geschiedenis voor de de onderbouw

Transcriptie

1 1 VMBO-KGT WERKBOEK geschiedenis voor de de onderbouw

2 Inhoudsopgave Introductie Introductie De tijd van jagers en boeren Het ontstaan van beschavingen 1 Oriëntatie 6 Verdieping 2 Jagen en verzamelen in de steentijd 8 3 De landbouw komt op 10 4 Egypte en de Nijl 12 5 De Egyptische samenleving 14 6 Piramides en hunebedden 16 7 Afsluiting 18 2 De tijd van Grieken en Romeinen De Grieken en Romeinen 1 Oriëntatie 20 Verdieping 2 Het leven in een Griekse stadstaat 22 3 Het Romeinse Rijk 24 4 Romanisering 26 5 Het christendom in het Romeinse Rijk 28 6 Volksvermaak in Rome 30 7 Afsluiting 32 3 De tijd van monniken en ridders Vorsten, monniken en boeren 1 Oriëntatie 34 Verdieping 2 De Franken komen 36 3 Leven op het platteland 38 4 De verspreiding van het christendom 40 5 De islam in Europa 42 6 De Vikingen 44 7 Afsluiting 46 2

3 4 De tijd van steden en staten Stedelingen, vorsten en de paus 1 Oriëntatie 48 Verdieping 2 Oorlog in naam van God 50 3 Nieuwe steden gaan handeldrijven 52 4 De middeleeuwse stedeling 54 5 Kerk en staat 56 6 Graaf Floris V van Holland 58 7 Afsluiting 60 5 De tijd van ontdekkers en hervormers Een eeuw van grote veranderingen 1 Oriëntatie 62 Verdieping 2 De ontdekkingsreizen 64 3 Problemen in de kerk 66 4 Problemen in de lage landen 68 5 Een langdurige strijd 70 6 Filips II en Willem van Oranje 72 7 Afsluiting 74 6 De tijd van regenten en vorsten De Gouden Eeuw 1 Oriëntatie 76 Verdieping 2 Handel over de hele wereld 78 3 Reizen naar de Oost en de West 80 4 De Gouden Eeuw 82 5 Vorsten met macht 84 6 Michiel de Ruyter 86 7 Afsluiting 88 Colofon 90 3

4 2 De tijd van Grieken en Romeinen De Grieken en Romeinen 1 Oriëntatie Intro De Romeinen namen veel van de Grieken over. Bijvoorbeeld de beeldhouwkunst. Hierdoor ontstond een Grieks-Romeinse cultuur. 1 Bekijk HB bron 1 en lees de tekst. a Hoe heet het tijdvak dat in dit hoofdstuk behandeld wordt? b Wat is een andere naam voor deze tijd? c Wanneer begint dit tijdvak? d Rond welk jaar namen de Romeinen de Griekse cultuur over? 2 a Kijk nog eens naar HB bron 1. De Romeinse goden hadden verschillende taken. Wat was de taak van de Romeinse godin Diana? Bron 1 Artemis. Verschillende namen Artemis was de godin van de jacht en de tweelingzus van Apollo. Artemis werd door de Romeinen Diana genoemd. Haar tweelingbroer Apollo was de god van de zon, de muziek, de dichtkunst en de geneeskunst. Bij de Romeinen had hij dezelfde naam. Hun vader Zeus, de oppergod, werd door de Romeinen Jupiter genoemd. 3 Bekijk HB bron 3. Welke twee uitspraken zijn juist? De Romeinen kwamen niet in Nederland. De Romeinen veroverden Griekenland. Het Romeinse Rijk was in 117 n.c. op zijn grootst. 4 a Diana wordt vaak afgebeeld met pijl en boog. Kijk nog eens naar het schema van vraag 2c. Stel dat jij een beeld moet maken van Apollo. Met welke spullen zou jij hem dan afbeelden? b Hoe zie je die taak in het beeld terug? Twee antwoorden zijn goed. Aan de band in haar haar. Aan de koker met pijlen op haar rug. Aan haar jurk. Aan het hertje dat ze bij het gewei vastpakt. c Lees WB bron 1. In de tekst van het handboek staat dat de Romeinen de Griekse beeldhouwkunst overnamen. Ze namen ook veel goden over, maar veranderden (meestal) de namen. Vul het schema in. b Maak hieronder een tekening van Apollo met een voorwerp waaraan je hem kunt herkennen. Naam bij de Grieken Artemis Naam bij de Romeinen Taak Jupiter God van de zon, muziek, dichtkunst en geneeskunst Oppergod 20

