Traditie en vernieuwing. Inspiratieboek voor de transformatie van erven en boerderijen in Overijssel

Transcriptie

1 Traditie en vernieuwing Inspiratieboek voor de transformatie van erven en boerderijen in Overijssel

2 Colofon Inhoudsopgave 2 Dit boek is een project in het stimuleringsprogramma Re-animatie Industriëel en Agrarisch Erfgoed Overijssel Datum januari 2008 Auteur Het Oversticht, Zwolle Projectteam voorbeelden: drs. ing. D.H. Baalman, drs. G.M. van Altena, ing. J. Abbink en ir. I.M. van Herel Projectteam catalogus: drs. ing. D.H. Baalman, ir. I.M. van Herel, ir. M. Laninga, ir. W.M. Nieuwelink, ing. N. Tienstra, ing. E.P. Ekker, drs. G.M. van Altena Redactie: drs. P.C. Versluis Fotografie/Illustraties Greet Bierema, Buro Greet Bierema, Nijeholtpade, (tekeningen voorbeelden) Jos Sluiter, studio JOZ, Zwolle (luchtfoto s) Erwin Zijlstra, Foto&Vorm, Deventer (voorbeelden en thema s) Alle overige foto s en tekeningen zijn afkomstig uit het archief van Het Oversticht, Zwolle Vormgeving Team Communicatie - provincie Overijssel Inlichtingen bij Yvonne Hermus Eenheid Ruimte, Wonen en bereikbaarheid Telefoon Adresgegevens Provincie Overijssel Luttenbergstraat 2 Postbus GB Zwolle Telefoon Fax postbus@overijssel.nl Opdrachtgevers Stuurgroep Stimuleringsprogramma Re-animatie Industriëel en Agrarisch Erfgoed Overijssel T. Rietkerk (voorzitter) D. Buursink J. Jansen G. v. Houweninge C.G.A.A. Brekelmans P. Nijhof B.A.F. Keijzer A. Peters J.H.A. ten Hag mw. J. Lamberts-Grotenhuis mw. E.C.M. Cremers 1. Voorwoord 4 2. Inleiding 5 3. Traditie Erven 8 4. Traditie Gebouwen Gebieden 5.1 Noordwest-Overijssel 20 - Erven - Gebouwen Transformatie voorbeeld Giethoorn 5.2 IJsseldelta 30 - Erven - Gebouwen Transformatie voorbeeld Kampereiland 5.3 Staphorst-Rouveen 40 - Erven - Gebouwen Transformatie voorbeeld Rouveen Transformatie voorbeeld Staphorst 5.4 Reestdal 52 - Erven - Gebouwen Transformatie voorbeeld Oud Avereerst, Balkbrug 5.5 Hoogveenontginning Noordoost-Overijssel 62 - Erven - Gebouwen 5.6 IJsselstreek 66 - Erven - Gebouwen Transformatie voorbeeld Herxen Transformatie voorbeeld Veessen 5.7 Vechtdal 84 - Erven - Gebouwen Transformatie voorbeeld Hardenberg Transformatie voorbeeld Ommen 5.8 Salland Erven - Gebouwen Transformatie voorbeeld Raalte 5.9 Vriezenveen Erven - Gebouwen Transformatie voorbeeld Vriezenveen 5.10 Twente Erven - Gebouwen Transformatie voorbeeld Ambt Delden Transformatie voorbeeld Diepenheim Transformatie voorbeeld Hengelo 6. Thema s 140 Groene inrichting en erfscheiding Terras Parkeren Erfverharding Hoofdgebouwen Bijgebouwen Daglichttoetreding 7. Woordenlijst Informatie 155 3

3 1. Voorwoord 2. Inleiding Voorwoord / Inleiding De provincie Overijssel kent een rijke en fascinerende agrarische geschiedenis. De verschillende streken in Overijssel hebben zo hun eigen tradities en gebruiken. Die zijn bijvoorbeeld af te lezen aan de verschillen in architectuur van de boerderijen en de aanleg van de boerenerven. De schaalvergroting in de landbouw zorgt ervoor dat veel van de prachtige, karakteristieke Overijsselse boerderen langzamerhand hun functie als boerenbedrijf verliezen. De provincie Overijssel is trots op haar agrarisch erfgoed. En vindt het daarom belangrijk om dit veilig te stellen voor de toekomst door het, waar mogelijk, nieuw leven in te blazen. Met andere woorden: behoud door ontwikkeling. Daarvoor kent de provincie Overijssel onder andere het stimuleringsprogramma Re-animatie Industriëel en Agrarisch Erfgoed Overijssel. Hierbij helpt de provincie eigenaren en initiatiefnemers bij het opstellen van toekomstplannen voor deels of geheel vrijkomende boerderijen en erven. Natuurlijk is het belangrijk dat het zoeken naar en het realiseren van nieuwe functies, we noemen dit ook wel transformeren, zorgvuldig gebeurt. Op veel plekken is dat gelukkig al het geval. In woord maar vooral in beeld zijn deze successen in dit voorbeeldenboek Transformaties van agrarisch erfgoed vastgelegd. Voorbeelden die Overijssel mooi houden, mooier maken, kortom die de ruimtelijke kwaliteit van de provincie Overijssel versterken. Ook voor de periode stimuleert en begeleidt de provincie Overijssel samen met de stuurgroep van het stimuleringsprogramma Re-animatie Industriëel en Agrarisch Erfgoed Overijssel weer nieuwe ideeën. Hopelijk is dit voorbeeldenboek voor u een steun en inspiratiebron als u met transformatie aan de slag wilt gaan. Ik wens u veel lees-, maar vooral kijkplezier. Theo Rietkerk Gedeputeerde Gedeputeerde Ruimte, Wonen en Milieu, en voorzitter van de stuurgroep Re-animatie Erfgoed Overijssel Tussen traditie en transformatie Het landelijk gebied verandert. De huidige landbouweconomische ontwikkelingen stellen boeren voor de keuze: vergroten, verbreden of stoppen. Wat de keuze ook is, de gevolgen zijn in alle gevallen duidelijk zichtbaar op het erf. De transformatie van boerenerven biedt kansen om nieuwe ruimtelijke kwaliteit te genereren in het buitengebied. Die kwaliteit kan in belangrijke mate worden ontleend aan de streekeigen kenmerken van erven en boerderijen in Overijssel. Door in te spelen op de specieke ordenings- en inrichtingsprincipes van het traditionele erf en op de vormgeving van hoofd- en bijgebouwen kan ook in de nieuwe situatie het eigen karakter en de diversiteit per gebied worden behouden en versterkt. Zo worden de getransformeerde boerenerven opnieuw verankerd in hun omgeving en krijgen ze nieuwe betekenis. Het stimuleringsprogramma Re-animatie Industriëel en Agrarisch Erfgoed Overijssel stimuleert initiatiefnemers op deze wijze over het te transformeren agrarisch erfgoed na te denken. Dit boek is bedoeld om inspiratie te bieden aan die initiatiefnemers en hun ontwerpers. Het laat mogelijke oplossingen zien en beoogt daarmee om vooral het gesprek tussen die partijen te voeden. Transformaties: welke? Bij transformaties van boerenerven draait het feitelijk om drie soorten ingrepen: wegnemen (slopen of gedeeltelijk slopen), toevoegen (bouwen en inrichten) en veranderen (restaureren en aanpassen). Al die ingrepen hebben gevolgen voor de erfstructuur, de erfinrichting, de gebouwen of onderdelen daarvan en daarmee voor de betekenis van het ensemble in het landschap. Zo heeft het slopen van opstallen bijvoorbeeld direct invloed op het silhouet, op de omvang en maat van het erf in het landschap. Is er te weinig gebouw, dan verdwijnt de kenmerkende robuustheid van het ensemble en verdampt het erf. Wordt er bijgebouwd, dan verandert de ordening van gebouwen en beplanting, die het totaalbeeld eveneens raakt. Blijft het geheel bij functiewijziging overeind, dan is het uiterlijk verschil groter of kleiner, afhankelijk van de mate van aanpassing van boerderij en erf aan het nieuwe gebruik. Transformaties: welke aanpak? Welke aanpak biedt nu de beste garanties voor nieuwe ruimtelijke kwaliteit in het buitengebied? Een bijna vanzelfsprekend houvast voor het hoe en wat bij transformaties vormen de oude boerenerven zelf. De ontwikkeling van die boerenerven is in hoge mate bepaald door de fysieke ondergrond van zand, veen of klei, het type landschap en de bedrijfsactiviteit. Erven, boerderijen en landschappen zijn sterk met elkaar verweven en laten duidelijke verschillen zien in Overijssel. We onderscheiden in dit boek tien deelgebieden. De diversiteit van erven en boerderijen wordt weerspiegeld in het landschap en de voor het gebied kenmerkende erfstructuur, erfinrichting en de gebouwen. Er is bijvoorbeeld een groot verschil tussen de opstrekkende, smalle verkaveling van erven langs de ontginningsas in het lint van Staphorst-Rouveen, de erven op terpen op het Kampereiland, die verspreid in het open weidegebied liggen, of de besloten clusters van erven in Twente, die opgaan in het kleinschalige kampen- en essenlandschap. Dat vraagt bij transformaties om een aanpak die respect heeft voor het eigen karakter van elk gebied. De sleutel van die aanpak ligt dan ook in de kenmerkende structuur, inrichting en vormgeving van erven en boerderijen. Daar liggen mogelijkheden voor nieuwe ruimtelijke kwaliteit. 1 2 Kampen 6 Zwolle 3 4 Deventer Almelo Hengelo Enschede 1 1 Noordwest-Overijssel 2 IJsseldelta 3 Staphorst-Rouveen 4 Reestdal Kampen 5 Hoogveenontginningen Noordoost-Overijssel Zwolle 6 IJsselstreek 7 Vechtdal 8 Salland 9 Vriezenveen 10 Twente Deventer Almelo Hengelo Enschede 4 5

