programma re-animatie erfgoed overijssel project re-animatie agrarisch erfgoed

Transcriptie

1 programma re-animatie erfgoed overijssel project re-animatie agrarisch erfgoed deelproject: een catalogus van boerderijen en erven kaartenbak boerderijtypen gecorrigeerd.indd :12:55

2 Een catalogus van boerderijen en erven deelproject in het Programma Re-animatie industrieel en agrarisch Erfgoed in Overijssel Catalogus van Overijsselse boerderijen en erven. Voorwoord Colofon De Provincie Overijssel heeft een rijke en fascinerende agrarische geschiedenis. De verschillende streken in Overijssel hebben zo hun eigen tradities en gebruiken. Die zijn onder andere af te lezen aan de verschillen in bouwwijze van de boerderijen en de manier waarop de boerenerven aangelegd zijn. Projectteam Eindredactie Het Oversticht, januari 2006 Postbus AM Zwolle tel. (038) fax (038) ing. E.P. Ekker ir. M. Laninga ir. I.M. Nij Bijvank-van Herel ing. N.S.A. Tienstra drs. G.M. van Altena ir. W.M. Nieuwelink drs. ing. D.H. Baalman De Provincie Overijssel is trots op haar agrarisch erfgoed. Daarom is in samenwerking met Het Oversticht deze catalogus van Overijsselse boerderijen en erven ontwikkeld, ingedeeld naar de 10 Overijsselse landschappen. Maar er gebeurt meer. In het programma Re-animatie Erfgoed helpt de Provincie Overijssel eigenaren van boerderijen met het maken van toekomstplannen voor hun boerderij en erf. Samen bewaren we zo ons agrarisch erfgoed door het nieuw leven in te blazen. Deze catalogus van Overijsselse boerderijen en erven dient daarbij als bron van inspiratie. We wensen u veel leesplezier. kaartenbak boerderijtypen gecorrigeerd.indd :12:56

3 Een catalogus van boerderijen en erven Structuur van de catalogus O Inleiding - definities - indeling erven - indeling gebouwen E Erven - algemeen - erfstructuur - erfindeling 10 deelgebieden - algemeen - erfstructuur - erfi nrichting G Gebouwen - algemeen type erin type eraan type erbij - frequentiekaart - deelgebieden - frequentiekaart - deelgebieden - frequentiekaart bijgebouwen Woordenlijst kaartenbak boerderijtypen gecorrigeerd.indd :12:56

4 Inleiding defi nities: boerderij, erf en land Voor het boerenbedrijf zijn drie elementen kenmerkend: boerderij, erf en land. Onder boerderij wordt hier verstaan het complex van huis en bedrijfsgebouwen. In de loop van de geschiedenis heeft zich het huis steeds meer losgemaakt van de bedrijfsgebouwen. In de plattegronden van opgegraven boerderijen uit bijvoorbeeld de Bronstijd (rond 800 voor Christus) is het schema herkenbaar dat ook in het los hoes tot rond 1900 is te vinden. Daarin is er geen scheiding tussen het woongedeelte en de deel waarop de beesten stonden. Na een tussenfase, waarin die scheiding uit textiel bestond, werd een stenen muur gebruikelijk. Deze werd veelal de achterwand van de schoorsteenboezem in de woonkamer, eventueel ruggelings gefl ankeerd door het fornuis, dat dan dezelfde schoorsteen gebruikte. Vensters naast de schoorsteen gaven zicht op de deel, zodat de beesten altijd nabij waren. In de moderne boerderij is het heel gewoon dat het woonhuis een standaard woonhuis is en het bedrijfsgebouw er los van staat. De diverse vormen van de band tussen woonhuis en bedrijfsgedeelte worden hier gebruikt om boerderijen te typeren: het woongedeelte zit erin, zit eraan vast of staat erbij. Het land vormt de landbouwgrond, met de exploitatie waarvan het boerenbedrijf in het algemeen begint. Omdat deze catalogus gemaakt wordt in het kader van het hergebruik van boerderijen en erven, heeft hij vooral betrekking op de situatie waarin geen grond meer wordt geëxploiteerd. Aan het land zal in deze catalogus dan ook verder geen aandacht meer worden gegeven. Landschap is dat wat we om ons heen zien; het waarneembare deel van de aarde. Het landschap wordt bepaald door de onderlinge samenhang en wederzijdse beïnvloeding van de dode natuur (klimaat, reliëf, water, bodem), de levende natuur (plant en dier) en de mens. Direct rond de gebouwen ligt de onbebouwde grond van het bedrijf: het erf. Het erf is ingericht volgens een bepaalde systematiek, die kenmerkend is voor het boerenbedrijf in het algemeen, maar die per streek kan verschillen. Wij maken een onderscheid naar de structuur van het erf (de wijze waarop de verschillende elementen, zoals gebouwen, tuinen, boomgaarden, etc. op het erf zijn gegroepeerd) en de inrichting van het erf (de verschillende dingen waarmee het erf kan zijn ingericht, zoals verharding, de inrichting van siertuin, nutstuin en boomgaard, en elementen zoals verlichting, boomaanplant et cetera. kaartenbak boerderijtypen gecorrigeerd.indd :12:56

5 : landschap en deelgebieden E Erven en gebouwen in het landschap Gebouwen, erven en landschappen zijn zeer sterk met elkaar verweven. De fysieke ondergrond van zand, veen en klei, het type landschap en het type bedrijfsactiviteit zijn mede bepalend voor de ontwikkeling van de erven en gebouwen. Zo heeft elk landschap zijn eigen erftypen en gebouwtypen. Gebouwen en erven vormen ensembles in het landschap. 1 Noordwest-Overijssel 2 IJsseldelta 3 Staphorst-Rouveen 4 Reestdal 5 hoogveenontginningen Noordoost-Overijssel 6 IJsselstreek 7 Vechtdal 8 Salland 9 Vriezenveen 10 Twente De landschappen van Overijssel: zand (geel), veen (paars en roze) en klei (groen) kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:25