5 Historisch denken Oorzaak en gevolg De begrippen oorzaak en gevolg zul je vaak tegenkomen bij het vak geschiedenis. Een oorzaak heeft te maken met waarom iets gebeurt. Een stuk glas in je fietsband bijvoorbeeld is de oorzaak van een lekke band. Het gevolg van de lekke band is dat je te laat op school komt. Een gevolg volgt dus na een gebeurtenis. De begrippen oorzaak en gevolg helpen je te onderzoeken waarom iets gebeurde. 5 Hieronder zie je twee zinnen. Bij iedere zin hoort een oorzaak en een gevolg. De oorzaken zijn al ingevuld. Welk gevolg hoort bij de zin? Kies uit: veel mensen kwamen in contact met de Romeinse cultuur de Romeinen namen de Griekse cultuur over. a Zin: De Romeinen waren erg onder de indruk van de Griekse cultuur. Oorzaak: de Romeinen veroverden rond 200 v.c. Griekenland en kwamen zo in contact met de Griekse cultuur. Gevolg: b Zin: De Romeinen veroverden een groot rijk. Oorzaak: de Romeinen hadden een sterk leger. Gevolg: 6 Zin: Ik heb een mooi cijfer gehaald voor mijn geschiedenistoets. Bedenk hier zelf een oorzaak en een gevolg bij. Oorzaak: Gevolg: 7 Griekenland bestaat uit veel bergen, rivieren en eilanden. Een gevolg oorzaak is dat over land reizen lastig is. De manier van leven in Sparta en Athene was erg verschillend. Dat was voor een deel een gevolg oorzaak van het Griekse landschap. 21

6 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk De tijd van Grieken en Romeinen De Grieken en Romeinen 2 Het leven in een Griekse stadstaat Intro 1 Bekijk HB bron 1 en lees de intro. De Akropolis en het plein waren belangrijke plekken in de stad Athene. Waarvoor waren deze plekken belangrijk? Vul het schema in. Kies uit: geloof handel rechtspraak ontmoetingsplek veiligheid. Plek in de stad Onderdeel leven Grieken Akropolis (hoge stad) Het plein (de agora) Verwerking 2.1 Dagelijks leven 2 a Waar leefden de meeste Grieken van? b Wat was de reden dat handel zo belangrijk was voor de Grieken? A Er was weinig landbouwgrond. B Griekenland is omringd door de Middellandse Zee. C Ze hielden niet van wijn en olijven. D Ze hadden te veel aardewerk. 3 Bekijk HB bron 2 en lees het bijschrift. Om welke reden verbouwden de Grieken veel olijven? 6 In Griekenland waren niet alle mensen gelijk. Zet de volgende mensen in de juiste volgorde: van belangrijk naar onbelangrijk. Begin met de belangrijkste mensen. A Slaven. B Mannen. C Vrouwen. De juiste volgorde is: 2.2 Griekse goden 7 a Welke twee uitspraken zijn juist? De Grieken geloofden dat ze na hun dood naar de hemel gingen. De Grieken geloofden in één god. De Griekse goden leefden voor eeuwig. Griekse goden konden beslissen over het leven van de mensen. b Hoe vereerden de Grieken hun goden? Vul het schema in. Manier van vereren Offers brengen Gebouwen voor goden bouwen Feesten en sport - wedstrijden organiseren Voorbeeld 8 a Om de vier jaar organiseerden de Grieken de Olympische Spelen. Om welke reden deden ze dat? 4 De Grieken verbouwden zelf hun voedsel, maar ze dreven ook handel. Zet een V voor de producten die de Grieken verkochten. Zet een K voor de producten die de Grieken kochten. Aardewerk. Graan. Olijfolie. Wijn. 5 Wat is een polis? A Een Grieks eilandje voor de Turkse kust. B De vruchtbare grond waar Grieken hun gewassen verbouwden. C Een Griekse stad aan zee. D Een stad met het omringende land. b Bekijk HB bron 4. Welke sporten zie je hier afgebeeld? A Speerwerpen en discuswerpen. B Voetballen en zwemmen. C Polsstokhoogspringen en verspringen. D Marathon lopen en hordelopen. 2.3 Griekse cultuur 9 a Welke verklaring hadden de Grieken in het begin voor ziekten en rampen? b Sommige Grieken gingen de natuur en de mens zelf onderzoeken. Een voorbeeld daarvan is de arts Hippocrates. Waardoor werden mensen volgens Hippocrates ziek? Twee antwoorden zijn goed. Door slechte verzorging. Door te weinig offers te brengen. Door de goden te beledigen. Door ongezond te leven. 22

7 c Hoe probeerde Hippocrates de oorzaak van een ziekte te vinden? d Was Hippocrates een wetenschapper? Leg je antwoord uit. Ja Nee, want 10 Met de Griekse cultuur bedoelen we de gewoontes, de kunst en de ideeën van de Grieken. Over welk onderdeel van de Griekse cultuur gaan de volgende bronnen? Kies uit: bouwkunst muziek schilderkunst. HB bron 3: HB bron 4: sport en HB bron 5: onderwijs en Toepassingsopdracht De Atheense en de Nederlandse democratie De Grieken verzamelden niet alleen kennis, ze dachten ook na over hoe het land bestuurd moest worden. Athene was de eerste stad waar het volk aan de macht kwam. Het is de oudste democratie. Nederland is ook een democratie. Wat zijn de verschillen en wat zijn de overeenkomsten? Dat ga je onderzoeken in deze opdracht. 11 a Lees WB bron 1. Vul de tweede kolom van het schema in (de Atheense democratie). b Lees WB bron 2. Vul de derde kolom van het schema in (de Nederlandse democratie). Bron 1 De Atheense democratie. In Athene woonden rond 500 v.c mensen. Van deze mensen mocht ongeveer 13% meebeslissen. Alleen vrije mannen mochten stemmen. Dat waren ongeveer mannen. Zij kwamen veertig keer per jaar bijeen en stemden dan samen over de wetten. Als je vóór een wet was, dan stak je je hand op. Alle opgestoken handen werden geteld. Was een meerderheid voor de wet, dan werd de wet aangenomen. Bron 2 De Nederlandse democratie. In Nederland wonen bijna 16,8 miljoen mensen. In Nederland mogen alle Nederlanders ouder dan 18 jaar stemmen. Ongeveer 79% van de Nederlanders is ouder dan 18 jaar. Dat zijn dus 13,3 miljoen mensen. We stemmen eens in de vier jaar. 12 Waarom was de Atheense democratie, volgens de ideeën in onze tijd, helemaal niet zo democratisch? Twee antwoorden zijn goed. Alleen rijke mannen mochten stemmen. Vrouwen mochten niet stemmen. Slaven mochten niet stemmen. Kinderen mochten niet stemmen. Hoeveel inwoners? Hoeveel procent hiervan mag stemmen? Hoeveel mensen zijn dat? Wie mogen er stemmen? Athene (500 v.c.) Nederland (nu) Hoe vaak stemmen zij? 23