4 Inleiding Inleiding Leeswijzer Voorwoord / Inleiding w Van traditie naar transformatie De hoofdstukken Erven en Gebouwen geven een introductie en beschrijving van de ontwikkeling, algemene kenmerken en eigen logica van traditionele erven en boerderijen in Overijssel. Per deelgebied wordt vervolgens aangestipt wat in dat specifieke landschapstype het eigen karakter is van erf en boerderij. Dan wordt een voorbeeld gegeven, soms meerdere, van een inmiddels getransformeerd boerenerf in dat gebied. Beeld met korte toelichtende tekst laat zien wat de relatie is van het erf met het landschap en hoe in de nieuwe situatie aansluiting gezocht is bij de kenmerkende erfstructuur, erfinrichting en de gebouwen. Er zijn twee uitzonderingen op dit stramien. Voor het deelgebied hoogveenontginningen Noordoost-Overijssel is door het ontbreken van geschikt materiaal geen voorbeeld opgenomen. In het deelgebied IJsselstreek is een tweede voorbeeld toegevoegd dat net over de grens in Gelderland ligt, maar dat te inspirerend was om niet te laten zien. Ten slotte wordt een aantal thema s belicht. Het beeldmateriaal is bedoeld ter inspiratie en laat mogelijke oplossingen zien voor veelvoorkomende vraagstukken bij transformaties, zoals bijvoorbeeld en de overgang van privé terrein naar openbaar gebied onder het thema Groene inrichting en erfscheiding. De landschappen van Overijssel: zand (geel); veen (paars en rose); klei (groen). Transformaties: voorbeelden Bij alle transformaties is het een uitdaging om de traditie van een gebied te vertalen naar een nieuwe situatie. De voorbeelden in dit boek laten zien hoe ingespeeld wordt op het bijzondere karakter en de kenmerken van het oude erf en hoe die inspireren tot eigentijdse oplossingen. In het voorbeeld uit Giethoorn bouwt het ensemble van hoofd- en bijgebouwen, in een gewijzigde constellatie van nieuw en oud, voort op de bestaande erfstructuur. Het huidige woonerf toont daarmee een vertrouwd silhouet en handhaaft de relatie met het omringende open weidelandschap. De erfbeplanting zorgt, als vanouds, voor een transparante overgang tussen privé terrein en openbare ruimte: de nieuw aangelegde moestuin, de oude fruitgaard met jonge aanplant en het vele intensief en extensief gemaaide gras op het erf. Het woonhuis is overduidelijk geïnspireerd door de boerderijvorm, maar is tegelijkertijd onmiskenbaar van deze eeuw. De in traditionele materialen opgetrokken nieuwe schuur voegt zich naadloos bij de oude schuren. Het terras, dat als vlonder aan het water ligt, benadrukt het open karakter van het erf aan de sloot. In de sobere en eenvoudige uitstraling van het geheel is de essentie van het oude boerenerf opgepakt en krijgt het nieuwe woonerf betekenis in zijn omgeving. Voor een goed begrip: definities Boerderij, erf en land. Dit zijn de drie elementen die kenmerkend zijn voor elk boerenbedrijf. Maar hoe gebruiken we deze begrippen? Een boerderij is het complex van huis en bedrijfsgebouwen. Lange tijd was er geen scheiding aanwezig tussen het woon- en het bedrijfsgedeelte. Maar het woonhuis heeft zich steeds meer losgemaakt van de bedrijfsgebouwen en staat op de moderne boerderij vaak daadwerkelijk los van de bedrijfsgebouwen. De diverse vormen van de band tussen woonhuis en bedrijfsgedeelte worden hier gebruikt om boerderijen te typeren: het woongedeelte zit erin, zit eraan vast of staat erbij. Direct rond de gebouwen ligt de onbebouwde grond van het bedrijf: het erf. Een erf is ingericht volgens een bepaalde systematiek die kenmerkend is voor het boerenbedrijf in het algemeen, maar die per streek kan verschillen. Bij een erf wordt onderscheid gemaakt naar structuur - de manier waarop gebouwen, beplanting en water op een erf zijn gegroepeerd - en inrichting - de elementen waarmee een erf is ingericht, zoals soorten beplanting in siertuin of boomgaard, type verharding of verlichting. Een onderdeel dat voor iedere boerderij essentieel is, het land, wordt in deze publicatie buiten beschouwing gelaten, omdat we hier kijken naar het hergebruik van boerderijen en erven. In deze rij definities willen we ook het landschap niet onbenoemd laten. Het landschap is dat wat we om ons heen zien, het waarneembare deel van de aarde. Het landschap wordt bepaald door de onderlinge samenhang en wederzijdse beïnvloeding van de dode natuur (klimaat, reliëf, water, bodem), de levende natuur (plant en dier) en de mens. 6 7