6 algemeen: defi nities E Wat is een erf? Onder erf wordt hier verstaan: het onbebouwde gedeelte van het boerenbedrijf, zoals in het begrippenpaar boerderij en erf is bedoeld. Bij de beschouwing van erven is een onderscheid te maken tussen de erfstructuur (waar bevinden zich de elementen) en de erfi nrichting (hoe zien de elementen eruit). 2.1 Wat is een erfstructuur?: waar staat alles op het erf? De erfstructuur bepaalt de ordening van rode (bakstenen, dakpannen), groene (bomen, struiken) en blauwe (water) componenten op het erf. Rode component De ordening van de gebouwen - ten opzichte van elkaar, ten opzichte van de weg, ten opzichte van het landschap -. Groene en blauwe component De ordening van beplanting (sier en nut) en de ordening van het water op het erf. Rode component in de erfstructuur 2.2 Wat is een erfinrichting?: wat staat er op het erf? De erfi nrichting bestaat uit de groene inrichting (sier- en nut), de erfverharding, de erfscheiding en de losse elementen zoals verlichting en waterelementen. kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:25

7 algemeen: defi nities E Groene en blauwe component in de erfstructuur Erfi nrichting: verharding kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:26

8 algemeen: ontwikkelingen in de tijd E Erven in de loop der tijd De structuur van oudere erven toont meestal een verzameling van grote en kleine gebouwen, terwijl op jongere erven veel activiteiten in enkele grote gebouwen zijn ondergebracht. De bebouwing staat veelal in een mantel van begroeiing: soms een strak kader, soms een transparant scherm. Soms liggen de complexen kaal in het landschap. Vooral in open landschappen is het ensemble (en silhouet) van een boerenerf sterk bepalend. In de loop der tijd hebben veel nieuwe ontwikkelingen op de erven plaatsgevonden. In veel gevallen zijn er toevoegen gedaan die voortkomen uit algemene ontwikkelingen. Maar in veel gevallen zijn de kenmerken van de diverse streken herkenbaar gebleven aan erven en gebouwen. Soms is door de toevoeging van een nieuwe stal of (tweede) woning de indeling in voor- en achter gewijzigd. Wanneer de kenmerken van boerenbedrijven (ligging in het landschap, hoofdstructuur, beplanting, bouwwijze, kleur- en materiaalgebruik, details) zich beperken tot een bepaalde streek (door bijvoorbeeld een lokale ontwikkeling of gebruik), is er sprake van streekeigen kenmerken. Per streek worden deze streekkenmerken nader toegelicht. Ontwikkeling van een boerenbedrijf in de loop der tijd kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:26

9 algemeen: ontwikkelingen in de tijd E Ontwikkeling van een boerenbedrijf in de loop der tijd kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:27

10 algemeen: erfstructuur E Het erf 2.1 Erfstructuur Ordening van rood op het erf: voor en achter Van oudsher is op erven een indeling in voor en achter typerend. Voor en achter worden nog altijd door een denkbeeldige lijn in de boerderij van elkaar gescheiden. Deze functionele scheiding tussen voor en achter, tussen wonen en werken, is terug te vinden in de grootte van de ramen, de plaats van de schoorsteen of de dakbedekking. Maar ook in de soorten beplanting en in de scheiding tussen de werkterreinen van man (achter) en vrouw (voor). Door schaalvergroting en de transformatie van erven is de grens tussen voor en achter vaak vervaagd. Ordening van rood op het erf Overigens zegt deze indeling alleen iets over de functies op een erf en niets over de ligging van de boerderij ten opzichte van de weg. In de oude landschappen zijn de erven veelal georiënteerd op de landerijen en liggen zij met de achterzijde naar de weg. In enkele gevallen loopt een doorgaande weg over het erf. De hoofd- en bijgebouwen liggen in een schijnbaar losse strooing op het erf. Op oude erven zijn veel bijgebouwen aanwezig. Oude erven zijn door hun structuur nauw verweven met het landschap. In jonge landschappen zijn erven veelal met de voorzijde georiënteerd op de weg. De hoofd- en bijgebouwen liggen parallel of haaks ten opzichte van elkaar op het erf. Op erven in jongere landschappen staan veelal enkele grote opstallen. De boerenbedrijven liggen er als eilanden in het open ontginningslandschap. kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:27

11 algemeen: erfstructuur E Ordening van groen en blauw op het erf Voor was vanouds het domein van de boerin, achter van de boer. Op het voor- en zijerf is om die reden vanuit de historie een menging van sier- en nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) ontstaan. Op het achtererf, bij de schuren waar het werk wordt gedaan, overheerst de nutsbeplanting (struiken en bomen). Deze beplanting sluit aan bij die van het landschap. Het voorerf wordt intensief onderhouden en vormt het visitekaartje voor de boerderij. De beplanting op het achtererf is bijna onderhoudsvrij. De beplanting op boerenerven heeft verschillende functies. Bescherming tegen wind wordt geboden door singels en houtwallen, tegen de zon door bijvoorbeeld leilinden vóór de voorgevel. Houtwallen voorzien ook in brandhout, boomgaarden in fruit, eikels en houten planken. Maar beplanting geeft ook visuele beschutting, terwijl soms overwegingen van status en schoonheid van belang kunnen zijn. De functionaliteit ging in het algemeen boven sierlijkheid, maar tegenwoordig dient beplanting vaak meer de belevingswaarde en, steeds vaker, natuurwaarden. Ordening van groen en blauw op het erf kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:27

12 algemeen: erfi nrichting E Omhaagde fruitgaard als kalverweide Een omhaagd voorerf Een menging van sier- en nut Boomgaard met hoogstamfruitbomen 2.2 Erfinrichting Groene inrichting Nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) Omdat de boerderij oorspronkelijk zelfvoorziend was, waren op en rond het erf bomen, struiken en planten te vinden die in de eerste plaats nuttig zijn. Een moestuin, een bloementuin, een boomgaard, een windsingel, knotbomen en leibomen voor schaduw, geriefhoutbosjes. Zo n nutstuin is van oorsprong op het voor- en zijerf gelegen. Hier staat ook de lange waslijn die voor boerenerven karakteristiek is. Siertuin Niet alle streken in Overijssel hebben siertuinen op het erf. Slechts de grote erven konden meedoen aan de mode waardoor het erf voor de gevel een transformatie onderging. De functionele moesen bloementuin werd opzij geschoven en maakte plaats voor een siertuin met een gebogen padenpatroon, met verhogingen en met struiken en bomen in diverse typen. Er werden ook veel uitheemse soorten aangeplant zoals plataan en magnolia. In enkele streken zoals de Reest en de IJsselstreek liggen stijltuinen met een engelse uitstraling. In andere streken werden op het voorerf kenmerken van franse tuinstijlen toegepast. Deze franse toevoegingen, zoals buxustuintjes, vormen een onderdeel van de sier- en nutstuin op het voorerf. In veel gevallen is er sprake van een menging van stijlen. Soms is het sieraccent beperkt tot een taxus, geknipt in de vorm van een dier of geometrische fi guur. kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:30