8 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk De tijd van Grieken en Romeinen De Grieken en Romeinen 3 Het Romeinse Rijk Intro Bekijk HB bron 1 en lees de intro. De wapenuitrusting van een Romeinse soldaat bestond uit vele onderdelen. 1 Streep door wat niet juist is. Romeinse soldaten waren erg fit. Dat was een gevolg oorzaak van heel veel trainen. 2 De Romeinse soldaten hadden een bepakking van 40 kilo. Waarvoor droegen ze de volgende spullen mee? Vul het schema in. Kies uit: tent zwaard dolk potten. 3.2 Het Romeinse leger 5 De Romeinen hadden een beroepsleger. Welke twee voor delen heeft een beroepsleger? Je hebt altijd een leger klaarstaan. Je hebt goed getrainde soldaten. Je hebt soldaten die niks anders kunnen. 6 Noem twee redenen waarom veel soldaten voor de stad Rome wilden vechten. Activiteit Man tegen man vechten Slapen Eten snijden Koken Spullen 7 Vul de juiste woorden in. De volken die door de Romeinen werden veroverd, mochten zichzelf blijven besturen in ruil voor en Verwerking 3.1 Het Romeinse Rijk 3 a Lees de leertekst. Gebruik ook HB bron 3 uit de oriëntatie (de kaart van het Romeinse Rijk). Vul de juiste jaartallen in. Gebeurtenis Rome was een klein dorpje aan de rivier de Tiber. De Romeinen veroverden voor het eerst andere gebieden. Drie grote oorlogen tussen Rome en Carthago. Het Romeinse Rijk was op zijn grootst. Jaar b Welk deel van Nederland hoorde bij het Romeinse Rijk? 8 Waarvoor dienden de volgende bouwwerken? Sterke forten: Wegen: 3.3 Een keizerrijk 9 a Soldaten luisterden beter naar hun legerleider dan naar andere bestuurders. Wat was de reden daarvoor? b Wie raakten de macht kwijt aan Julius Caesar? A De goden. B De koningen. C De rijke families. D De soldaten. c Om welke reden werd Caesar in 44 v.c. vermoord? 4 Gebruik de leertekst. a Wie bestuurden Rome? Rome werd eerst bestuurd door een groep rijke families koningen. Later werd Rome bestuurd door een groep rijke families koningen. b Om welke twee redenen wilden de Romeinen een groot rijk veroveren? De Romeinen wilden hun godsdienst verspreiden. De Romeinen wilden hun macht vergroten. De Romeinen wilden hun rijkdom vergroten. 10 Het Romeinse Rijk veranderde in 27 v.c. in een keizerrijk. Welke twee zinnen passen daarbij? Caesar was de eerste Romeinse keizer. De naam caesar werd gebruikt voor de machtigste persoon in het Romeinse Rijk. Augustus was de eerste Romeinse keizer. 24