5 3. Erven Wat is een erf? Onder erf wordt hier verstaan: het onbebouwde gedeelte van het boerenbedrijf, zoals in het begrippenpaar boerderij en erf is bedoeld. Bij de beschouwing van erven is een onderscheid te maken tussen de erfstructuur (waar bevinden zich de elementen) en de erfinrichting (hoe zien de elementen eruit). Wat is een erfstructuur?: waar staat alles op het erf? De erfstructuur bepaalt de ordening van rode (bakstenen, dakpannen), groene (bomen, struiken) en blauwe (water) componenten op het erf. Rode component De ordening van de gebouwen: ten opzichte van elkaar, ten opzichte van de weg, ten opzichte van het landschap. Groene en blauwe component De ordening van beplanting (sier en nut) en de ordening van het water op het erf. Wat is een erfinrichting?: wat staat er op het erf? De erfinrichting bestaat uit de groene inrichting (sieren nut), de erfverharding, de erfscheiding en de losse elementen zoals verlichting en waterelementen. Rode component in de erfstructuur Groene en blauwe component in de erfstructuur Erven in de loop der tijd De structuur van oudere erven toont meestal een verzameling van grote en kleine gebouwen, terwijl op jongere erven veel activiteiten in enkele grote gebouwen zijn ondergebracht. De bebouwing staat veelal in een mantel van begroeiing: soms een strak kader, soms een transparant scherm. Soms liggen de complexen kaal in het landschap. Vooral in open landschappen is het ensemble (en silhouet) van een boerenerf sterk bepalend. In de loop der tijd hebben veel nieuwe ontwikkelingen op de erven plaatsgevonden. In veel gevallen zijn er toevoegingen gedaan die voortkomen uit algemene ontwikkelingen. Maar in veel gevallen zijn de kenmerken van de diverse streken herkenbaar gebleven aan erven en gebouwen. Soms is door de toevoeging van een nieuwe stal of (tweede) woning de indeling in voor en achter gewijzigd. Wanneer de kenmerken van boerenbedrijven (ligging in het landschap, hoofdstructuur, beplanting, bouwwijze, kleur- en materiaalgebruik, details) zich beperken tot een bepaalde streek (door bijvoorbeeld een lokale ontwikkeling of gebruik), is er sprake van streekeigen kenmerken. Per streek worden deze streekkenmerken nader toegelicht. Erven algemeen Erfstructuur Ontwikkeling van een boerenbedrijf in de loop der tijd Erfinrichting: verharding Ordening van rood op het erf: voor en achter Van oudsher is op erven een indeling in voor en achter typerend. Voor en achter worden nog altijd door een denkbeeldige lijn in de boerderij van elkaar gescheiden. Deze functionele scheiding tussen voor en achter, tussen wonen en werken, is terug te vinden in de grootte van de ramen, de plaats van de schoorsteen of de dakbedekking. Maar ook in de soorten beplanting en in de scheiding tussen de werkterreinen van man (achter) en vrouw (voor). Door schaalvergroting en de transformatie van erven is de grens tussen voor en achter vaak vervaagd. Overigens zegt deze indeling alleen iets over de functies op een erf en niets over de ligging van de boerderij ten opzichte van de weg. In de oude landschappen zijn de erven veelal georiënteerd op de landerijen en liggen zij met de achterzijde naar de weg. In enkele gevallen loopt een doorgaande weg over het erf. De hoofd- en bijgebouwen liggen in een schijnbaar losse strooiing op het erf. Op oude erven zijn veel bijgebouwen aanwezig. Oude erven zijn door hun structuur nauw verweven met het landschap. In jonge landschappen zijn erven veelal met de voorzijde georiënteerd op de weg. De hoofd- en bijgebouwen liggen parallel of haaks ten opzichte van elkaar op het erf. Op erven in jongere landschappen staan veelal enkele grote opstallen. De boerenbedrijven liggen er als eilanden in het open ontginningslandschap. Ordening van rood op het erf 8 9

6 Erven Ordening van groen en blauw op het erf Voor was vanouds het domein van de boerin, achter van de boer. Op het voor- en zijerf is om die reden vanuit de historie een menging van sier- en nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) ontstaan. Op het achtererf, bij de schuren waar het werk wordt gedaan, overheerst de nutsbeplanting (struiken en bomen). Deze beplanting sluit aan bij die van het landschap. Het voorerf wordt intensief onderhouden en vormt het visitekaartje voor de boerderij. De beplanting op het achtererf is bijna onderhoudsvrij. De beplanting op boerenerven heeft verschillende functies. Bescherming tegen wind wordt geboden door singels en houtwallen, tegen de zon door bijvoorbeeld leilinden vóór de voorgevel. Houtwallen voorzien ook in brandhout, boomgaarden in fruit, eikels en houten planken. Maar beplanting geeft ook visuele beschutting, terwijl soms overwegingen van status en schoonheid van belang kunnen zijn. De functionaliteit ging in het algemeen boven sierlijkheid, maar tegenwoordig dient beplanting vaak meer de belevingswaarde en, steeds vaker, natuurwaarden. Ordening van groen en blauw op het erf Erfinrichting Groene inrichting Nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) Omdat de boerderij oorspronkelijk zelfvoorzienend was, waren op en rond het erf bomen, struiken en planten te vinden die in de eerste plaats nuttig zijn. Een moestuin, een bloementuin, een boomgaard, een windsingel, knotbomen en leibomen voor schaduw, geriefhoutbosjes. Zo n nutstuin is van oorsprong op het voor- en zijerf gelegen. Hier staat ook de lange waslijn die voor boerenerven karakteristiek is. Siertuin Niet alle streken in Overijssel hebben siertuinen op het erf. Slechts de grote erven konden meedoen aan de mode waardoor het erf voor de gevel een transformatie onderging. De functionele moes- en bloementuin werd opzij geschoven en maakte plaats voor een siertuin met een gebogen padenpatroon, met verhogingen en met struiken en bomen in diverse typen. Er werden ook veel uitheemse soorten aangeplant zoals plataan en magnolia. In enkele streken zoals de Reest en de IJsselstreek liggen stijltuinen met een Engelse uitstraling. In andere streken werden op het voorerf kenmerken van Franse tuinstijlen toegepast. Deze Franse toevoegingen, zoals buxustuintjes, vormen een onderdeel van de sier- en nutstuin op het voorerf. In veel gevallen is er sprake van een menging van stijlen. Soms is het sieraccent beperkt tot een taxus, geknipt in de vorm van een dier of geometrische figuur. Een eenvoudig, veel voorkomend type tuin bestaat uit een kader (border) van sierbeplanting met struiken, vaste planten en eenjarigen. Deze borders omzomen een grasvlak (met stinzeplanten, bollen en knollen). Het voorerf is veelal (deels) omgeven door een houten hek of een haag. De moestuin en fruitgaard zijn ernaast of ervoor gelegen. Voor de voorgevel staan soms twee fruitbomen (combinatie nut en sier). Vooral vanaf de jaren 30 komt er meer sier op de erven. De nutstuin verdwijnt geleidelijk van het erf, maar tegenwoordig wordt op meer erven vaak de oorspronkelijke structuur weer teruggebracht. Omhaagde fruitgaard als kalverweide Een omhaagd voorerf Knotlindes voor de gevel Een menging van sier- en nut Boomgaard met hoogstamfruitbomen Blauwe inrichting: water op het erf Water op het erf is functioneel: de waterput voor de voorgevel met stenen rand (natuursteen of gemetseld) en houten haal, en de drenkpoel voor het vee in het weiland. Het water van het dak wordt opgevangen in een strook van grind om de boerderij. Op veel erven worden tegenwoordig weer poelen aangelegd. Deze poelen hebben zowel een natuurals landschappelijke waarde. In siertuinen wordt het water soms op esthetische wijze toegepast. Sloten worden verlegd (veelal kronkelend ) en verbreed (flauw talud) en versterken hiermee het landschappelijke karakter van de tuin. In veel gevallen werd er voor het voorhuis een waterpartij aangelegd die de voorgevel deed weerspiegelen. Dergelijke tuinen komen slechts in enkele streken voor in Overijssel (zie streekbeschrijvingen). Combinatie van sier- en nutstuin Erven algemeen Siervijver in engelse tuinaanleg Bescheiden sier- en nutstuin 10 11