13 algemeen: erfi nrichting E Een eenvoudig veel voorkomend type tuin bestaat uit een kader (border) van sierbeplanting met struiken, vaste planten en eenjarigen. Deze borders omzomen een grasvlak (met stinzeplantjes, bollen en knollen). Het voorerf is veelal (deels) omgeven door een houten hek of een haag. De moestuin en fruitgaard zijn ernaast of ervoor gelegen. Voor de voorgevel staan soms twee fruitbomen (combinatie nut en sier). Vooral vanaf de jaren 30 komt er meer sier op de erven. De nutstuin verdwijnt geleidelijk van het erf, maar tegenwoordig wordt op meer erven vaak de oorspronkelijke structuur weer teruggebracht. Knotlindes voor de gevel Siervijver in engelse tuinaanleg Combinatie van sier- en nutstuin Bescheiden sier- en nutstuin Blauwe inrichting: water op het erf Water op het erf is functioneel: de waterput voor de voorgevel met stenen rand (natuursteen of gemetseld) en houten haal, en de drenkpoel voor het vee in het weiland. Het water van het dak wordt opgevangen in een strook van grint om de boerderij. Op veel erven worden tegenwoordig weer poelen aangelegd. Deze poelen hebben zowel een natuur- als landschappelijke waarde. In siertuinen wordt het water soms op esthetische wijze toegepast. Sloten worden verlegd (veelal kronkelend ) en verbreed (fl auw talud) en versterken hiermee het landschappelijke karakter van de tuin. In veel gevallen werd er voor het voorhuis een waterpartij aangelegd die de voorgevel deed weerspiegelen. Dergelijke tuinen komen slechts in enkele streken voor in Overijssel (zie streekbeschrijvingen). kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:34

14 algemeen: erfi nrichting E Waaltjes en keitjes Karrenspoor In het werk gestorte betonplaten Betonklinkers Erfverharding Kenmerkend voor de verharding op boerenerven is de afwisseling in typen (materiaal, vorm en kleur) en de mate van verharding (in veel gevallen ontbreekt verharding). Ook voor het aspect erfverharding is het functionele aspect bepalend voor de keuze van locatie, kleur, materiaal en het patroon. Van oorsprong werd op de erven de verharding in fasen aangelegd en de boer gebruikte wat voorhanden was. Zo kan de verharding van een toegangsweg bestaan uit verschillende materialen. Met name de toegangen van de boerderij (pad naar de put en pad om de boerderij) en de toegangen naar de schuren werden verhard. De functionele verharding werd in eenvoudige patronen gelegd (per streek kon dit variëren). Op het voorerf is meer aandacht voor het patroon (stoepje bij de voordeur) en het materiaal. Het achtererf is veelal vrij eenvoudig van opzet. Soms liggen bij de hoeken van de gebouwen veldkeien als schampstenen. Op het erf worden toegepast: (beton- en gebakken)klinkers, betonplaten (mestplaat, sleuf- en kuilvoerplaten), asfalt, waaltjes (eenvoudig patroon), veldkeien (eenvoudig patroon), aangestampte grond (met puin), gras, stoeptegels en grind (kleine en donkere soort (om de boerderij als wateropvang en in de stijltuinen als pad)). Op het moderne erf heeft asfalt de overhand gekregen; vaak wordt het over oude bestratingslagen heen gestort. Bij burger-erven kan het asfalt weer verwijderd worden om de oudere lagen tevoorschijn te halen. kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:36

15 algemeen: erfi nrichting E Houten hekjes Planken, betonpalen en gaas Erfscheiding Als afscheidingen van de moestuin en siertuin werden houten en ijzeren hekjes en hekwerken, (houten, ijzeren en betonnen) palen met gaas en draad en hagen (meidoorn, beuk, liguster) toegepast. Hagen dienden als veekering. Vooral in de siertuinen in de engelse stijl werden gietijzeren hekken toegepast. Weilanden kunnen worden afgescheiden met (prikkel)draad en gaas op houten, betonnen of ijzeren palen. De toegangen van weilanden worden met een weidehek van metaal of hout afgesloten. Deze weidehekken kunnen per streek verschillen. Zo is het landhek van eikenhout zeer karakteristiek in Twente. De toegangen tot de erven zelf hebben in de meeste gevallen geen hekwerk. Op de hoekpunten bij de ingang van het erf worden soms grote veldkeien (ter markering soms wit geschilderd) gelegd of er werd een paal of eenvoudig latwerk ter markering aangebracht. Hagen Weidehek kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:38

16 algemeen: erfi nrichting E Erfverlichting (traditioneel) Erfverlichting (modern) Losse elementen Verlichting De verlichting op erven is van oorsprong zeer bescheiden en minimaal. Verlichting werd aangebracht waar het nodig was en was meestal bevestigd aan de gevel. Losse verlichtingsarmaturen zoals lantaarns komen vrijwel niet voor. Lampen waren uit, tenzij er licht nodig was. Het platteland was in de eerste plaats duister. Overige Verschillende andere (kleinere) elementen kunnen op het erf een plaats hebben gekregen. Waterputten bijvoorbeeld komen nog veel op Twentse erven voor. Oorspronkelijke zijn gemaakt van segementen Bentheimer zandsteen, eventueel met een ijzeren band in vorm gehouden. Vaak zijn ze van initialen en een datum voorzien, meestal hebben ze fl inke slijtplekken op de plaatsen waar het water werd gehaald. Voor bediening van de emmer werd een haalboom gebruikt. Modernere varianten zijn gemaakt van betonnen pijpen. Weinig waterputten zijn nog in gebruik; meestal leiden ze een leven als bloempot. In toenemende mate staat aan de ingang van het erf een bedrijfsbord, al dan niet in een min of meer architectonisch kader. Waterput met haal Bedrijfsbord kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:40

17 indeling erven (E) erf streek ALGEMEEN 1. HOOGVEENONTGINNINGEN NO-OVERIJSSEL E-1 2. IJSSELDELTA Kampereiland / Kamperveen Mastenbroek buitenpolders 3. IJSSELSTREEK E-3 4. NOORDWEST-OVERIJSSEL veenontginningen randveenontginningen kleipolders 5. REESTDAL E-5 6. SALLAND E-6 7. STAPHORST-ROUVEEN E-7 8. TWENTE oostelijk Twente westelijk Twente 9. VECHTDAL E VRIEZENVEEN E-10 E-0 E-2 E-4 E-8 ERFSTRUCTUUR - ordening rood op erf - ordening groen & blauw op erf ERFINRICHTING - groene inrichting - erfverharding - erfscheiding - losse elementen kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:40

