langere beweidingen behoorlijk toe, omdat het volledige aanbod al op dag 1 aanwezig is en vertrapt en besmeurd wordt. Een deel van deze beweidingsverliezen kunnen in een vervolgsnede eventueel nog gemaaid worden. Uitgaande van hetzelfde bedrijf als onder punt 1, betekent dit een verlies van 450 (bij structureel 1 dag te lang weiden). Gertjan Hofsman, PraktijkKompas Rundvee Oktober 2003 De beweidingsverliezen zijn het grootst bij standweiden zo is te zien in tabel 22. De minste beweidingsverliezen worden gerealiseerd bij Stripgrazen. (Bert Philipsen et al, 2005) Omweiden standweiden Rantsoenweiden Stripgrazen Siëstabeweiding Beweidingsverliezen Tabel 19 Beweidingssystemen beoordeeld Maatregelen Om en zo hoog mogelijk eiwitproductie uit gras te realiseren eis het zaak zo min mogelijk veldverliezen de realiseren. hieronder zijn een aantal maatregelen opgesteld met betrekking tot de veldperiode/ beweidingperiode. In bijlage 5.2 is een toelichting op de maatregelen gegeven. Maatregel Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. Maai gras/klaver zonder Minder bladverlies, meer eiwit maaikneuzer 2. Houdt de velperiode kort Minder veldverliezen Zorg voor een egaal maaiveld Schoner oogsten Schud gras/klaver bij Minder bladverlies, meer eiwit aanhangend vocht 5. Pas Stripgrazen toe Lage weideverliezen + +/- ++ Tabel 20 Maatregelen veldperiode/beweidingsverliezen 36

37 5.3 Inkuilproces Voor een goede conservering is het van belang dat het gras zuurstofloos wordt afgesloten en de ph daalt tot een niveau waarbij micro-organismen niet meer actief zijn. Omzettingen van bijvoorbeeld eiwit in ammoniak stoppen dan evenals de vorming van boterzuur. De gewenste ph is afhankelijk van het ds% en zal alleen worden bij aanwezigheid van voldoende suikers. De ph-daling wordt namelijk veroorzaakt door de omzetting van suikers in melkzuur door melkzuurbacteriën. Bij het inkuilen moet er gestreefd worden naar het binnenhalen van het gras met een drogestof percentage tussen de 35 en de 40 met een zo kort mogelijke veldperiode. Bij dit droge stof percentage kan er doorgaans voldoende melkzuur worden gevormd om de activiteit van de micro organismen te stoppen. Bij natte kuilen <30%ds is een lagere ph gewenst dan bij een drogere kuil omdat water in de kuil het melkzuur buffert. De activiteit van melkzuurbacteriën is lager onder natte omstandigheden. Ook zijn er in een natte kuil vaak onvoldoende suikers aanwezig. Hierdoor conserveren te natte kuilen over het algemeen slecht. Daarnaast bevat een nattere kuil doorgaans minder bestendig eiwit en meer onbestendig eiwit (Den Boer, 2003). Dit onbestendige eiwit is moeilijker te benutten voor de koe. Bij nattere kuilen is aan te rijden gebruik te maken van inkuilmiddelen die melkzuurvorming positief beïnvloeden. Wanneer het gras te droog wordt ingekuild, wordt er vaak tekort zuur gevormd waardoor de broeikansen toenemen. Het aanrijden van een droge kuil is ook moeilijker en het suiker uit in het gras komt moeilijker vrij, waardoor het dalen van de ph langer duurt. Voor de netwerkgroep Eigen Eiwit Eerst is de ammoniakfractie (NH₃) in de kuil een belangrijk kengetal. Ammoniak is een afbraakproduct van eiwitten, hoe meer ammoniak in de kuil des te meer eiwit er is afgebroken. De voederwaarde van de kuil neemt af wanneer de ammoniakfractie hoger is. Daarnaast neemt bij een hogere ammoniakfractie de voeropname van het voer doordat het voer minder smakelijk is. De kuil moet met zo min mogelijk zuurstof worden opgeslagen, dit bevorderd de melkzuurvorming. Goed aanrijden van het gras speelt hierbij een belangrijke rol. Met name aan de kanten van de kuil gebeurd dit onvoldoende, hier wordt in kuilen ook de meeste broei aangetroffen. Opslag in een sleufsilo maakt het mogelijk de kanten beter aan te rijden, maar het bijhouden van de kanten tijdens het inkuilen draagt hier ook al aan bij. Wanneer de aanvoercapaciteit van het gras te hoog is, is in praktijk ook vaak zichtbaar dat de kuil onvoldoende is aangereden. Als vuistregel geldt dat de aanvoercapaciteit per uur niet hoger mag zijn als 2 maal het aanrijdgewicht op de kuil (Hendrix UTD, 2011). 37