7 Erven Erfverharding Kenmerkend voor de verharding op boerenerven is de afwisseling in typen (materiaal, vorm en kleur) en de mate van verharding (in veel gevallen ontbreekt verharding). Ook voor het aspect erfverharding is het functionele aspect bepalend voor de keuze van locatie, kleur, materiaal en het patroon. Van oorsprong werd op de erven de verharding in fasen aangelegd en de boer gebruikte wat voorhanden was. Zo kan de verharding van een toegangsweg bestaan uit verschillende materialen. Met name de toegangen van de boerderij (pad naar de put en pad om de boerderij) en de toegangen naar de schuren werden verhard. De functionele verharding werd in eenvoudige patronen gelegd (per streek kon dit variëren). Op het voorerf is meer aandacht voor het patroon (stoepje bij de voordeur) en het materiaal. Het achtererf is veelal vrij eenvoudig van opzet. Soms liggen bij de hoeken van de gebouwen veldkeien als schampstenen. Op het erf worden toegepast: (beton- en gebakken) klinkers, betonplaten (mestplaat, sleuf- en kuilvoerplaten), asfalt, waaltjes (eenvoudig patroon), veldkeien (eenvoudig patroon), aangestampte grond (met puin), gras, stoeptegels en grind (kleine en donkere soort gebruikt (om de boerderij als wateropvang en in de stijltuinen als pad). Waaltjes en keitjes Karrenspoor In het werk gestorte betonplaten Betonklinkers Losse elementen Verlichting De verlichting op erven is van oorsprong zeer bescheiden en minimaal. Verlichting werd aangebracht waar het nodig was en was meestal bevestigd aan de gevel. Losse verlichtingsarmaturen zoals lantaarns komen vrijwel niet voor. Lampen waren uit, tenzij er licht nodig was. Het platteland was in de eerste plaats duister. Overige Verschillende andere (kleinere) elementen kunnen op het erf een plaats hebben gekregen. Waterputten bijvoorbeeld komen nog veel op Twentse erven voor. Oorspronkelijke zijn gemaakt van segmenten Bentheimer zandsteen, eventueel met een ijzeren band in vorm gehouden. Vaak zijn ze van initialen en een datum voorzien, meestal hebben ze flinke slijtplekken op de plaatsen waar het water werd gehaald. Voor bediening van de emmer werd een haalboom gebruikt. Modernere varianten zijn gemaakt van betonnen pijpen. Weinig waterputten zijn nog in gebruik; meestal leiden ze een leven als bloempot. In toenemende mate staat aan de ingang van het erf een bedrijfsbord, al dan niet in een min of meer architectonisch kader. Erfverlichting (traditioneel) Waterput met haal Erfverlichting (modern) Bedrijfsbord Erven algemeen Op het moderne erf heeft asfalt de overhand gekregen; vaak wordt het over oude bestratingslagen heen gestort. Bij burger-erven kan het asfalt weer verwijderd worden om de oudere lagen tevoorschijn te halen. Erfscheiding Als afscheidingen van de moestuin en siertuin werden houten en ijzeren hekjes en hekwerken, (houten, ijzeren en betonnen) palen met gaas en draad en hagen (meidoorn, beuk, liguster) toegepast. Hagen dienden als veekering. Vooral in de siertuinen in de Engelse stijl werden gietijzeren hekken toegepast. Weilanden kunnen worden afgescheiden met (prikkel) draad en gaas op houten, betonnen of ijzeren palen. De toegangen van weilanden worden met een weidehek van metaal of hout afgesloten. Deze weidehekken kunnen per streek verschillen. Zo is het landhek van eikenhout zeer karakteristiek in Twente. De toegangen tot de erven zelf hebben in de meeste gevallen geen hekwerk. Op de hoekpunten bij de ingang van het erf worden soms grote veldkeien (ter markering soms wit geschilderd) gelegd of er werd een paal of eenvoudig latwerk ter markering aangebracht. Houten hekjes Hagen Planken, betonpalen en gaas Weidehek 12 13