18 hoogveenontginnningen Noordoost-Overijssel E Erf met Engelse stijlkenmerken Erf met bescheiden sier- en nutstuin Ensemble van hoofd- en bijgebouwen Markante kopgevel, gericht op de weg 1. Erven in de veenontginningen van Noordoost-Overijssel In deze paragraaf zijn de specifi eke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen algemeen is beschreven. 1.1 Erfstructuur De boerenbedrijven in het landschap De linten in De Krim, Dedemsvaart, Lutten, Vroomshoop en Ommerschans Ontginningsboerderijen zijn ontstaan in een samenwerking tussen ontginningsmaatschappijen (Staatsdomeinen, De Nederlandse Heidemaatschappij) en textielfabrikanten. Rond 1900 hadden zij vaak de status van proefboerderij, waar geëxperimenteerd werd met gewassen, zaai- en oogstmethodes of zuivelproductie. Kenmerkend is de 19e eeuwse orthogonale ontginningsstructuur met vaarten, lanen en boerderijen. Laanbeplantingen en houtwallen delen de ruimte visueel in. De boerderijen staan vaak aan de kop van een laan (Ommerschans) of met de voorzijde loodrecht op de weg. Ordening van rood op het erf De erven hebben veelal forse gebouwen met op de daken een opvallend pannenpatroon met siervormen en/of jaartallen. Er zijn weinig bijgebouwen. Soms werden boerderijtypen van de kolonisten meegenomen, zoals bij de Groninger typen. Sprekend zijn de namen op de voorgevels van de boerderijen: Zorg en Vreugd, Eksentriks, Veelust, Landlust, Sallandia, Oranjeslag. Op erven in Nieuwleusen zijn de boerderijmaten meer bescheiden. kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:45

19 hoogveenontginningen Noordoost-Overijssel E Ordening van groen en blauw op het erf De beplanting sluit in hoofdstructuur aan bij de kenmerken van de streek. Opvallend zijn echter de sierlijke erven met tuinen in de Engelse landschapsstijl, herkenbaar aan de grasvlakken, borders en solitaire bomen op het voorerf. Samenvatting erfstructuur - rechthoekige of vierkante erfopzet - markante kopgevel naar de weg; in veel gevallen is de kavel onder een hoek gelegen ten opzichte van het kanaal of de weg - combinatie van sier- en nutstuin (voor- en zijerf) of stijltuin op het voorerf in de Engelse landschapsstijl - beplanting langs de erfgrenzen en enkele grote bomen op het erf, fruitbomen op het zijerf of het voorerf. Niet aan alle zijden komen dichte singels voor - hagen of bermsloten als erfscheiding aan de voorzijde, soms alleen gras Een Engelse siertuin ( ) kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:45

20 hoogveenontginningen Noordoost-Overijssel E Erfinrichting Groene inrichting Nieuwleusen Nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) en siertuin - combinatie van sier- en nutstuinen op het voor en zijerf met hagen, hekjes en hekwerken - symmetrie op het voorerf - bloembedden met vaste planten, struiken en éénjarigen aan de beide zijden van het voorerf - het erf is gericht op de weg - op het voorerf een sierhaag (parallel aan de weg), een beukenhaag (dwars op de weg) en op het zij-erf meidoorn en sleedoorn - op sommige erven staat (hoogstam)fruit op het voorerf. De symmetrie is behouden - buxushaagje langs de voorgevel. Vroeger was er veel buxus op de erven aanwezig, maar tegenwoordig is de buxushaag veelal vervangen door een border Moestuin en fruitgaard op het voorerf (Nieuwleusen) De linten in De Krim, Dedemsvaart, Lutten en Vroomshoop Nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) - de erven hebben een vrij open karakter aan de achterzijde met zichtlijnen naar het landschap - aan de zijden liggen singels of bomenrijen Siertuin - elementen van de Engelse landsschapstuin op het voorerf: grasvlak, borders, struikgroepen met soorten zoals rododendron, taxus, pluimhortensia en solitaire bomen zoals linde, kastanje en (rode) beuk kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:47

21 hoogveenontginningen Noordoost-Overijssel E Stijltuin met Engelse kenmerken IJzeren hekwerk aan voorzijde Grint op het erf Ommerschans Nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) en siertuin - oost-west lopende laanbeplanting (eiken) en houtwallen. De houtwallen zijn veelal verdwenen - solitaire bomen op de (voor)erven - nutstuinen: de kolonisten moesten in eigen levensonderhoud voorzien en mochten daartoe een stukje grond voor eigen gebruik bewerken Erfverharding De linten in De Krim, Dedemsvaart, Lutten en Vroomshoop - grint als sierelement op de erven met Engelse aanleg Erfscheiding Nieuwleusen - hagen, hekjes of bermsloten als erfscheiding aan voorzijde De linten in De Krim, Dedemsvaart, Lutten en Vroomshoop - soms sierlijke ijzeren hekwerken aan voorzijde van het erf - gras aan de voorzijde - aan de zijden liggen singels of bomenrijen Ommerschans - houtwallen tussen de kavels Nadere informatie: - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, ( ) Herstel van de erven langs het Westeinde in de gemeente Nieuwleusen, Het Oversticht, Ommerschans en omgeving, Het Oversticht, Zwolle, 1999 kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:51

22 IJsseldelta E Erven in de IJsseldelta In deze paragraaf zijn de specifi eke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen algemeen is beschreven. 1.1 Erfstructuur Ordening van rood op het erf Op het Kampereiland zijn diverse typen boerderijen gelegen met elk hun eigen erfstructuur: oude terpboerderijen (afbeelding: type A en B) met een losse erfbeplanting, de nieuwe ruilverkavelingsboerderijen (afbeelding: type C en D) met een regelmatige beplanting en enkele mengvormen. De spreiding van deze boerenbedrijven is onregelmatig. Het gebied ten zuiden van de IJssel kent een regelmatiger patroon: hier verliep de ontwikkeling meer lineair langs ontginnings-assen zoals Zwartendijk en Hoge Weg (Kamperveen). De erven behoorden aan de stad Kampen. Erven op het Kampereiland ( ) De meeste boerderijen in Polder Mastenbroek liggen langs linten aan drie weteringen. Alleen oude erven zijn op terpen gelegen. De recent gebouwde bedrijven liggen aan stegen. Sommige nieuwe erven worden weer op terpen gebouwd. In polder Mastenbroek komen verschillende boerderijtypen voor. Het ensemble wordt in veel gevallen echter op een zelfde wijze gevormd: een markante mantel van hoog opgaand geboomte met enkele openingen. Rond 1900 waren bij de erven erfbossen gelegen die deze groene clusters versterkten. Veel erven zijn met bruggen over de wetering te bereiken. In de buitenpolders ten noorden van de oude dijken en grenzend aan het Zwarte Meer liggen de boerenbedrijven in linten aan de dijken. Opvallend zijn de vele zwarte hoge houten schuren. kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:51