38 Maatregelen In tabel 24 worden een aantal maatregelen gegeven voor het inkuilproces die ervoor zorgen er minder eiwit verloren gaat. Voor de maatregen is een toelichting gegeven in bijlage 5.3. Maatregel Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. Laagsgewijs inkuilen Constantere kwaliteit kuil 2. Voldoende gewicht op de kuil Minder zuurstof in de kuil 3. Kuil direct luchtdichtafsluiten na Vlottere conservering inkuilen 4. Gebruik toevoegmiddelen indien nodig Minder broei/ vlottere conservering Tabel 21 Maatregelen inkuilen Uitkuilen Bij het uitkuilen treden er verliezen op van de voederwaarde en dus ook eiwit door broei. In de praktijk wordt een voersnelheid van 1,5 meter per week geadviseerd in de winter en in de zomer is dit 2,5 meter. Dit om broei te beperken tijdens het uitkuilen. De verliezen door broei in tonnen product zijn landelijk tussen de 5 en 10 procent. Maatregelen In tabel 25 is een maatregel gegeven voor het uitkuilen van kuilgras die de verliezen van eiwit zo laag mogelijk houden, doordat broei wordt beperkt. Maatregel Effect Praktijkrijp Inpasbaar Rendement 1. Uitkuilsneld >1,5 meter in de winter en >2,5 meter in de zomer Lagere kans op broei Tabel 22 Maatregelen uitkuilen 38

39 6. Perspectiefvolle maatregelen /Aanbevelingen In de literatuurstudie zijn een hele hoop maatregelen gevonden om de productie van bruikbaar graseiwit te verhogen door de benutting van nutriënten doen te verhogen. Voor bodem, bemesting, grassoorten, graslandgebruiksystemen en voederwinning zijn maatregelen gevonden die de eiwitopbrengst uit gras doen verhogen. Nu is het zaak om ze te rangschikken voor meest perspectiefvolle maatregelen. Bepaling perspectiefvolle maatregelen De doel van het project was om tot maatregelen te komen die de productie van bruikbaar eiwit doen verhogen. Zoals hieronder in de hoofdvraag is weergegeven. Hoe kan meer bruikbaar graseiwit op een economisch aantrekkelijke en milieuvriendelijke manier worden geproduceerd? Voor het samenstellen van de meest perspectiefvolle maatregelen zijn hieronder een aantal onderdelen weergegeven waarop een maatregel wordt gewogen. Allereerst wordt er gekeken wat de maatregel doet met de eiwitopbrengst, daarnaast wordt gekeken naar de N benutting van de maatregel. Wanneer hiernaar is gekeken zal worden gekeken voor de maatregel economisch aantrekkelijk is. Daarna spelen milieuvriendelijk, makkelijk inpasbaar en praktijkrijpheid een rol in de perspectieviteit van de maatregel. - Verhoogde eiwit opbrengst Eiwit opbrengst - Verhoogde N benutting N benutting - Economisch aantrekkelijk Kosten - Makkelijk inpasbaar Inpasbaar - Zijn er ervaringen mee Praktijkrijp Op de volgende pagina in tabel 23 zijn de maatregelen geselecteerd naar meest perspectiefvol, zoals hierboven is uitgelegd. 39