8 4. Gebouwen Indeling gebouwen Voor het onderscheid tussen de verschillende boerderijtypen letten wij op de relatie tussen het woongedeelte en het bedrijfsgedeelte. Het bedrijfsgedeelte is van oudsher een driebeukig gebouwdeel: een brede middenzone, aan weerszijden geflankeerd door lagere zijbeuken en dat alles onder één zadeldak. Meestal is de overspanning te groot voor een houten balk. Daarom wordt op de grens van middenbeuk en zijbeuken een rij houten kolommen gezet, die met balken overdwars en in de lengterichting aan elkaar worden verbonden. Dit basisskelet van hout heet het gebint. Vanaf de muren tot aan de nok worden houten sporen gebruikt om het dak te maken. Zij worden halverwege ondersteund door de lengtebalken van het gebint. Ook in de moderne ligboxenstal, die meestal in staal is uitgevoerd, is dit schema nog te herkennen: het bedrijfsgedeelte heeft zijn eigen karakteristiek. Indeling gebouwen: plattegronden De verschijningsvorm van boerderijen wordt mede bepaald door de verdeling van functies in het bouwvolume. Zo is veelal de hooiopslag op zolders of in hooibergen geregeld, maar soms is er een inpandige tasruimte. Dat is van invloed op het volume van de boerderij. In het stalgedeelte was veelal plaats voor koeien aan de ene zijde en voor paarden en varkens in de andere zijbeuk. Vaak groeide het woongedeelte ook langzaam de stal in, waarbij knechten- en meidenkamers in een zijbeuk terecht kwamen. De deel ligt niet altijd in het midden van de schuurplattegrond; met name bij de ontginningsboerderijen uit het midden van de 20e eeuw komt een deel aan zijkant voor, wat een doorrit mogelijk maakt. Indeling gebouwen: Hoofd vormen Erin (woning en bedrijf ineen) hoofdvorm plattegrond Rechthoekige, langwerpige hoofdvorm. Deel in middenbeuk, stalruimten in zijbeuken (vee met koppen naar deel). Hoofdingang in voor- of zijgevel. Stookplaats tegen scheidingswand woon- en bedrijfsgedeelte. A. erin Aanvankelijjk zaten woongedeelte en bedrijfsgedeelte bij elkaar in: beesten en mensen leefden in één ongedeelde ruimte. Bij de meeste oudere boerderijen treffen we een wand aan tussen de deel en het woonhuis. In beide gevallen zitten huis en bedrijf in één bouwvolume: het woonhuis zit erin. Dit is veruit het meest voorkomende type boerderij, zowel kenmerkend voor Nederland als voor Overijssel. Op veel plaatsen heeft het woonhuis een ontwikkeling doorgemaakt die het losgemaakt heeft uit het volume van het bedrijfsgedeelte. Het kan smaller zijn (met een krimp ) dan het bedrijfsgedeelte, of er haaks tegenaan staan ( dwarshuis of krukhuis ) of zich hebben ontwikkeld als apart huistype dat tegen de gevel van de boerderij aan staat ( villaboerderij of het uit Groningen geïmporteerde type): het woonhuis zit eraan. Vooral in het laatste kwart van de twintigste eeuw wilden boeren ook wel gewoon in een huis wonen dat meer leek op dat van stedelingen en zo verschenen op de erven kleine villaatjes of bungalows die los staan van de schuren: het woonhuis staat erbij. Oostelijk Twente Westelijk Twente Kamperveen Salland kenmerken draagconstructie Vrijstaande eiken (ankerbalk)gebintconstructie. Constructie verdeelt boerderij in drie beuken. Gebinten in lengterichting met elkaar verbonden door lange balken. Na jaren 30 veelal stapelbouw. kenmerken kap Laag aflopend zadeldak met of zonder wolfseind(en). Groot dakoppervlak; schoorsteen midden op de kap. Dak gedekt met stro of riet, later dakpannen. Geen goten. kenmerken gevels Gezicht wordt door voorgevel (van woonhuis) bepaald. Voorgevel asymmetrisch met grote ramen met luiken. Achtergevel symmetrisch met centraal geplaatste baanderdeuren. Lage zijgevels. kleur- en materiaalgebruik Riet, rode of grijze dakpannen. Rode bakstenen in kruisverband/naturel, zwarte of donkerrode houten gevels. Luiken, voordeur en deeldeuren in donkere tinten. Hiërarchie in kleur tussen woon- en bedrijfsgedeelte. < 10% 10% - 50% > 50% Erin (woning en bedrijf ineen) Frequentiekaart Gebouwen algemeen B. eraan C. erbij Hoofdvormen Noordoost-Overijssel woonhuis deel stal tas Noordwest-Overijssel bijgebouwen bakspieker; hooiberg; stookhok; waterput met haal; schaapskooi; kippenhok; voedersilo; varkensschuur; jongveestal; mestsilo; wagenloods; kapschuur; werktuigenberging; kuilvoerplaats; konijnenhok; melkrek

9 Gebouwen Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) hoofdvorm krukhuis (L-vorm) Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) hoofdvorm T-huis Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) hoofdvorm krimpboerderij Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) hoofdvorm romp-kopboerderij plattegrond L-vorm Deel in middenbeuk, stalruimten in zijbeuken (vee met koppen naar deel) Stookplaats tegen scheidingswand woon- en bedrijfsgedeelte kenmerken draagconstructie Een van zijgevels en dak van voorhuis opgehoogd tot hoogte middenkamer. Vrijstaande eiken (ankerbalk)gebintconstructie. Constructie verdeelt achterhuis in drie beuken. Gebinten in lengterichting met elkaar verbonden door lange balken. kenmerken kap Voorhuis schilddak; achterhuis zadeldak. Dak gedekt met riet, later dakpannen. kenmerken gevels Gezicht door voorgevel (woonhuis) bepaald. Vensters met luiken; ramen met roedeverdeling. Achtergevel symmetrisch met centraal geplaatste baanderdeuren. Achterhuis lage zijgevels. kleur- en materiaalgebruik Riet. Rode of grijze dakpannen. Rode of bruine baksteen. Luiken, voordeur en deeldeuren in donkere tinten. plattegrond T-vorm. Deel in middenbeuk, stalruimten in zijbeuken (vee met koppen naar deel). Stookplaats tegen scheidingswand woon- en bedrijfsgedeelte. kenmerken draagconstructie Beide zijgevels voorhuis opgehoogd; vanaf 20e eeuw voorhuis direct T-huis. Dragende stenen muren met opgelegde moerbalken in voorhuis. Vrijstaande eiken (ankerbalk)gebintconstructie in driebeukig achterhuis. Gebinten in lengterichting met elkaar verbonden door lange balken. kenmerken kap Voorhuis schilddak; achterhuis zadeldak. Dak gedekt met riet, later dakpannen. kenmerken gevels Gezicht door voorgevel (woonhuis) bepaald. Asymmetrische voorgevel; vensters met luiken, ramen met roedeverdeling. Achtergevel symmetrisch met centraal geplaatste baanderdeuren. Voorhuis hoge zijgevels; achterhuis lage zijgevels. kleur- en materiaalgebruik Riet. Rode of grijze dakpannen. Rode of bruine baksteen. Luiken, voordeur en deeldeuren in donkere tinten. plattegrond Dwarsdeel. Boerderij heeft krimp: inwaartse sprong in muurwerk. Woongedeelte is smaller dan bedrijfsgedeelte. kenmerken draagconstructie Beide zijgevels voorhuis opgehoogd; vanaf 20e eeuw voorhuis direct T-huis. Dragende stenen muren met opgelegde moerbalken in voorhuis. Vrijstaande eiken (ankerbalk)gebintconstructie in driebeukig achterhuis. Gebinten in lengterichting met elkaar verbonden door lange balken. kenmerken kap Donker gesmoorde pannen op voorhuis. Rieten dak op achterhuis. Brede wit/crèmekleurig geschilderde gootlijst (Periode ). kenmerken gevels Symmetrische voorgevel. Uitzwenkende hoeken. Grote baandeuren in zijgevel. kleur- en materiaalgebruik Riet. Donkere dakpannen. Windveren, gootlijsten en kozijnen wit/crèmekleurig. Luiken, deuren en binnenkozijnen donkergroen. plattegrond Grote boerderij, vaak 19e-eeuws. Verwant aan friese kop-rompboerderij. Hoog breed achterhuis; smal en laag voorhuis. bijgebouwen Soms grote Friese schuur aan boerderij gebouwd. kenmerken draagconstructie Beide zijgevels voorhuis opgehoogd; vanaf 20e eeuw voorhuis direct T-huis. Dragende stenen muren met opgelegde moerbalken in voorhuis. Vrijstaande eiken (ankerbalk)gebintconstructie in driebeukig achterhuis. Gebinten in lengterichting met elkaar verbonden door lange balken. kenmerken kap Grote kap met groot dakoppervlak; zadeldak met wolfseinden. Grijze pannen op voorhuis, rode pannen op achterhuis. Dakkapel op voorhuis. Uilenbord met zwanen. kenmerken gevels Symmetrische voorgevel. Witte detaillering op voorgevel. Entree in zijgevel. kleur- en materiaalgebruik Toepassing zandlopermotief. Gebouwen algemeen Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) Frequentiekaart < 10% 10% - 50% > 50% 16 17