23 IJsseldelta E Kamperveens erf Mastenbroeker erf aan een wetering Huisterp in Polder Mastenbroek Terp op Kampereiland Ordening van groen en blauw op het erf In de IJsseldelta zijn naast de buitenpolders het Kampereiland en polder Mastenbroek twee duidelijk te onderscheiden landschapstypen. De erven op het Kampereiland zijn gelegen op terpen, omdat tijdens de ontginning de eilanden niet bedijkt waren. De erven op het eiland hebben, afhankelijk van het boerderijtype, een rafelige of regelmatige erfbeplanting. Op zowel Kampereiland als in de polder Mastenbroek zijn de wegen niet beplant. Samenvatting erfstructuur Kampereiland - oude erven uit de 17e/18e eeuw (afbeelding: type A): terpen, rafelig silhouet beplanting, hoofd- en diverse bijgebouwen - erf uit de jaren dertig van de 20e eeuw (afbeelding: type B): terpen, hoofdkenmerken zoals type A - erf uit de ruilverkaveling (jaren vijftig van de 20e eeuw) (afbeelding: type C): niet op terp, grote volumes, de boerderijen hebben nauwelijks bijgebouwen, rode daken - erf uit de ruilverkavelingsperiode met voorhuis (afbeelding: type D): niet op een terp. De boerderijen hebben losse voorhuizen met een tussenlid naar de schuur. Polder Mastenbroek - diverse boerderijtypen - mantel van groen (essenrijen, elzenrijen, singels met bomen en struiken), in een strak kader of rafelig - terp met gras - bescheiden siertuin op het voorerf in combiantie met de nutstuin - verschillende erven toegankelijk via een bruggetje over de wetering Buitenpolders bij het Zwarte Meer - verhoogde ligging van de erven aan de dijken - open erven, rafelig silhouet kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :06:56

24 IJsseldelta E Leilindes (IJsselmuiden) Fruitgaard in Polder Mastenbroek Carré met essen (Kampereiland) Erfsingels (Polder Mastenbroek) 1.2 Erfinrichting Groene inrichting Kampereiland - (afbeelding: type A en B) op en rond de terp: fruitbomen, enkele solitaire sierbomen, een haag en om de wind te keren een singel (niet aan alle zijden) - (afbeelding: type C en D) de voorzijde van de erven is vrij van opstallen en beplanting. De beplanting heeft de vorm van een carré, voornamelijk van essen Polder Mastenbroek - populieren op de erven - fruitgaarden op de hoeken van de erven (kalverweide) (soms omgeven door een singel van elzen) - hagen van liguster en meidoorn op het voorerf (in enkel geval buxus) - solitaire bomen: esdoorn, paardenkastanje, beuk, es, treurwilg (ruilverkaveling) - mantels van groen (van oorsprong rafelig en tijdens de ruilverkaveling strak aangelegd) - bescheiden siertuin met gras, perken (omzoomd met buxus) met éénjarigen en vaste planten en bolletjes in het gras. Enkele taxusstruiken op het voorerf Buitenpolders bij het Zwarte Meer - hagen van liguster op het voorerf en combinatie van nutstuin en bescheiden siertuin (in een enkel geval is er sprake van een overtuin waarbij de nutstuin aan de overzijde van de weg is gelegen) - open erven, rafelig silhouet (de wegen zijn veelal beplant) kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:00

25 IJsseldelta E Erfverharding Polder Mastenbroek - boenstoepje aan de wetering, het schuiltje over de wetering - grintpaden op het voorerf Erfscheiding Zie kaart erven algemeen. Losse elementen Erfverlichting Polder Mastenbroek - straatlantaarn bij de toegang van de erven (ruilverkaveling eind jaren 50) Nadere informatie: - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, ( ) Kampen, Het Oversticht, Streekeigen huis en erf polder Mastenbroek, Het Oversticht, 2004 Voorerf met grintpad, hagen van buxus ( s-heerenbr s-heerenbroek) kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:01

26 IJsselstreek E Erven in de IJsselstreek In deze paragraaf zijn de specifi eke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen algemeen is beschreven. 1.1 Erfstructuur Ordening van rood op het erf Karakteristiek voor de IJsselstreek zijn de markante T-hoeven gelegen op de oeverwallen van de IJssel. De hoeven hebben veel bijgebouwen. De erven kunnen zowel met de voor- als achterzijde naar de dijk of weg gelegen zijn. In de polders liggen de oude erven op terpen. In de IJsselstreek liggen ook veel boerderijen met de kenmerken van het eenvoudige type hallenhuis, vaak in forse volumes. Ordening van groen en blauw op het erf Grote T-hoeven hebben stijltuinen met Engelse kenmerken om de status te benadrukken. Deze stijltuinen hebben markante solitairen op het voorerf, die samen met de forse gebouwen het ensemble bepalen. In de stijltuinen zijn in enkele gevallen waterpartijen aangelegd. Eenvoudig type hallenhuis met nuts- en bescheiden siertuin (Zalk) Bij andere erven is de siertuin zeer bescheiden en in combinatie met een nutstuin opgezet. kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:02

27 IJsselstreek E Samenvatting erfstructuur - IJsselhoeven hebben forse volumes (T-huis en hallenhuis) - op de erven staan veel bijgebouwen - erven liggen aan de dijk en op terpen in de polder - stijltuinen (Engelse stijl) met markante solitairen op het voorerf, soms met waterpartijen - erven met een bescheiden siertuin in combinatie met nutstuin Boerderijen langs de IJsseldijk ten zuiden van de IJssel (Welsum) kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:06