40 Perspectiefvolle Maatregelen Eiwit opbrengst N benutting Inpasbaar Praktijkrijp kosten 1. Scherp Inkuilmanagement Bemest zoveel mogelijk in de eerste helft van +++ ` het groeiseizoen. 3. Bemesting en NLV op elkaar afstemmen Streef naar 1700 kg droge stof per ha voor een weidesnede 5. Pas Stripgrazen toe /- 6. Gebruik maken van een nitrificatieremmer bij /- lage temperaturen en/ of natte omstandigheden 7. Mengsel Engels raaigras/witte klaver telen voor beweiding: hoge eiwitgehalten 8. Om de najaarssnede maximaal te benutten kan / /- kunstmatig drogen een optie zijn 9. Laag waterpeil hanteren / Bij een Ph < 4.5 bekalken van de grond Tabel 23 Perpectiefvolste maatregelen In tabel 26 zijn 10 maatregelen weergegeven die voor een verhoogde eiwitopbrengst zorgen en daarmee zorgen voor een hogere N benutting. Vervolgens zijn ook de inpasbaarheid, praktijkrijpheid, de kosten en het milieu in de maatregel meegenomen. Hieruit blijkt dat een scherp inkuilmanagement het meeste positieve effect geeft. Dit heeft er onder andere mee te maken dat er bij het inkuilmanagement heel veel eiwit verloren kan, dat bij het toepassen van de andere maatregelen extra is gewonnen. Bij de kosten voor de maatregel is vooral gelet of er met weinig financiele middelen een hogere eiwitopbrengst gerealiseerd kan worden. 40

41 7. Discussie De insteek van het onderzoek was om maatregelen samen te stellen die zorgen voor een hogere graseiwit opbrengst. In het proces van het onderzoek kwam al snel naar voren dat voor de hand liggende uitkomsten niet aanwezig waren. De bronnen werken voornamelijk met stikstof benutting en KVEM opbrengst. Dit maakt het vergelijken van de uitkomsten ingewikkeld en minder betrouwbaar. De inhoud van het verslag is voornamelijk gebaseerd op wetenschappelijk literatuur. De wetenschappelijke literatuur is door ons aangenomen als betrouwbaar. Onder elke paragraaf wordt een korten samenvatting gegevens met maatregelen die toepasbaar zijn voor melkveebedrijven. Deze maatregelen zijn gebaseerd op de literatuur. De in de tabellen aangegeven praktijkrijp en inpasbaar is door ons gedaan op eigen inzicht. De eindconclusie is deels op de wetenschappelijke literatuur gebaseerd en deels op eigen inzicht. De maatregelen die zijn aangegeven op basis van wetenschappelijke literatuur zijn gerangschikt op basis van eigen inzicht doordat het niet geheel duidelijk is welke maatregelen de hoogste eiwitopbrengst geven. Dit komt doordat sommige maatregelen slecht te vergelijken zijn. 41