10 Gebouwen Bijgebouwen Erbij (woning en bedrijf gescheiden als afzonderlijke gebouwen) grote variatie in vormen Bij boerderijen kunnen verschillende soorten bijgebouwen staan zoals bakhuisjes, wagenschuren, varkens- en kippenhokken. Hooi of graan werd in kapbergen opgeslagen. Een veel voorkomend type wagenberging is de kapschuur, asymmetrisch en aan één zijde open. Dit type wordt ook wel als stal gebruikt. plattegrond Woning: rechthoekig, soms samengesteld met aangebouwde keuken of garage; bij villa s complexe plattegronden. Bedrijf: rechthoekig; driebeukige indeling blijft ook bij ligboxenstal. kenmerken draagconstructie Woning: traditioneel. Bedrijf: meestal stalen spantconstructie met gordingen en dak- of golfplaten; sinds 2005 ook serrestallen van lichte staalconstructie met kunststoffolie. kenmerken kap Woning: meestal zadeldak; schilddak of samenstelling bij ingewikkeldere villavormen. Bedrijf: meestal zadeldak; even vaak pannen als golfplaten (in Noordwest-Overijssel soms consistent met riet). Moderne vormen van bijgebouwen zijn ligboxenstallen, kuilvoerplaten of silosleuven, serrestallen (lichtmetalen constructies, bespannen met kunststoffolie) en stallen met sheddaken. Gevels van moderne staltypen voor rundvee worden niet meer van steen gemaakt, maar voorzien van windbreek-gaas. Een nieuw type bijgebouw is ook de (drijf)mestsilo, meestal als cilinder in staal of beton uitgevoerd en afgedekt met zeil of folie. Stallen voor varkens waren tot voor kort meestal laag en relatief lang (met voedersilo s op de kop), maar met de groei van de bedrijven komen zeer grote stallen, vaak met meerdere kappen, steeds vaker voor. Varkensstallen zijn vrijwel geheel gesloten. Bakhuisje Kapschuur Gebouwen algemeen kenmerken gevels Woning: baksteen, indeling zoals burgerwoning; vaak model bungalow. Bedrijf: baksteen, jaren 90 ook damwandplaten metaal; na 2000 open zijgevels met windbreekgaas. Kapberg kleur- en materiaalgebruik Woning: traditioneel baksteen, pannen (vaker geglazuurd). Bedrijf: baksteen en damwandplaten voor gevels; golfplaten, pannen en riet voor daken; steeds vaker lichte materialen zoals kunststoffolie en gaas. Gebruik van windbreek-gaas Erbij (woning en bedrijf gescheiden < 10% als afzonderlijke gebouwen) 10% - 50% Frequentiekaart > 50% Stal

11 Kampen Noordwest-Overijssel Zwolle Deventer Almelo Hengelo Enschede Relatie erf met landschap Statige boerderijen op de overgang van het zand naar het veen (randveenontginning) met Engelse stijlkenmerken (tussen Eesveen en Basse en Onna en Zuidveen). Markante erven met het accent op nutsbeplanting aan de rand van het Land van Vollenhove en de rand bij Kallenkote en Onna. Kleine erven met nutstuinen op de voormalige heidegronden (zand). Erven in het veenlandschap zijn zeer eenvoudig van opzet; zij vormen langs de dwars)grachten bebouwingslinten met veelal een zuidoost-noordwest oriëntatie. De huizen staan met de voorzijde naar het water en de beplanting steekt boven de bebouwing uit. De achterzijde van de erven sloot oorspronkelijk aan op het land; tegenwoordig grenst het achtererf aan de weg. In het kleilandschap hebben de erven een open karakter, met enkele hoog opgaande bomen (solitair of singel). Profiel van een erf in Wanneperveen ( ) Noordwest-Overijssel Kampen Veenontginningen (Wanneperveen, Giethoorn, Wetering etc.) In de veendorpen komt het type boerderij met woning eraan voor in een klein volume. Op de erven staan enkele bijgebouwen in een regelmatige ordening. Sommige bijgebouwen staan boven het water. De voorzijde van het erf is op de gracht gericht, want het water was van oorsprong de vervoersas. Later zijn de erven aan de achterzijde met een weg ontsloten. Erven in de (veen)polders (Giethoorn, Halfweg, Gelderingen, Scheerwolde) De erven hebben hun eigen typologie en ordening. Zij liggen met de voorzijde naar de weg en hebben een strakke ordening. Op de erven staan veel forse gebouwen van het Wieringermeertype eraan en gebouwen met stijlkenmerken van de jaren Kenmerkend zijn de kapschuren en hooibergen. Randveenontginningen (Zuidveen, De Leeuwte, Barsbeek etc.) Zwolle Op de overgangen van het zand naar het veen en op de klei staan grote boerderijen. De erven kunnen zowel met de voor- als achterzijde naar de weg gelegen zijn. Er komen verschillende typen voor zoals het zijbaandertype en de boerderij met krimp. Op de erven staan veel bijgebouwen in een regelmatige ordening. Almelo Kleiontginning (Baarlo, Blankenham, Kuinre, langs de Linde ) De gebouwen op deze erven hebben een fors volume. Er komen verschillende typen voor. Opvallend, maar niet vreemd op de Hengelo Deventer grens met Friesland, is het Friese romp-koptype. De gebouwen op de erven hebben een strakke ordening. De erven zijn met Enschede de voorzijde naar de dijk/weg gelegen. Erfstructuur Ordening van rood op het erf De erven in Noordwest-Overijssel zijn zeer verschillend qua type. Dit heeft te maken met de afwisseling in de bodem: zand, veen en klei. Ordening van groen en blauw op het erf De erven in de veendorpen en op het zand zijn bescheiden en klein van opzet. Op de erven komen fruitbomen, losse bomen en singels van es en els voor. De ensembles in de open polderlandschappen en in de later ontgonnen veengebieden vormen door hun besloten singels groene eilanden. De grote statige boerderijen op de overgangen van het zand en het veen hebben kenmerken van een Engelse stijltuin, met onder andere solitaire sierbomen. Erf met nutsbeplanting (Kallenkote) Zandgronden (het Land van Vollenhove) De erven vertonen een losse strooiing van gebouwen. De oriëntatie ten opzichte van de weg is wisselend. De boerderijen hebben een klein volume. Ook komt het kop-romptype voor. Op de erven staan veel bijgebouwen. De gebouwen hebben gedekte kleuren. 5 Kampen Erf Zwolle in een veendorp Erf in Polder Giethoorn Erf in een randveenontginning Almelo