9 11 Onder keizer Augustus ontstond een periode van rust en vrede. Die periode duurde bijna 200 jaar. Vul de juiste woorden in. Augustus was een goede bestuurder. Hij was ook van het leger. De van het rijk werden bewaakt door soldaten. Door de die ontstond, kon de tot bloei komen. In het hele Romeinse keizerrijk bouwden de Romeinen 12 Zet de volgende zinnen op de juiste plaats in het schema: keizer heeft de macht periode van vrede en welvaart soldaten zijn trouwer aan legerleider dan aan bestuur in Rome. Oorzaak: ONTSTAAN ROMEINSE KEIZERRIJK Gevolg: Gevolg: Toepassingsopdracht Caesar en de Galliërs Vanaf 58 v.c. veroverde Julius Caesar Gallië (het huidige Frankrijk). Veel stammen in Gallië verzetten zich, maar ze hadden te weinig soldaten. In 53 v.c. besloot een aantal stammen samen te werken. Onder leiding van Vercingetorix kwamen zij in opstand tegen de Romeinen. Caesar en Vercingetorix vochten drie keer tegen elkaar. De laatste slag was bij de stad Alesia. In deze opdracht maak je een tekening van die slag en kom je erachter hoe het Romeinse leger te werk ging. 13 Lees WB bron 1 t/m 3 goed door en vraag daarna een werkblad aan je docent. a Bekijk op het werkblad de plattegrond van Alesia en omgeving. b Gebruik WB bron 2. Teken de forten, de wallen en de torens die Caesar liet aanleggen. c Gebruik WB bron 3. Geef met verschillende kleuren aan hoe de slag verliep. Bron 1 De stad Alesia. Alesia De Gallische stad Alesia lag op een hoogvlakte van 1,5 km lang, 1 km breed en 150 m hoog. Ten noorden en ten zuiden van de stad liepen twee riviertjes. Daarachter lagen heuvels. Het leger van Vercingetorix bestond uit mannen. Hij en zijn mannen waren gelegerd in de stad. Hij liet ruiters de stad uitgaan om de Romeinen in de rug aan te vallen. Bron 2 De strategie van Caesar. Het omsingelen van de stad Alesia Julius Caesar zag dat een aanval op Alesia zinloos was. Hij besloot de stad te omsingelen en de Galliërs uit te hongeren. Hij liet zijn leger: 1 22 forten bouwen rondom Alesia; 2 drie grachten graven; 3 van het uitgegraven zand twee wallen (een soort dijken) aanleggen: a de binnenste wal was 16 km lang; b de buitenste wal was 20 km lang; 4 op de wallen een hek bouwen, met om de 25 meter een toren; 5 vóór de wallen putjes aanleggen met daarin takken met gescherpte punten. Bron 3 De strijd tussen Caesar en Vercingetorix. In Alesia brak al snel een hongersnood uit. De Galliërs moesten nu wel aanvallen. Een bevrijdingsleger van Vercingetorix probeerde de buitenste wal aan te vallen. Zelf viel Vercingetorix de binnenste wal aan. Caesar moest hierdoor zijn leger in twee delen splitsen. Caesar dwong zijn soldaten (6.000) de forten te blijven bewaken en een tegenaanval te doen. Ook al waren de Romeinen ruim in de minderheid, de strategie van Caesar werkte. De dag erna zag Vercingetorix in dat hij niet kon winnen. Hij gaf zich over, in ruil voor het leven van zijn mannen. De Galliërs werden hiermee bondgenoten van de Romeinen. Caesar nam in 46 v.c. Vercingetorix mee tijdens zijn triomftocht door Rome. Tijdens de tocht werd Vercingetorix gedood voor het enthousiaste Romeinse publiek. 25

10 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk De tijd van Grieken en Romeinen De Grieken en Romeinen 4 Romanisering Intro Rijke Romeinen leefden in luxe. Dat kun je bijvoorbeeld zien aan de huizen waarin ze woonden. 1 Lees de intro en bekijk HB bron 1. Waaraan kun je zien dat deze woning op het platteland van een rijke Romein was? Twee antwoorden zijn goed. Het huis is gemaakt van steen. Het huis is groot. Het huis staat op het platteland. Er zijn veel slaven op het landgoed. 2 Dit soort huizen en landgoederen kwamen er ook in onze streken. Op een landgoed werden allerlei gewassen verbouwd. a Welke gewassen werden op een landgoed in Italië verbouwd? 4.2 Romaniseren 5 a Wat is een ander woord voor het overnemen van de Romeinse cultuur? A Romanisering. B Tempel. C Toga. D Verovering. b Welke nieuwe spullen brachten handelaren mee naar veroverd gebied? c In veroverde gebieden werd steeds minder geruild. Wat kwam daarvoor in de plaats? d Welke Romeinse gebouwen werden gebouwd in nieuw veroverd gebied? b Wat zal er op een landgoed in onze streken zijn verbouwd, denk je? Drie antwoorden zijn goed. Sinaasappelen. Graan. Fruit. Olijven. Groenten. Verwerking 4.1 De Romeinse cultuur 3 Vul de juiste woorden in met behulp van de leertekst. Kies uit: goden Griekse gemengde Romeinen zuilen 200. Rond v.c. namen de Romeinen Griekenland in. De waren erg onder de indruk van de cultuur. Daarom namen ze veel over van de Griekse bouwkunst, beeldhouwkunst en dichtkunst. In Rome verschenen gebouwen met en kunstenaars maakten Griekse beelden na. Ook de Griekse werden overgenomen. Omdat de Romeinen veel van de Grieken overnamen, spreken we van een cultuur. 4 Welke vier gebruiken horen bij de Romeinen? Grieks praten. Keizers vereren als goden. Mannen dragen een toga. Rekenen met Romeinse cijfers. Romeinen gebruikten olijfolie. 6 Bekijk HB bron 5. Deze striptekeningen gaan over romanisering. De aanleg van een aquaduct is daar een voorbeeld van. Noem twee andere voorbeelden van romanisering die in deze tekeningen te zien zijn. 7 Aan wie moesten de veroverde volken offers brengen? Twee antwoorden zijn goed. Aan alle Romeinse goden. Aan de Romeinse goden Jupiter en Roma. Aan de Romeinse keizer. Aan de Romeinse legerleider. 4.3 Romeins burger 8 Welke voorbeelden van Germaanse cultuur lees je in de leertekst? Vul het schema in. GERMAANSE CULTUUR 26