42 8. Conclusie Er kan geconcludeerd worden dat er tal van maatregelen zijn die de N-benutting kunnen verbeteren en eiwitopbrengsten kunnen verhogen. Zowel op bodem, bemesting en teeltniveau. Uiteraard zijn de effecten van de maatregelen telkens weer verschillend, en zijn er voor de veehouders maar een aantal direct simpel toepasbaar door te voeren. Bij deze maatregelen is in eerste instantie al veel winst te behalen. Uit het hoofdstuk bodem is gebleken dat er direct maatregelen toepasbaar kunnen zijn, maar dit is vooral het onderdeel waarbij de effecten moeilijk zichtbaar zijn. Een maatregel zoals werken met lichtere machines is in theorie simpel uit te voeren, maar wanneer de machine niet in eigen beheer is, moet de loonwerker komen die vaak met zware materialen werkt. Wat betreft bemesting is er beter aan te tonen dat verschillende manieren van werken met mest ervoor kan zorgen dat de eiwitopbrengsten hoger worden. De bemesting aanpassen op het NLV en tijdstip van bemesting zijn hiervan een goed voorbeeld. Voor de eerst genoemde maatregel zijn mestmonsters en recente grondmonsters nodig, maar dat is toch wel een must wanneer actief met de bodem en bemesting wil worden omgegaan. In het onderdeel graslandmanagement zijn een aantal maatregelen voortgekomen die met name gaan over de rassenkeuze. In eerste instantie is het gebruik van Engels raai nog altijd goed, maar kan er afhankelijk van de omstandigheden ook met andere rassen worden gewerkt, omdat deze weer andere goede en slechte eigenschappen hebben. Er zal rekening moet worden gehouden met de grondsoort, het doel waarvoor je het verbouwt en de perceelsligging. Ook op het inkuilproces zijn maatregelen toepasbaar die van groot belang zijn voor een hogere eiwitopbrengst. Zo min mogelijk broei en een goede conservering kan zorgen voor een goede kwaliteit van de kuil. In de praktijk gebeurt het inkuilproces steeds met grotere en zwaarder materiaal, vaak van de loonwerker. Door als veehouder kritisch te zijn op de gang van zaken kan er worden gezorgd dat het proces goed wordt uitgevoerd. In dit rapport zijn vrijwel alle aannames en berekeningen overgenomen uit wetenschappelijke literatuur. Uit deze gegevens zijn de maatregelen voortgekomen. De toepasbaarheid in de praktijk is met name voort gevloeid uit eigen kennis, feedback van de begeleiders en andere die ervaring hebben in de praktijk. Er moet nogmaals benadrukt worden dat van alle maatregelen er vele factoren van invloed zijn op het effect. Veehouders die actief met N-benutting en de eiwitopbrengsten willen omgaan, zullen dus in eerste instantie de meest simpele (vaak) kostenloze maatregelen kunnen doorvoeren, zodat daarmee de eerste winst kan worden geboekt. De lijst met perspectief volste maatregelen (Hoofdstuk 6) zal hiervoor een goede uitkomst kunnen bieden. 42

43 Literatuurlijst Bakker, R.F., D.J. den Boer, 2003, Toevoeging van nitrificatieremmer aan dunne rundermest op grasland 203. Literatuuronderzoek en oriënterend veldonderzoek. NMI Wageningen, rapport 20, pp. 34. Baert, J., Optimale eiwitproductie met grasland voor rundvee: soort- en cultivarkeuze van gras en Klaver, ILVO Biewenga. G, J. van Middelkoop,W. Ouweltjes, G. Remmelink, H. Wemmenhove,2009, Animal Sciences Group van Wagingen UR, Handboek Melkveehouderij Boer de, H., et al Haalbaarheid vervanging soja in Nederlandse melkveerantsoenen, Rapport 04, ASG Boer de, H.C., juni 2008, Verkenning van de mogelijkheden om de opname van bodemfosfaat door blijvend grasland te verhogen Boer den D.J, Ing. G. Holshof, Dr.ir. D.W. Bussink, Ir. J.C. van Middelkoop, Type en toedieningsvorm van N-kunstmest; Effecten op gewas- en eiwitproductie en kwaliteit, NMI, 2011 Boer den, D.J., R.F. Bakker, 2003, Bemesting en kwaliteit graskuil., Koeien en Kansen 2003, NMI Bonthuis, H., et al Rassenlijst voor landbouwgewassen: aanbevelende en nationale rassenlijst, CSAR Bries, J., Gino Koppens, 2008, Organische stof en vruchtbaarheid, Bodemkundige Dienst van België Bussink DW, De Boer HC, Boons-Prins ER & Schils RLM 2003 Toetsing van voorjaarsmeststoffen op grasland; NMI-rapport , 68 pp. CSAR, Rassenlijst 2010 Veehouderij Dasselaar A. van den Pol,2006, Weidegang in Beweging, ASG Dasselaar A. van den Pol, 2008, A.P. Philipsen, Kennis voor weidegang, ASG Deru J., van Eekeren N., de Boer H., 2010, Beworteling van grasland - een literatuurstudie: Nutriëntenopname in relatie tot bewortelingsdiepte en -intensiteit; factoren en potentiële maatregelen die de beworteling beïnvloeden. Rapport LBV. Louis Bolk Instituut, Driebergen. Deru, J., et al 2011, Effect van grassoort en N-bemestingsniveau, op productie, beworteling en N- mineraal in de herfst. Louis Bolk Instituut Dongen van, M., et al Handboek grasklaver, Louis Bolk Instituut Eekeren van N., Deru J., de Boer H., Philipsen B., Terug naar de graswortel: Een betere nutriëntenbenutting door intensievere en diepere beworteling. 43