12 Gebouwen Erin (woning en bedrijf ineen) Hieronder zijn de gebiedsspecifieke kenmerken per hoofdvorm uitgelicht. Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) Noordwest-Overijssel plattegrond Zowel kleine als grote oppervlakken komen voor. Een of meer dwarsdelen. Stookplaats tegen voorgevel. Zijbaanders en inpandige hooi-opslag (de Leeuwte). plattegrond Symmetrisch of asymmetrisch geplaatst woonhuis. Soms baanderdeuren in voorgevel. Haag langs het voetpad (Giethoorn) Erfinrichting Groene inrichting Veendorpen (Wanneperveen, Giethoorn, Wetering etc.) Kleine erven: moestuin, enkele struiken, enkele vruchtbomen, leilinde. Hagen van hulst, buxus, langs de voet- en fi etspaden, aan de waterzijden geen erfscheidingen. Langs de perceelsgrenzen elzen, essen, wilg en berk. Eiken op de hoge delen. Traditionele functionele erfbeplanting is later aangevuld met sierbeplanting. Erven in de (veen)polders (Giethoorn, Halfweg, Gelderingen, Scheerwolde) Een groene oase met singels en solitaire bomen in een open ruimte. Randveenontginningen (Zuidveen, De Leeuwte, Barsbeek etc.) Solitaire parkbomen op de voorerven: beuk, berk, lijsterbes, acacia (statuserven). Fruitbomen op de voor- en zijerven; nu veelal verdwenen (nutserven). Druiven op de erven bij Kallenkote en Onna. Erfscheiding Erfscheidingen zijn per gebied zeer divers; in het veenlandschap zorgen aaneengesloten (buxus) hagen voor de scheiding tussen pad en erf. Water op het erf Hoge bruggetjes naar de erven in het veenlandschap. De stap (het vlonder). Knotlindes op de zandgronden kenmerken kap Rieten zadeldak met wolfseind; kameeldak (Giethoorn). Met kenmerk jaren 30 (Polder Giethoorn). Dak hoog opgolvend ter plaatse van baanderdeuren (De Leeuwte). Menging Groningse en Friese kenmerken. kenmerken gevels Baanderdeuren met zandlopermotief in zijgevel (De Leeuwte). Soms bedrijfsgedeelte met planken wanden. Witte sierelementen in gevel (kleiontginningen, zoals Baarlo en Blankenham). kleur- en materiaalgebruik Gedekte kleuren (veendorpen, zoals Giethoorn en Wetering). Veel hout en riet, maar ook stenen en pannen (veendorpen). Zandlopermotief op staldeuren (randveenontginningen, zoals Zuidveen). bijgebouwen Kleine bijgebouwen. kenmerken kap Rieten kameeldak: vloeiende noklijn tussen lagere woning en hogere schuur. kenmerken gevels Iinvloeden uit Friesland (romp-kop type; hoge schuur, uilenborden). Gering overstek. Geen grote inrijdeuren (hooi werd per punter aangevoerd). Stenen woongedeelte; houten bedrijfsgedeelte. kleur- en materiaalgebruik Groen en wit, felle Friese kleuren. bijgebouwen Zijbeuken van schuren steken over water om de punter te kunnen beladen. Kleipolders (Baarlo, Blankenham, Kuinre, langs de Linde ) Iep, es en populier, maar ook linde en kastanje (laanbomen). Knotwilg langs wegen. Het erf is deels omringd door hoge windsingels. Zandgronden (het Land van Vollenhove) Hagen van hulst en berk (1,5-2 meter hoog). Eik en hulst. Fruitboomgaarden. Open erf in de kleipolder Toegang tot een erf in Giethoorn met een bruggetje 22 23

13 Voorbeeld Noordwest-Overijssel Giethoorn Transformatie: nieuwbouw woning op oud erf - nieuwbouw woning op plaats oude boerderij - behoud van oude bijgebouwen - nieuw bijgebouw - herinrichting erf Noordwest-Overijssel Bureau B+O Architecten B.V., Ansen Relatie erf met landschap Laagveenlandschap Open weidegebied met rechtlijnige waterstructuren Giethoorn laagveenlandschap weidegebied open landschap met rechtlijnige waterstructuren wegontsluiting parallel aan waterloop, met kleine erven daartussen bebouwing geconcentreerd langs sloten en vaarten situatie oud situatie nieuw 24 25

14 Voorbeeld Noordwest-Overijssel Relatie erf met landschap het goed zichtbare erf is bescheiden in omvang ligging aan sloot met gras, knotwilgen en singelbeplanting door water en doorzichten is er een sterke relatie met het omringende open landschap Erfinrichting eenvoudige inrichting door erfbeplanting met veel gras, fruitbomen en beperkte siertuin bij woonhuis sobere uitstraling door een mix van oude erfverharding en nieuwe materialen, zoals hout of betonplaat doorzicht vanuit de fruitgaard naar het omringende landschap open karakter erf met terras aan de sloot Noordwest-Overijssel de nieuw gebouwde schuur, de nieuw aangelegde moestuin en toerit van betonplaat op het achtererf passen door eenvoud goed bij het ingetogen ensemble bij de fruitgaard is de oude erfverharding behouden Erfstructuur het silhouet van het ensemble tekent zich duidelijk af een kenmerkend, ingetogen ensemble blijft behouden een tuin met afscheiding van enkel laag haagje, waarin oude erfverharding en een nieuw houten terras - als een vlonder aan het water - samenvloeien met het vele gras 26 27

15 Voorbeeld Noordwest-Overijssel Gebouwen Gebouwen behoud van oude schuren op het erf Noordwest-Overijssel het nieuwe, eigentijdse woonhuis refereert door hoofdvorm, volume en materialen aan de traditionele boerderij: een bouwlaag met rieten kap en gesloten dakvlak het eigentijdse zit in de detaillering van deuren en ramen nieuwe schuur in traditionele materialen daglichttoetreding in één gebaar opgelost: de kap blijft zo intact het terras is geïntegreerd in het bouwvolume met referentie aan vlonder of steiger 28 29