28 IJsselstreek E Erf met boomgaarden Ommuurde moestuin Open erf, met achterzijde naar de dijk Siertuin in Engelse stijl (Welsum) 1.2 Erfinrichting Groene inrichting Nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) - combinatie van nut en bescheiden siertuin op het voor- en zijerf - fruitgaarden voor productie - hagen van meidoorn op de erven en in het landschap - populierenbossen en rijen populieren - knotwilgen Siertuin - stijltuinen in Engelse stijl op het voor- en zijerf bij markante T-hoeven: parkachtige tuinen en vijvers met gebogen vormen, grasperken, bloemperken, struikgroepen, zand- en grintpaden - solitairen als plataan, (rode) beuk en treurbeuk, linde, esdoorn, (treur)es en (treur)wilg - boom- en struikgroepen met groenblijvers als rododendron, taxus, hulst, thuja s en andere conifeerachtigen (als groep) Erfverharding - gebakken klinkers en misbaksels uit de steenbakkerijen langs de IJssel Erfscheiding - vrij open erven, vooral stijltuinen richten zich op het landschap - deels ommuurde moestuin - meidoornhagen - sierlijke (ijzeren) hekwerken, houten paaltjes in wit en zwart geverfd met sierlijke details kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:09

29 IJsselstreek E Losse elementen Water op het erf - bij de T-hoeven zijn in de Engelse stijltuinen soms vijvers aangelegd op het voorerf. Deze vijvers zijn als losse elementen aangelegd, of de sloot is verlandschappelijkt Nadere informatie: - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, 2003 Erf (Terwolde) kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:10

30 Noordwest-Overijssel E Erf in een veendorp Erf in een randveenontginning Erf in Polder Giethoorn 1. Erven in Noordwest-Overijssel In deze paragraaf zijn de specifi eke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen algemeen is beschreven. 1.1 Erfstructuur Ordening van rood op het erf De erven in Noordwest-Overijssel zijn zeer verschillend qua type. Dit heeft te maken met de afwisseling in de bodem: zand, veen en klei. Veenontginningen (Wanneperveen, Giethoorn, Wetering etc.) In de veendorpen komt het type boerderij met woning eraan voor in een klein volume. Op de erven staan enkele bijgebouwen in een regelmatige ordening. Sommige bijgebouwen staan boven het water. De voorzijde van het erf is op de gracht gericht, want het water was van oorsprong de vervoersas. Later zijn de erven aan de achterzijde met een weg ontsloten. Erven in de (veen)polders (Giethoorn, Halfweg, Gelderingen, Scheerwolde) De erven hebben hun eigen typologie en ordening. Zij liggen met de voorzijde naar de weg en hebben een strakke ordening. Op de erven staan veel forse gebouwen van het Wieringermeertype eraan en gebouwen met stijlkenmerken van de jaren 30. Kenmerkend zijn de kapschuren en hooibergen. Randveenontginningen (Zuidveen, De Leeuwte, Barsbeek etc.) Op de overgangen van het zand naar het veen en op de klei staan grote boerderijen. De erven kunnen zowel met de voor- als achterzijde kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:13

31 Noordwest-Overijssel E naar de weg gelegen zijn. Er komen verschillende typen voor zoals het zijbaandertype en de boerderij met krimp. Op de erven staan veel bijgebouwen in een regelmatige ordening. Kleiontginning (Baarlo, Blankenham, Kuinre, langs de Linde ) De gebouwen op deze erven hebben een fors volume. Er komen verschillende typen voor. Opvallend, maar niet vreemd op de grens met Friesland, is het Friese romp-koptype. De gebouwen op de erven hebben een strakke ordening. De erven zijn met de voorzijde naar de dijk/weg gelegen. Zandgronden (het Land van Vollenhove) De erven vertonen een losse strooiing van gebouwen. De oriëntatie ten opzichte van de weg is wisselend. De boerderijen hebben een klein volume. Ook komt het kop-romptype voor. Op de erven staan veel bijgebouwen. De gebouwen hebben gedekte kleuren. Profi el van een erf in Wanneperveen ( ) Ordening van groen en blauw op het erf De erven in de veendorpen en op het zand zijn bescheiden en klein van opzet. Op de erven komen fruitbomen, losse bomen en singels van es en els voor. De ensembles in de open polderlandschappen en in de later ontgonnen veengebieden vormen door hun besloten singels groene eilanden. De grote statige boerderijen op de overgangen van het zand en het veen hebben kenmerken van een Engelse stijltuin, met onder andere solitaire sierbomen. Samenvatting erfstructuur - statige boerderijen op de overgang van het zand naar het veen (randveenontginning) met Engelse stijlkenmerken (tussen Eesveen en Basse en Onna en Zuidveen) kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:14

32 Noordwest-Overijssel E markante erven met het accent op nutsbeplanting aan de rand van het Land van Vollenhove en de rand bij Kallenkote en Onna - kleine erven met nutstuinen op de voormalige heidegronden (zand) - erven in het veenlandschap zijn zeer eenvoudig van opzet; zij vormen langs de (dwars)grachten bebouwingslinten met veelal een zuidoost-noordwest oriëntatie. De huizen staan met de voorzijde naar het water de beplanting steekt boven de bebouwing uit. De achterzijde van de erven sloot oorspronkelijk aan op het land; tegenwoordig grenst het achtererf aan de weg - in het kleilandschap hebben de erven een open karakter, met enkele hoog opgaande bomen (solitair of singel) Erf met nutsbeplanting (Kallenkote) kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:15

33 Noordwest-Overijssel E Haag langs het voetpad (Giethoorn) Knotlindes op de zandgronden Open erf in de kleipolder 1.2 Erfinrichting Groene inrichting Veendorpen (Wanneperveen, Giethoorn, Wetering etc.) - kleine erven: moestuin, enkele struiken, enkele vruchtbomen, leilinde - hagen van hulst, buxus, langs de voet- en fi etspaden, aan de waterzijden geen erfscheidingen - langs de perceelsgrenzen elzen, essen, wilg en berk - eiken op de hoge delen - traditionele functionele erfbeplanting is later aangevuld met sierbeplanting Erven in de (veen)polders (Giethoorn, Halfweg, Gelderingen, Scheerwolde) - een groene oase met singels en solitaire bomen in een open ruimte Randveenontginningen (Zuidveen, De Leeuwte, Barsbeek etc.) - solitaire parkbomen op de voorerven: beuk, berk, lijsterbes, acacia (statuserven) - fruitbomen op de voor- en zijerven; nu veelal verdwenen (nutserven) - druiven op de erven bij Kallenkote en Onna Kleipolders (Baarlo, Blankenham, Kuinre, langs de Linde ) - iep, es en populier, maar ook linde en kastanje (laanbomen) - knotwilg langs wegen - het erf is deels omringd door hoge windsingels kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:17