44 Eekeren van N., Murray P.J., Smeding F.W., 2007 Soil biota in grassland, its ecosystem services and the impact ofmanagement Eekeren van N., E. Heers, F. Smeding, 2003, Leven onder de graszode Hanengraaf, M.C., H.C. de Boer, N. van Eekeren, D.W. Bussink, 2009, Schattingen van C en N mineralisatie met indicatoren voor labiele organische stof en stikstof Hendriks,C.M.A., 2011, Quick scan organische stof: kwaliteit, afbraak, trends Holshof, G., K.M. van Houwelingen, F.A.J. Lenssinck, 2011, Landbouwkundige gevolgen van peilverhoging in het veenweidegebied Holfsman Gertjan, Oktober 2003, Graslandkengetallen maken graslandgebruik meetbaar en vergelijkbaar Hoving, I., De herinzaaiwijzer als hulpmiddel bij afweging van graslandvernieuwing, ASG. Kikkert, Anita,2009, Sensingsystemen voor bodem en gewas ten behoeve van precisielandbouw Klein Swormink, B., N. van Eekeren, B. Philipsen, 2007, Grasland Signalen, Praktijkgids voor optimaal graslandgebruik Netwerk Eigen Eiwit Eerst, 2010, Netwerk vitale landbouw en voeding, 2011, Pol-van Dasselaar van den Agnes, WLR Dirk Jan den Boer, NMI, Koe en Wij, stichting weidegang, december 2011 Pol-van Dasselaar van den Agnes, W.J. Corré (PRI), H. Hopster (ID), G.C.P.M. van Laarhoven (PV), C.W. Rougoor (CLM), Belang van weidegang WUR, September 2002) Stienezen, M., Gewenste structuurverbetering met het gebruik van rietzwenk, V-Focus februari 2005 Visscher, J., P.H.M. Dekker, H.C. de Boer, E. Brommer, O.A. Clevering, A. M. van Dam, W.C.A. van Geel, M.H.A. de Haan, I.E. Hoving, A. van der Klooster, H.A. van Schooten, R. Schreuder, P. de Wolf Perspectieven bedrijfsmaatregelen voor duurzaam bodemgebruik. Kosten en effectiviteit van vijf maatregelen Visscher, J., Verlenging seizoen grasland, Rapport 301, WUR Visser de Matteo, Nick van Eekeren, Geert André, Egbert Lantinga, Jaap Bloem en Frans Smeding, 2006, Effect van mestkwaliteit op gewasgroei en bodemleven 44