16 5.2 IJsseldelta Relatie erf met landschap 2 Kampen Zwolle Deventer Almelo Hengelo Enschede Kampereiland Oude erven uit de 17e/18e eeuw (afbeelding: type A): terpen, rafelig silhouet beplanting, hoofd- en diverse bijgebouwen. Erf uit de jaren dertig van de 20e eeuw (afbeelding: Kampen type B): terpen, hoofdkenmerken zoals type A. Erf uit de ruilverkaveling (jaren vijftig van de 20e eeuw) (afbeelding: type C): niet op terp, grote volumes, de boerderijen hebben nauwelijks bijgebouwen, rode daken. Erf uit de ruilverkavelingsperiode met voorhuis (afbeelding: type D): niet op een terp. De boerderijen hebben losse voorhuizen met een tussenlid naar de schuur. Polder Mastenbroek Diverse boerderijtypen. Mantel van groen (essenrijen, elzenrijen, singels met bomen en struiken), in een strak kader of rafelig. Terp met gras. Bescheiden siertuin op het voorerf in combiantie met de nutstuin. Verschillende erven toegankelijk via een bruggetje over de wetering. Zwolle 3 Deventer Almelo Hengelo Enschede Erfstructuur Ordening van rood op het erf Op het Kampereiland liggen diverse typen boerderijen met elk hun eigen erfstructuur: oude terpboerderijen (afbeelding: type A en B) met een losse erfbeplanting, de nieuwe ruilverkavelingsboerderijen (afbeelding: type C en D) met een regelmatige beplanting en enkele mengvormen. De spreiding van deze boerenbedrijven is onregelmatig. Het gebied ten zuiden van de IJssel heeft een regelmatiger patroon: hier verliep de ontwikkeling meer lineair langs ontginnings-assen zoals Zwartendijk en Hoge Weg (Kamperveen). De erven behoorden aan de stad Kampen. Terp op Kampereiland De meeste boerderijen in Polder Mastenbroek liggen langs linten aan drie weteringen. Alleen oude erven zijn op terpen gelegen. De recent gebouwde bedrijven liggen aan stegen. Sommige nieuwe erven worden weer op terpen gebouwd. In polder Mastenbroek komen verschillende boerderijtypen voor. Het ensemble wordt in veel gevallen echter op een zelfde wijze gevormd: een markante mantel van hoog opgaand geboomte met enkele openingen. Rond 1900 waren bij de erven erfbossen gelegen die deze groene clusters versterkten. Veel erven zijn met bruggen over de wetering te bereiken. In de buitenpolders ten noorden van de oude dijken en grenzend aan het Zwarte Meer liggen de boerenbedrijven in linten aan de dijken. Opvallend zijn de vele zwarte hoge houten schuren. IJsseldelta Kampen Zwolle 4 Buitenpolders bij het Zwarte Meer Verhoogde ligging van de erven aan de dijken. Kampen Open erven, rafelig silhouet. Zwolle 5 5 Ordening van groen en blauw op het erf In de IJsseldelta zijn naast de buitenpolders het Kampereiland en polder Mastenbroek twee duidelijk te onderscheiden landschapstypen. De erven op het Kampereiland zijn gelegen op terpen, omdat tijdens de ontginning de eilanden niet bedijkt waren. De erven op het eiland hebben, afhankelijk van het boerderijtype, een rafelige of regelmatige erfbeplanting. Op zowel Kampereiland als in de polder Mastenbroek zijn de wegen niet beplant. Almelo Almelo Deventer Hengelo Deventer Hengelo Enschede Enschede 1 Kampen 6 Zwolle 2 Kampen 6 Zwolle Erven op het Kampereiland ( ) Kamperveens erf Huisterp in Polder Mastenbroek Mastenbroeker erf aan een wetering Almelo Almelo

17 Gebouwen Erin (woning en bedrijf ineen) Hieronder zijn de gebiedsspecifieke kenmerken per hoofdvorm uitgelicht. plattegrond Boerderij op terp geplaatst. kenmerken kap Soms witte windveren. Rieten zadeldak met dakschild aan achterzijde of Zadeldak met wolfseind(en). IJsseldelta Voorerf met grindpad, hagen van buxus ( s-heerenbroek) kenmerken gevels Smalle staldeur in achtergevel, vaak geen deeldeuren (Mastenbroek), zij-inrit. Erfinrichting Groene inrichting Kampereiland (Afbeelding: type A en B) op en rond de terp: fruitbomen, enkele solitaire sierbomen, een haag en om de wind te keren een singel (niet aan alle zijden). (Afbeelding: type C en D) de voorzijde van de erven is vrij van opstallen en beplanting. De beplanting heeft de vorm van een carré, voornamelijk van essen. Polder Mastenbroek Populieren op de erven. Fruitgaarden op de hoeken van de erven (kalverweide) (soms omgeven door een singel van elzen). Hagen van liguster en meidoorn op het voorerf (in enkel geval buxus). Solitaire bomen: esdoorn, paardenkastanje, beuk, es, treurwilg (ruilverkaveling). Mantels van groen (van oorsprong rafelig en tijdens de ruilverkaveling strak aangelegd). Bescheiden siertuin met gras, perken (omzoomd met buxus) met éénjarigen en vaste planten en bolletjes in het gras. Enkele taxusstruiken op het voorerf. Erfverharding Polder Mastenbroek Boenstoepje aan de wetering, het schuiltje over de wetering. Grindpaden op het voorerf. Polder Mastenbroek Straatlantaarn bij de toegang van de erven (ruilverkaveling eind jaren 50). Leilindes (IJsselmuiden) Carré met essen (Kampereiland) kleur- en materiaalgebruik Vaak riet. Donkerbruine bakstenen. bijgebouwen Hoge zwarte schuren zijn opvallend (Kamperveen). of 4-roedige hooibergen. Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) plattegrond Dwars- en krukhuis komen veel voor. kenmerken kap Soms met dakkapel in wolfseind. Versierde windveren. kenmerken gevels Rijk versierd snijraam boven de voordeur. Sobere detaillering van gevels en gootlijsten. Buitenpolders bij het Zwarte Meer Hagen van liguster op het voorerf en combinatie van nutstuin en bescheiden siertuin (in een enkel geval is er sprake van een overtuin waarbij de nutstuin aan de overzijde van de weg is gelegen). Open erven, rafelig silhouet (de wegen zijn veelal beplant). Fruitgaard in Polder Mastenbroek Erfsingels (Polder Mastenbroek) 32 33

18 Voorbeeld IJsseldelta Kampereiland Transformatie: museumboerderij op het Kampereiland - restauratie van hoofd- en bijgebouwen - woonfunctie beheerder - nieuwe expositieschuur op oude mestplaat - parkeren - erfinrichting: losse onderdelen A. Rook, begeleiding bouw Zwier Stoel, Stichting Ons Erfgoed, Kampen IJsseldelta De spreiding van erven op het Kampereiland kent een onregelmatig patroon Relatie erf met landschap Het ensemble ligt op een terp met een losse erfbeplanting Kampereiland ligging op terpen open polderlandschap onregelmatig spreidingspatroon van erven rafelig silhouet door een losse erfbeplanting situatie oud situatie nieuw 34 35

19 Voorbeeld IJsseldelta Relatie erf met landschap Erfstructuur en erfinrichting het rafelig erfsilhouet met een meer open zicht aan de voorzijde en een meer gesloten indruk aan de achterzijde met kenmerkende rij van essen de nieuwe expositieruimte komt op de plek van de voormalige mestplaat, nabij het cluster van gebouwen, maar naast de terp opslag in de hooiberg en zitje voor bezoekers IJsseldelta het ensemble op de terp van hoofdgebouw en diverse bijgebouwen bleef behouden in de fruitgaard staan oude en nieuwe bomen de nieuwe parkeerfunctie ten behoeve van museumbezoekers wordt ingepast langs de weg, naast de singel, aan de voet van de terp 36 37

20 Voorbeeld IJsseldelta Erfstructuur en erfinrichting Gebouwen IJsseldelta het informatiebord, geplaatst in een sierperkje, en de vanen ontvangen de museumbezoekers en zijn duidelijke signalen van de herbestemming tot museumboerderij na restauratie, voorhuis boerderij voor restauratie oud stalraam nieuw raam met luik een beklinkerd pad leidt naar de ingang van het museum de schotel is zo onopvallend mogelijk aangebracht om het beeld van het museale boerenerf niet te verstoren behoud van het historisch interieur: nu als museale stijlkamers 38 39