11 9 Mensen uit onze streken namen vaak de Romeinse cultuur over. Welke drie oorzaken passen daarbij? Romeinse soldaten bleven vaak in de veroverde gebieden wonen. Romeinse soldaten trouwden met Bataafse vrouwen. Als Bataven lang in het Romeinse leger waren, kregen ze Romeinse burgerrechten. Veel mensen van veroverde volken verhuisden naar Rome. 10 Noem drie voordelen van het Romeinse burgerrecht. De Germanen offerden aan de goden in moerassen. Een offer is wel niet mogelijk. c Er zijn onderzoekers die denken dat de helm een offer was aan de goden. Gebruik WB bron 3. Als dit klopt, waar kwam de centurio dan vandaan? Vul de volgende woorden in: Romeinse Germaanse Germaan eigen helm. De centurio was dan een die in het leger diende en die zijn heeft geofferd aan de goden in het moeras. Bron 1 Centurio. 11 Gebruik HB bron 3 en 6. Is de tempel van Empel een goed voorbeeld van romanisering? Ja Nee, want STABLESIA VI Op de rand van de helm stond het woord STABLESIA VI. Dit betekent dat de drager van de helm officier was van de zesde ruitereenheid van het Romeinse leger. Hij was een centurio en had het bevel over honderd soldaten. Bron 2 Wegen en bruggen. Toepassingsopdracht Het raadsel van de gouden helm Op 17 juni 1910 vond de turfgraver Gebbel Smolenaars bij toeval een prachtige Romeinse gouden helm in het veen bij Deurne (Noord-Brabant). Hij vond ook 39 gouden munten, stukjes leer van schoenen, de belletjes van een paardentuig en de gesp van een mantel. Van wie waren deze spullen geweest? En hoe kwamen ze in het moeras De Peel terecht? Dat raadsel ga je in deze toepassingsopdracht ontrafelen. 12 Gebruik HB bron 3 uit de oriëntatie (de kaart van het Romeinse Rijk). Streep door wat niet juist is. De Peel ligt ten zuiden van de rivier de Rijn. De helm is dus gevonden op een plek binnen buiten het Romeinse Rijk. 13 a Gebruik HB bron 4 en WB bron 1. Wat kun je zeggen over de eigenaar van de helm? Streep door wat niet juist is. Hij was een Romeinse soldaat officier. Hij had wel een geen paard. Hij was wel niet arm. b Lees WB bron 2 en 3. Lees de onderstaande mogelijkheden. Kan het zo gegaan zijn? Streep door wat niet juist is. Er lagen overal goede wegen, ook rondom en dwars door het moeras. De wegen werden bewaakt en er is geen lichaam gevonden. Een ongeluk is wel niet waarschijnlijk. De wegen werden bewaakt door Romeinse soldaten. Er is er geen lichaam gevonden. Een moord is wel niet waarschijnlijk. Grensbewaking In het Romeinse Rijk lagen goede wegen. Ten oosten van het moeras De Peel liep een weg naar het noorden. Er liep ook nog een kleinere weg dwars door het moeras van oost naar west. Al deze wegen waren veilig, omdat ze steeds bewaakt werden door Romeinse soldaten. Bron 3 De Germanen. Natuurgoden De Germanen vereerden het water, de bomen en de vogels. Een boom was de verbinding tussen de goden (de top van de boom), de Germanen (de stam van de boom) en de voorouders (de wortels van de boom). Ook vogels konden bij de goden komen. De Germanen hadden contact met de goden op heilige plaatsen in het bos of bij het moeras. Hier komen namelijk water, aarde en lucht samen. Hier werden offers gebracht om de goden gunstig te stemmen. Uit de folder Rituelen in het landschap (Cultuurhistorie Apeldoorn). 27