45 Bijlages Bijlage blz. Bijlage 1.1 Maatregelen Fysische Bodemeigenschappen 44 Bijlage 1.2 Maatregelen Chemische Bodemeigenschappen 45 Bijlage 1.3 Maatregelen Biologische Bodemeigenschappen 45 Bijlage 2.1 Mestmonsters 46 Bijlage 2.2 Mestgiften en uitrijdmoment 46 Bijlage 2.3 Toedieningsvormen 46 Bijlage 2.4 Precisiebemesting 47 Bijlage 2.5 Toevoegmiddelen 49 Bijlage 2.6 Nieuwe ontwikkelingen bemesting 49 Bijlage 3.1 Overzicht kosten graslandvernieuwing 49 Bijlage 3.2 DVE-opbrengsten verschillende grassoorten 50 Bijlage 3.3 Samenstelling kuilen Rietzwenk/Engels raaigras 50 Bijlage 3.4 Droge stofopbrengst Engels raai, Kropaar, Rietzwenk 51 Bijlage 3.5 Jaaropbrengsten verschillende grassoorten 51 Bijlage 3.6 Percentage droge stofopbrengst gras/klaver 52 Bijlage 3.7 Voederwaardes Luzerne en grasklaver 52 Bijlage 3.8 RE, DVE, OEB-waardes ingekuilde gewassen 53 Bijlage 3.9 Maatregelen grassoorten 53 Bijlage 3.10 Maatregelen klaver en luzerne 54 Bijlage 3.11 Maatregelen gewasverzorging grasland 54 Bijlage 4 Graslandsgebruikssystemen 54 Bijlage 5.1 Maatregelen maaimoment/moment van inscharen 55 Bijlage 5.2 Maatregelen Veldperiode/beweidingsperiode 55 Bijlage 5.3 Maatregelen inkuilproces 56 Bijlage 1.1 Fysische bodemeigenschappen Maatregelen 1. Bemesting met vaste mest Toelichting op maatregel Bevorderd het bodemleven doordat de organische mest voedsel is voor het bodemleven. Een actief bodemleven vormt stoffen die de aggregaatvorming en daarmee de structuur bevorderen. Bemesting met vaste, mest met een hoog gehalte aan organische stof bevordert ook een aantal andere fysiche eigenschappen postief(bries et al, 2008): verlaagde slemp- en erosiegevoeligheid verbeterde infiltratiesnelheid hogere aggregaatstabiliteit lagere bodemverdichting toenemend waterhoudend vermogen en toenemende waterbeschikbaarheid 2. Bekalken van het land Bekalking om de ph te verhogen tot het optimum is gunstig voor het 45

46 3. Lichte machines gebruiken bodemleven en de structuurvorming. De ph verhogen tot boven het optimum kan de opbrengst van het land negatief beïnvloeden. Gebruik van lichtere machines leidt tot minder bodemverdichting door hoge wiellasten. Het gebruik van lichte machines is vaak lastig toepasbaar vanwege een lagere werkcapaciteit. 4. Banden op lage druk Een lagere bandendruk leidt tot minder insporing door een groter raakoppervlak van de band met de bodem. Hierdoor is de mate van verdichting ook beperkter. 5. Het gebruik van diepwortelende gewassen Diepwortelende gewassen zijn gunstig voor de bodemstructuur omdat zij verdichte bodemlaag kunnen doorbreken, zodat ook gras in het vervolg weer kan wortelen in deze laag, 6. Laag waterpeil hanteren Een laag waterpeil leidt tot een vlottere ontwatering van het land en een snellere opwarming van de bodem in het voorjaar. 7. Gebruik van rijpaden Door gebruik te maken van rijpaden is het gedeelte van de bodem dat is verdicht door spoorvorming beperkt. Het is goed toepasbaar op grasland, mits alle bewerkingen gebeuren met dezelfde werkbreedte. Bijlage 1.2 Chemisch bodemeigenschappen Maatregel Toelichting op maatregel 1. Bemesting en NLV op elkaar Door de bemesting af te stemmen op het stikstof leverend afstemmen vermogen zorg je voor hogere benutting van stikstof wat leidt tot een hogere eiwitopbrengst van het grasland. 2. Beworteling van het gewas Door de beworteling te stimuleren van het gewas komt het stimuleren gewas makkelijker bij de fosfaat hierdoor zal de fosfaat opname stijgen. 3. Selecteren op diepwortelende Diepwortelende grasrassen verhogen de fosfaat opname. grasrassen Wanneer de fosfaatopname vergroot vanuit de bodem kan de opbrengst van grasland verhogen. 4. Stimuleren van activiteit van Door de activiteit van de wormen te stimuleren kan de regenwormen fosfaatopname sterk stijgen. 5. Bij een Ph < 4.5 bekalken van de Bekalking om de ph te verhogen tot het optimum is gunstig grond voor de opname van stikstof, fosfaat en zwavel. De ph verhogen tot boven het optimum kan de opbrengst van het land negatief beïnvloeden. Bijlage 1.3 Biologische bodemeigenschappen Maatregel Effect 1. Stimulatie van de beworteling -Meer voedsel voor het bodemleven -Betere bodemvorming 2. Witte klaver -Met lagere bemesting en hogere bodemactiviteit dezelfde ds opbrengst (figuur 4) -Toename van bodemorganismen 3. Vaste mest toedienen -Verhoogd organisch stof gehalte bodem, dat dient als voedsel voor de bodem 4. Voorkomen van vertrapping of rijschade -Meer poriën in de bodem, hierdoor meer zuurstof beschikbaar voor bodemprocessen 5. Bekalken -Te lage ph is ongunstig voor de hoeveelheid bacteriën en wormen in de bodem, zorg dat ph op het optimum zit 46