34 Noordwest-Overijssel E Zandgronden (het Land van Vollenhove) - hagen van hulst en berk (1,5-2 meter hoog) - eik en hulst - fruitboomgaarden Erfscheiding - erfscheidingen zijn per gebied zeer divers; in het veenlandschap zorgen aaneengesloten (buxus)hagen voor de scheiding tussen pad en erf Losse elementen Water op het erf - hoge bruggetjes naar de erven in het veenlandschap - de stap (het vlonder) Nadere informatie: - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, ( ) Tuinen en erven in het groen, streekeigen groen in Noordwest- Overijssel, Dorpen in het Groen i.s.m. Provincie Overijssel en Het Oversticht, Agrarische bebouwing met streekeigen kenmerken, karakteristiek van de agrarische bebouwing in Noordwest-Overijssel en de Vechtstreek (2 delen), Het Oversticht, 1999 Toegang tot een erf in Giethoorn met een bruggetje kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:18

35 Reestdal E Erven in het Reestdal In deze paragraaf zijn de specifi eke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen algemeen is beschreven. 1.1 Erfstructuur Ordening van rood op het erf In het Reestdal bestaat van oost naar west een groot verschil in landschap en bebouwing. Ten oosten van Bloemberg komen veel eenvoudige hallenhuizen voor. De erven aan de westzijde (ten westen van t Ende) zijn door hun economische relatie met de stad Meppel en het stedelijke achterland welvarender. Dit komt tot uiting in de allure van de bebouwing en de erven. De architectuur en tuinarchitectuur werden belangrijk, nut maakte plaats voor sier. De boerderijen kregen mooie nieuwe voorhuizen met sierlijke details. Soms werden de voorhuizen vóór de gevel van de bestaande boerderij geplaatst, soms werd het nieuwe type in één keer gebouwd. De beslotenheid van het nutserf maakte plaats voor een erf dat zich opende en zich richtte op de buitenwereld: van besloten oase naar zelfbewust. Een Reesterf (oostelijk gedeelte Reestdal) Ordening van groen en blauw op het erf In de benedenloop van de Reest liggen de erven verspreid in het landschap. Wilgen, elzen en populieren op de erven bepalen de karakteristiek van het landschap (Lankhorst). In de middenloop van de Reest, een oud ontginningsgebied, liggen de erven in linten of clusters bijeen op de hogere delen in het dal. De eik is hier beeldbepalend (Schiphorst, IJhorst, de Wijk, t Ende, kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:19

36 Reestdal E Bloemberg, Pieperij, Den Westerhuis, Wilgenberg, Rabbinge). In de bovenloop, de jonge ontginningen, is het landschap vlak en open. De bedrijven liggen als linten op de hogere ruggen. De beplanting bestaat voornamelijk uit eik, berk en populier (Den Oosterhuis). Op erven aan de westzijde werd de voorzijde ingericht als stijltuin. In die tijd was de Engelse landschapstijl in zwang met elementen als solitairen (veelal exoten), glooiende grasvelden, vijverpartijen (vanuit de sloot), slingerpaden, borders, bloemperken, boom- en struikgroepen (groenblijvend) etc. De rode beuk geeft dit deel van het Reestdal een karakteristieke aanblik. Vooral tussen Schiphorst en t Ende zijn zulke zelfbewuste erven te vinden. Op de erven aan de oostzijde wordt het beeld vooral bepaald door nutsbeplanting (moestuin en fruitgaard) en een bescheiden siertuin. Deze erven zijn nauw verweven met het landschap. Zij vormen als het ware een oase in een overigens tamelijk leeg landschap. Verschillende erven hebben een menging van deze twee hoofdkenmerken. Samenvatting erfstructuur - voorname erven aan de westzijde met Engelse stijltuinen - eenvoudige erven aan de oostzijde met een bescheiden siertuin - erven met een menging van deze twee hoofdkenmerken Groene inrichting van een westelijk (boven) en een oostelijk (onder) Reesterf ( ) kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:19

37 Reestdal E Open karakter van de erven Populieren op het erf Hoogstamfruit en (bescheiden) sier Eikengaard op het erf 1.2 Erfinrichting Groene inrichting Nutstuin (moestuin, fruitgaard) - eikengaarden op de erven (groep van eikenbomen in een strak patroon) in het middendeel van het Reestdal - populieren op de erven, langs de toegangswegen en langs de perceelsgrenzen (met name in het westelijk deel van het Reestdal); de populieren geven een bijzonder karakter aan het dal van de Reest - fruitgaarden (veel fruitgaarden zijn inmiddels verdwenen) - eenvoudige en bescheiden siertuinen aan de oostzijde Siertuin - opvallende solitaire bomen op de erven: rode beuk, bruine beuk, paardenkastanje - Engelse stijlkenmerken op de voorname erven aan de westzijde Erfverharding - op de voorname erven werd op de voorerven grint toegepast als sierverharding Erfscheiding - veel erven hebben aan de voorzijde een open karakter; het gazon (de bleek) loopt over in de weg of de sloot; erven met nutstuinen zijn meer besloten door hagen (meidoorn en beuk) en hekjes, echter ook op de erven in het westelijke deel van het dal (met sier- en stijltuinen) komen hagen voor - erven worden van het landschap gescheiden door eikengaarden, rijen eiken, fruitgaarden en rijen populieren kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:24

38 Reestdal E Losse elementen Water op het erf - bij de voorname erven zijn in de Engelse stijltuinen soms vijvers aangelegd op het voorerf; in veel gevallen is daarbij de sloot aan de voorzijde van het erf verlandschappelijkt Nadere informatie: - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, ( ) Over de Reest, de gebouwde cultuur in het Reestdal, van ingetogen naar zelfbewust, M.A.W Gerding, Waanders Uitgevers, Engelse stijltuin (westelijk gedeelte Reestdal) kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:24

39 Salland E Erven in Salland In deze paragraaf zijn de specifi eke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen algemeen is beschreven. Erf in oud essen-kampenlandschap Erf in oud maten- en fl ierenlandschap Erf in jong heidelandschap (Raalte) Erf in jong heidelandschap (Lettele) 1.1 Erfstructuur Ordening van rood op het erf Sallandse boerderijen en erven hebben veelal een eenvoudige vorm en opzet. Veel voorkomend zijn de hallenhuistypen, maar ook erven met T-huizen komen vaak voor. De oude boerderijen zijn gelegen aan de essen en kampen (eenmansessen) op de zandruggen in het landschap, in de nabijheid van lager gelegen hooi- en weilanden. Het erf kan zowel met de voor- als achterzijde naar de weg gelegen zijn. Op de erven komen van oorsprong veel bijgebouwen voor. De jongere erven in de heidelandschappen zijn meer rechtlijnig van opzet en hebben veelal minder bijgebouwen. Ordening van groen en blauw op het erf Het landschap is besloten door singels, erfbossen en perceelsbeplanting. De essen vormen open gebieden. In de loop der tijd is veel beplanting verdwenen en elders aangeplant, waardoor het onderscheid in de verschillende landschappen van Salland minder herkenbaar is geworden. De grotere oudere erven met dwarshuisboerderijen zijn soms verrijkt met een bescheiden siertuin. De erfbeplanting in de jonge landschappen is meer in strakke singels en erfbossen aangeplant en is daardoor minder rafelig dan bij de oudere erven. kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:29