12 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk De tijd van Grieken en Romeinen De Grieken en Romeinen 5 Het christendom in het Romeinse Rijk Intro 1 Bekijk HB bron 1. a Wat zijn catacomben? b Wie kwamen hier bijeen? c Wanneer kwamen zij bij elkaar in de catacomben? 2 Waarom moesten de christenen in het geheim bij elkaar komen in catacomben? b Om welke reden werd Jezus door de Romeinen opgepakt en vermoord? A Ze vonden dat christenen Joods moesten worden. B Ze vonden de verhalen van Jezus niet belangrijk. C Ze vonden het geloof in één god slecht. D Ze waren bang voor onrust in hun provincie. 5.2 Het christendom 7 a Hoe heet het heilige boek van de christenen? b Wat staat er in dat heilige boek? Verwerking 5.1 Joden en christenen 3 Gebruik de leertekst. Wat hoort bij de godsdienst van de Romeinen? En wat hoort bij de godsdienst van de Joden en bij de godsdienst van christenen? Zet kruisjes in de juiste vakjes. 8 a Bekijk HB bron 2. Op deze grafkist staat het leven van Jezus afgebeeld. In het midden zie je huilende mensen bij het kruis zitten. Om welke reden is het kruis zo belangrijk binnen het christendom? b Wat zijn de tien geboden? Geloven in één god Geloven in meerdere goden Hoorden bij een nieuw geloof, ontstaan in de tijd van keizer Augustus Romeinen Joden Christenen c Lees WB bron 1. Ook als je geen christen bent, zijn er geboden die je misschien belangrijk vindt. Welke vind jij belangrijk? Maak een top 3. Leg je antwoorden uit. 1 4 a Hoe wisten Joden op welke manier ze moesten leven? b Hoe moest je volgens Jezus leven? Twee antwoorden zijn goed. Je moest goed zijn voor je medemens. Je moest in God geloven. Je moest mensen begraven. Je moest samenkomen in de catacomben. 5 Wat betekent de naam Christus? A De door God aangewezen koning. B De goddelijke koning van Judea. C Jezus van Nazareth. D Zij die in één god geloven. 6 a Gebruik de leertekst. Welke kritiek had Jezus op Joodse priesters? 2 3 Bron 1 De tien geboden. 1 Er is maar één god, je mag geen andere goden vereren. 2 Je mag geen voorwerpen vereren. 3 Je mag de naam van God niet op een verkeerde manier gebruiken. 4 Zondag is een rustdag. 5 Eer je vader en je moeder. 6 Je mag niet doden. 7 Je mag niet vreemdgaan. 8 Je mag niet stelen. 9 Je mag niet liegen. 10 Je mag niet jaloers zijn op een ander of het bezit van een ander. 28

13 9 a Om welke reden verspreidde het christendom zich snel? A Aanhangers van Jezus reisden rond en vertelden verhalen. B De Romeinen namen de nieuwe godsdienst mee naar veroverde gebieden. C Er werden heel veel kerken gebouwd en mensen gingen daar graag heen. D Steeds meer mensen gingen de Bijbel lezen. b Om welke twee redenen werden vooral arme mensen en slaven in de steden christen? Volgens het christendom volgt er een beter leven na de dood. Dat gaf hun hoop. Voor God was iedereen gelijk. Dat sprak hen aan. Ze luisterden graag naar de mooie verhalen over Jezus. Zo vergaten ze even hun eigen ellende. Ze vonden de kerk een fijne plek om te zijn. 5.3 De Romeinen en het christendom 10 a Om welke twee redenen werden de christenen door de Romeinen vervolgd? Steeds meer mensen werden christen. Veel christenen waren arm en slaaf; die waren niet belangrijk. Christenen geloofden in meer goden. Christenen weigerden de keizer als god te aanbidden. Christenen zaten de Joodse priesters dwars. b Op welke drie manieren strafte keizer Nero de christenen? c Hielpen de straffen van keizer Nero? Streep door wat niet juist is en leg je antwoord uit. Ja Nee, want 11 a Gebruik HB bron 4. Om welke reden was deze veldslag belangrijk voor Constantijn? b Wie had Constantijn geholpen volgens dit verhaal? c Kies uit: de oorzaak het gevolg. voor het toestaan van het christendom was de groei van het aantal christenen. van deze maatregel was dat er kerken konden worden gebouwd. Toepassingsopdracht Keizer Trajanus en de christenen Romeinse keizers reageerden verschillend op het christendom in hun rijk. Sommige keizers straften de christenen. Anderen vonden het christendom een belangrijke godsdienst. In deze opdracht onderzoek je wat keizer Trajanus van het christendom vond Lees WB bron 2. a Sommige mensen beantwoordden de vraag of ze christen waren, drie keer met ja. Wat was dan het gevolg? b Wat moesten de mensen doen die de vraag met nee beantwoordden? c Wat was het gevolg, als ze dat deden? Bron 2 Plinius de Jongere was bestuurder in het Romeinse Rijk. Hij schreef een brief aan keizer Trajanus over het straffen van de christenen. Een brief aan keizer Trajanus Ik weet niet wanneer christenen gestraft moeten worden. En hoe zwaar die straffen moeten zijn. Moet ik christenen die spijt hebben, wel of niet straffen? Ik heb de gearresteerden gevraagd of ze christen waren. Wie ja zei, heb ik gedreigd met de doodstraf. Ik heb de vraag drie keer gesteld. Wie ja bleef zeggen, heb ik laten doden. Als mensen nee zeiden, heb ik gevraagd: 1 De Romeinse goden te vereren. 2 Wierook en wijn te offeren aan de Romeinse keizer. 3 De naam van Christus te vervloeken. Als ze dat deden, heb ik ze naar huis gestuurd. Men zegt dat echte christenen zich nooit tot zoiets zullen laten dwingen. Vrij naar: Plinius de Jongere, Boek X, brief Lees WB bron 3. Welke zin past bij het antwoord van keizer Trajanus aan de bestuurder Plinius? A Christenen moeten altijd ter dood worden gebracht. B Christenen moeten worden gestraft, als ze vasthouden aan hun geloof. C Christenen moet je niet te zwaar straffen. D Christenen moeten altijd vergiffenis krijgen. Bron 3 Keizer Trajanus schreef een antwoord aan Plinius. Een brief aan Plinius de Jongere U hebt op de juiste manier gehandeld... Als de christenen worden opgepakt en schuldig bevonden, moeten zij worden gestraft. Maar wie ontkent christen te zijn en dat aantoont door onze goden te aanbidden, moet vergiffenis krijgen. Vrij naar: Plinius de Jongere, Boek X, brief 97.-