47 6. Grondbewerkingen beperken -Minder verlies organische stof (voedsel van het bodemleven) 7. Bodem bedekt houden -Houdt het bodemleven intact Figuur 4 Veranderingen in het bodemleven na het bemesten met kalk Bijlage 2.1 Mestmonsters Maatregel Stem bemesting af op mestmonsters Toelichting op maatregel Wanneer u denkt dat de hoeveelheid stikstof in de mest afwijkt van het gemiddelde of het zeker wilt weten kan je mestmonsters laten nemen. Wanneer uit de mestmonsters blijkt dat er minder stikstof of meer stikstof in de mest zit dat het gemiddelde wordt aangeraden de bemesting hierop aan te passen. Bijlage 2.2 Mestgiften en uitrijdmomenten Maatregel Toelichting op maatregel 1. Bemest drijfmest zoveel mogelijk in de Wanneer drijfmest zoveel mogelijk in de eerste eerste helft van het groeiseizoen helft van het groeiseizoen wordt toegedient voorkom je uitspoeling. Een deel van de drijfmest komt geleidijk over een lagere periode beschikbaar voor het gewas. 2. Bouw de bemesting tijdig af in de nazomer Door tijdig de bemesting aft e bouwen in de nazomer voorkom je uitspoeling van meststoffen. 3. Hanteer een lagere bemesting bij grasland Wanneer je te veel bemest is er kans dat de klaver met klaver wordt verdrongen door het gras. Daarmee verlies 4. Strooi kunstmest ook na de eerste snede volgens bemestingsadvies en niet op gevoel je de stikstof die de klaver kan binden uit de lucht Wanneer je gaat strooien volgens het bemestingsadvies verhoog je de benutting en voorkom je verliezen. 47

48 Bijlage 2.3 Toedieningsvormen Maatregel Toelichting op maatregel 1.Gebruik een AN of KAS meststof AN en KAS meststoffen geven de hoogste N- benutting. 2. gebruik een korrelmeststrooier Een korrelmeststrooier zorgt voor de hoogste N- benutting 3. Zorg voor een goed afgestelde Wanneer een kunstmeststrooier slecht is kunstmeststrooier afgesteld leidt dit voor een lagere N-benutting. Bijlage 2.4 Precisiebemesting Maatregel Toelichting op maatregel 1. Breng bodemeigenschappen in kaart Door oneffenheden in de bodem te constateren kan hier het management op aangepast worden 2. Pas N variabele toediening toe Door een variabele N-bemesting toe te dienen wordt een hogere N-opbrengst en N-benutting gerealiseerd wat leidt tot een hogere eiwit opbrengst 3. Maak gebruik van N-bemestingsadvies door Door gebruik te maken van N-bemestingsadvies satelliet door satelliet kan een variabele N bemesting worden toegediend dit leidt een hogere N- opbrengst en N-benutting gerealiseerd wat leidt tot een hogere eiwit opbrengst 48