40 Salland E Samenvatting erfstructuur - traditionele indeling in voor-, zij- en achtererf: heldere scheiding in gebouwen en gebruik van het voorerf (nutstuin, moestuin en fruitgaard met bescheiden siertuin) en het achtererf (functionaliteit) - op de wat rijkere erven komen stijltuinen voor, in enkele gevallen in de Franse stijl met patronen van buxus met daarin bloemperken; deze stijltuinen werden gecombineerd met de nutstuin op het voorerf, maar op de meeste erven is de siertuin op het voorerf bescheiden. Knotbomen op het voorerf Bescheiden siertuin met borders Sober voorerf Solitair (kastanje) op het voorerf kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:31

41 Salland E Erfinrichting Groene inrichting Nutstuin en siertuin - op de erven staan veel solitaire bomen (soorten als eik, (knot- en lei)linde, berk, bruine beuk, wilg, es, populier). Door de relatieve openheid vallen deze bomen meer op dan bijvoorbeeld in Twente - combinatie van nutstuin en siertuin (border aan de rand van het gras en bloemperk in het gras) - singels Erfscheiding - veel erven hebben een open karakter. De nutstuinen en de voorerven zijn deels omsloten door een haag van beuk, meidoorn of liguster. - op de erven komen singels voor (niet geheel rondom) Nadere informatie: - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, ( ) Boerenerven van de vier noordelijke provincies, Het Oversticht, 1994 Een Sallands erf met krukhuisboerderij (Heino) ( ) kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:32

42 Staphorst-Rouveen E Erven in het lint van Staphorst-Rouveen In deze paragraaf zijn de specifi eke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen algemeen is beschreven. 1.1 Erfstructuur Ordening van rood op het erf Karakteristiek is het lint van boerderijen met de kopgevels schuin op de weg. De structuur komt voort uit een middeleeuwse wijze van ontginnen. Net als in Vriezenveen staan de boerderijen in een zaagtandstructuur met een hoek die wisselt met de loop van de ontginningsweg. De bebouwing bestaat uit een hoofdgebouw, enkele grote schuren en kleine opstallen in de lengterichting van de kavel. De verkaveling is zeer smal en opstrekkend. Door vererving zijn op de achtererven nieuwe boerderijen ontstaan. Hierdoor is op enkele plekken een buurtschap van boerderijen ontstaan met een gezamenlijke toegang. Door schaarse verkeersruimte hebben de boerderijen zijbaanders. In de huidige tijd verdwijnen veel kleine opstallen om plaats te maken voor enkele grote op het zij- en voorerf. Buiten het lint komen andere typen erven voor die meer algemene kenmerken hebben. Het lint van erven in Staphorst, de kopgevels staan schuin op de weg ( ) Ordening van groen en blauw op het erf Langs de kavelgrenzen staan singels van elzen. Zij versterken de rechtlijnige structuur van het landschap. Erfscheiding, bleekveld, moestuin en boomgaard bepaalden van oorsprong het beeld. Op veel erven is de moestuin terzijde geschoven en heeft hij plaatsgemaakt voor een siertuin (van moestuin naar kijktuin). Ook veel fruitbomen zijn verdwenen. kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:32

43 Staphorst-Rouveen E Inrichting voorerf ( ) Combinatie van sier- en nutstuin Omhaagde moes- en siertuin Buxus en meidoorn 1.2 Erfinrichting Groene inrichting Nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) en siertuin - op de meeste erven is een grote variatie in de hoogte van de beplanting (hoge bomen, middelhoge bomen (veelal fruitbomen), struiken, hagen en vaste planten, (snij)bloemen en groenten) - voorerf: combinatie van sier en nut - voordeur heeft belangrijke betekenis voor de inrichting: vanwege asymmetrische deur is de voortuin ook asymmetrisch ingedeeld Erfverharding - vanaf de weg loopt een smal pad door de voortuin met aangestampte grond, waaltjes of klinkers. Het pad is te bereiken via een hekje aan de voorzijde - de achtergelegen erven zijn bereikbaar over een breed pad van klinkers, keien of puinverharding aan de zijkant van het erf Erfscheiding - de beplanting op de perceelsgrenzen bestaat uit hoog opgaande beplanting (elzen), evenwijdig aan de perceelsrichting - het voorerf wordt afgescheiden door hagen (combinatie van meidoorn en beuk) of hekken - karakteristiek zijn de smeedijzeren en houten hekwerken en hekjes geverfd in felle kleuren Nadere informatie: - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, ( ) Bossies aan de diek, Het Oversticht, 1985 kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:36

44 Twente E Erven in Twente In deze paragraaf zijn de specifi eke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen algemeen is beschreven. 1.1 Erfstructuur Ordening van rood op het erf De boerenerven in het oostelijke en westelijke deel van Twente laten een veelheid van kleine en grote gebouwen zien in een schijnbaar losse strooiing, met opgaande beplanting van diverse bomen en struiken. De erven in de later ontgonnen landschappen zijn meer rechtlijnig van opzet. Deze hebben veelal minder bijgebouwen en zij hebben een meer open karakter. Twents voorerf (Enschede) De boerderijen in het oostelijke deel van Twente worden gekenmerkt door het losse ensemble van steile (rode) pannen daken en witte windveren. Ook de jongere boerderijen (vanaf begin 20e eeuw) bouwen voort op deze kenmerken. In het westelijk deel van Twente komt een menging voor van oost Twentse en Sallandse kenmerken. Daken hebben hier een combinatie van pannen en riet en in de dakvorm zit vaak een wolfseind. Ordening van groen en blauw op het erf De erven in beide delen liggen aan de randen van hoger gelegen zandruggen of stuwwallen, aan de rand van essen en kampen, in de nabijheid van lager gelegen wei- en hooilanden. Ze liggen in linten, clusters en zwermen, veelal met de achterzijde naar de weg of de ak- kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd :07:37