14 Hoofdstuk 2 Verdieping Hoofdstuk De tijd van Grieken en Romeinen De Grieken en Romeinen 6 Volksvermaak in Rome De Romeinse keizers gaven veel geld uit aan het vermaken van het volk in Rome. In deze opdracht onderzoek je waarom ze dat deden. 1 Zet de antwoorden op de volgende vragen in het schema. a Lees de intro in je handboek. Hoeveel toeschouwers kwamen er? b Gebruik HB bron 2 en 5. Wie waren de deelnemers? c Gebruik HB bron 1 en 4. Welk soort vermaak was er te zien? Aantal toeschouwers Deelnemers Soort vermaak Circus Maximus Slaven Gevangenen Colosseum Slaven Gevangenen 4 Lees WB bron 1 en 2. a De Romeinse keizers zorgden voor brood en spelen. Wat wordt hiermee bedoeld? b Om welke reden werd er niet alleen voor spelen gezorgd, maar ook voor brood? c Welk voordeel had de keizer bij het uitdelen van brood en spelen? A Dat was een handige manier om gevangenen te laten doden. B Op die manier kwam hij makkelijk van zijn brood af. C Van een blije bevolking werd de keizer ook vrolijk. D Zo bleef de bevolking rustig en kon de keizer zijn macht houden. Bron 1 Gratis brood en spelen. 2 Gebruik de intro en HB bron 4. Welke drie zinnen over het Colosseum zijn juist? Iedereen kon de voorstellingen even goed zien. Iedereen kon gratis naar binnen. De voorstellingen vonden plaats in de open lucht. Mannen en vrouwen zaten bij elkaar. Mannen en vrouwen zaten gescheiden. 3 a Gebruik HB bron 3 en 4. Hoe gebruikte de keizer zijn macht tijdens een voorstelling? Geef een voorbeeld bij elke bron. Bron 3: Bron 4: Brood en spelen Gratis voedsel en gratis voorstellingen in het circus of amfitheater waren het enige waarnaar het Romeinse volk in de keizertijd verlangde. Verscheidene keizers vervulden deze wens om het volk rustig te houden. Uit: Jan Verheggen, Non scholae sed vitae, panem et circenses. Bron 2 Brood. In 71 v.c. werd al begonnen met het uitdelen van brood. De kosten voor brood waren voor veel mensen in Rome te hoog en er dreigde een hongersnood. Uit: 5 Lees WB bron 3. Wat was de mening van de Romeinse schrijver Cicero over het volksvermaak? Hij vond het Romeinse volksvermaak goed slecht, omdat b Op welke manier hadden ook de toeschouwers macht tijdens de voorstelling? 30

15 Bron 3 De Romeinse schrijver Cicero gaf zijn mening over de spelen in het Colosseum. Plezier Ik kan niet begrijpen dat een verstandig mens plezier kan beleven aan de spelen. Hoe is het mogelijk dat iemand enthousiast kan worden over shows waarin vijf dagen achtereen dierenjachten plaatsvinden? Waarin een mens door een geweldig beest wordt verscheurd? Of een prachtig dier aan de speer van een jager wordt geregen? Vrij naar: Cicero, Brief aan zijn vrienden (1e eeuw v.c.). 6 Leg uit dat de meeste Romeinen heel anders dachten over vermaak dan wij tegenwoordig. 7 Tegenwoordig wordt er nog steeds volksvermaak georganiseerd. Denk aan Formule 1-races, stierengevechten in Spanje en grote vechtsportgala s. Lijken deze volgens jou op het volksvermaak in het oude Rome? Leg je antwoord uit. Formule 1-races: wel niet, omdat Stierengevechten: wel niet, omdat Vechtsportgala s: wel niet, omdat 8 Deze paragraaf ging over het volksvermaak in het oude Rome. a Hoe vermaakten de Romeinen zich? b Denk je dat een keizer die veel wedstrijden organiseerde, populair was? Leg je antwoord uit. c Waarom gaven de Romeinse keizers zoveel geld uit aan dit volksvermaak? 31