49 Figuur 5 Bijlage 2.4 Nieuwe bemestingstechnieken 49

50 Bijlage 2.5 Toevoegmiddelen Maatregel 1. In het voorjaar gebruik maken van een nitrificatieremmer 2. gebruik maken van een nitrificatieremmer bij lage temperature en/ of natte omstandigheden Toelichting op maatregel In het voorjaar is het land vaak no nat en koud, hierdoor kunnen nutriënten gemakkelijk uitspoelen. Door gebruik te maken van een nitrificatieremmer voorkom je uitspoeling. Wanneer het land nat en het weer koud is. Kan gebruikt worden gemaakt van een nitrificatieremmer Zoals bij maatregel 1 is verteld. Bijlage 2.6 Nieuwe ontwikkelingen bemesting Maatregelen 1. Een stikstofadvies die rekening houdt met weersinvloeden Toelichting op maatregelen Wanneer het weer roet in u bemestingsplan gooien is het slim om gebruik te maken van regras 2. Haal makkelijk een ruw eiwit van Door gebruik te maken van regras is het makkelijk een ruw eiwit in het gras te halen van Dit is ongeveer het ruweiwit dat in een graskuilrantsoen aanwezig moet zijn. Bijlage 3.1 Overzicht Kosten grasland vernieuwing Tabel 3.1 (ASG Herinzaaiwijzer, 2006) 50

51 Bijlage 3.2 DVE-opbrengsten verschillende grassoorten Figuur 3.2 (ILVO, 2010) Bijlage 3.3 Samenstelling kuilen Rietzwenk/Engels raaigras Tabel 3.3 (V-focus, feb 2005) 51

52 Bijlage 3.4 Droge stofopbrengst Engels raai, Kropaar, Rietzwenk Tabel 3.4 (LBI, 2011) Bijlage.3.5 Jaaropbrengsten verschillende grassoorten Tabel 3.5 (Rapport 04, ASG, 2006) 52

53 Bijlage 3.6 Percentage droge stofopbrengst gras/klaver Figuur 3.6 (Handboek grasklaver, LBI,2006) Bijlage 3.7 Voederwaardes Luzerne en grasklaver Tabel 3.7 (De wit, J., ASG, 2002) 53

54 Bijlage 3.8 RE, DVE, OEB-waardes ingekuilde gewassen Tabel 3.8 Rapport 04, ASG, 2006 Bijlage 3.9 Maatregelen Grassoortenkeuze Maatregel 1. Verschillende soorten Engels raaigras inzaaien bij weiden 2. Bij zwakke opbrengst Engels raai, zaai dan timothee in. 3. Voor een hogere opbrengst rietzwenkgras inzaaien. Toelichting maatregel Bij weiden Engels raaigras gebruiken. Er is een mogelijkheid om verschillende soorten te gebruiken, van vroeg tot late (doorschietdata) Engels raai rassen. Hierdoor kan bij weidegang worden gerouleerd en kan er vrij constant gras worden aangeboden. Timotheegras alleen gebruiken bij zwakke opbrengst Engels raai door zware grond, of winterschade. Timothee is zeer wintervast en kan juist goed uit de voeten op zware (klei)grond. Bij maaien zijn de totale drogestofopbrengsten ongeveer gelijk in vergelijking met Engels raaigras, onder normale omstandigheden. Bij ruwvoertekort oud land herinzaaien met rietzwenkgras. Rietzwenkgras heeft een hogere drogestofopbrengst dan het gebruikelijke Engels raaigras. Het is echter niet geschikt om bij rietzwenkgras te weiden, maar voor land op afstand zou het een mogelijkheid kunnen zijn om in te zaaien, omdat daar vaak niet op geweid word. Daarbij zou het ook kunnen worden gebruikt om meer structuur binnen te halen. Het inzaaien van rietzwenk zorgt ook voor een hogere eiwitproductie. 54