16 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk De tijd van Grieken en Romeinen De Grieken en Romeinen 7 Afsluiting Vaardigheid Oorzaak en gevolg Historici zoeken naar oorzaken en gevolgen. 1 Welke uitspraak over het begrip oorzaak is juist? A Een oorzaak is iets dat volgt na een bepaalde gebeurtenis. B Een oorzaak is een reden waarom iets gebeurt. 2 Welke uitspraak over het begrip gevolg is juist? A Een gevolg heeft te maken met iets wat eerder gebeurde. B Een gevolg is een reden waarom iets gebeurt. 3 Je ziet hieronder steeds twee zinnen. In de tweede zin staat een oorzaak of een gevolg van de eerste zin. Streep door wat niet juist is. a Volgelingen van Jezus schreven na zijn dood verhalen over zijn leven en ideeën. Zij verspreidden het geloof. oorzaak gevolg b Jezus trok rond en vertelde verhalen over het koninkrijk van God, maar sommige Joodse godsdienstige leiders vonden Jezus een onruststoker. De Romeinse bestuurder Pontius Pilatus was bang voor een opstand en liet hem oppakken. oorzaak gevolg c Carthago was de baas over een groot deel van de Middellandse Zee. Het kreeg de controle over de handel. oorzaak gevolg d De Romeinen versloegen de Carthagers na drie grote oorlogen. De macht van de Romeinen groeide daarna. oorzaak gevolg 4 a Wat past bij het leven in een Griekse stadstaat? Drie antwoorden zijn goed. Er was veel landbouwgrond in Griekenland. In de Griekse samenleving waren vrouwen belangrijker dan mannen. De Grieken woonden in steden. De handel was belangrijk voor de Grieken. Slaven werkten op het land, in de mijnen of de huishouding. b Wat bedoelen we met de Griekse cultuur? A De krijgskunst van de Grieken en hun manier van handeldrijven. B De manier waarop de Griekse samenleving was georganiseerd. C De organisatie van de Olympische Spelen. D De verhalen over de Griekse godenwereld, wetenschap en kunst. 5 a Wat namen de Romeinen over van de Grieken? Twee antwoorden zijn goed. Het spreken van de Latijnse taal. Het dragen van een toga. Gebouwen met zuilen. Goden. Rekenen met Romeinse cijfers. b Hoe verspreidde de Grieks-Romeinse cultuur zich over het Romeinse Rijk? Vier antwoorden zijn goed. Bij Romeinse legerkampen werd gehandeld. Mannen uit het veroverde gebied namen dienst in het Romeinse leger. Romeinse soldaten bleven vaak in de veroverde gebieden wonen. Romeinse soldaten trouwden met niet-romeinse vrouwen. Veel mensen van veroverde volken verhuisden naar Rome. c Wat veranderde er in de veroverde gebieden door de komst van de Romeinen? Streep door wat niet juist is en vul de juiste woorden in. Handelaren brachten Romeinse spullen mee, bijvoorbeeld glaswerk zeep. Ook werd er minder meer geruild en minder meer met Romeinse betaald. Verder bouwden de Romeinen overal Romeinse tempels, badhuizen en legden ze wegen aan. Het was wel niet verplicht om de Romeinse cultuur over te nemen. Overwonnen volken moesten offers brengen aan Jupiter, Roma en Bron 1 De tijd van Grieken en Romeinen (800 v.c.-500 n.c.). 800 v.c. 700 v.c. 600 v.c. 500 v.c. 400 v.c. 300 v.c. 200 v.c. Tijd van de Grieken ((800 v.c.-200 v.c.) Tijd van de Romeinen (750 v.c.-500 n.c.) 32

17 Chronologie 6 a Zet de volgende gebeurtenissen in de juiste tijdsvolgorde, van vroeger naar later. A Jezus vertelt in Judea over een nieuw geloof. B Keizer Constantijn staat de christelijke godsdienst toe in het Romeinse Rijk. C Jezus wordt vermoord. D Keizer Nero vervolgt de christenen. E Het christendom begint zich te verspreiden over het Romeinse Rijk. De juiste volgorde is: b Wat werd rond 300 n.c. de belangrijkste godsdienst van het Romeinse Rijk? A De Romeinse goden. B Het christelijke geloof. C Het Griekse geloof. D Het Joodse geloof. 7 Gebruik WB bron 1 (de tijdbalk). a Geef in de tijdbalk met één kleur aan wat de tijd van de Grieken was. b Geef in de tijdbalk met een andere kleur aan wat de tijd van de Romeinen was. 8 Het bestuur van de stad Rome en later van het Romeinse Rijk kan in drie periodes verdeeld worden. Welke manier hoort bij welke periode? Vul het schema in. Kies uit: rijke Romeinse families keizers koningen. Paragraaf Gebeurtenis Jaartal of periode 2 Het leven in een Griekse stadstaat 3 Het Romeinse Rijk In Griekenland ontstaan verschillende steden. Rome en Carthago voeren oorlog met elkaar. 4 Romanisering De Romeinen veroveren Griekenland. 5 Het christendom in het Romeinse Rijk Jezus wordt vermoord. Onze tijd: wat zie je terug van de tijd van Grieken en Romeinen? 10 De Grieken en Romeinen hebben veel invloed gehad op de geschiedenis van West-Europa. Bekijk HB bron 1 en 3. Hoe zie je hier dat de Grieken en Romeinen invloed hebben gehad op latere tijden? Bron 1: Bron 3: 11 Bekijk HB bron 2. Net als de Grieken organiseren wij Olympische Spelen. Noem twee verschillen tussen de spelen toen en nu. Periode v.c. Bestuurd door v.c. Vanaf 27 v.c. 9 a In welk jaar of welke periode vonden de gebeur tenissen in het schema plaats? Kies uit: rond 750 v.c. vanaf 200 v.c v.c. 33 n.c. b Zet de gebeurtenissen op de juiste plek in WB bron 1 (de tijdbalk). 12 Bekijk HB bron 4. Waarom kijken veel mensen graag naar een serie over het leven van Julius Caesar? 100 v.c n.c. 200 n.c. 300 n.c. 400 n.c. 500 n.c. 33