Factsheet Consument en Klimaat

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Factsheet Consument en Klimaat"

Transcriptie

1 Factsheet Consument en Klimaat Milieu Centraal, november 2009 De klimaattop in Kopenhagen (7-18 december) staat voor de deur. Tijdens deze bijeenkomst willen wereldleiders gaan beslissen over de inhoud van het nieuwe internationale klimaatverdrag, de opvolger van het Kyoto-Protocol. Er wordt veel gepraat over doelstellingen en percentages op verschillende niveaus. Voor veel mensen abstracte begrippen. Milieu Centraal zoomt daarom in op de rol van de consument. In hoeverre dragen wij zelf bij aan de klimaatverandering? Hoeveel uitstoot van broeikasgassen veroorzaken wij eigenlijk? En wat kunnen we doen om die uitstoot te verminderen? En vooral, hoeveel scheelt dat? Voordat de rol van de consument wordt besproken, gaan we in op algemene informatie over broeikasgassen en klimaatverandering: Wat is het? Waardoor wordt het veroorzaakt? Wat zijn de gevolgen? En wat is het beleid (in het kort)? Broeikasgassen en klimaatverandering Wat is het broeikaseffect? Broeikasgassen (onder andere waterdamp en CO 2 ) komen van nature in de atmosfeer voor. Ze vormen een soort deken om de aarde en houden voor een deel de zonnewarmte vast die van de aarde uitstraalt. Op deze manier werkt de aarde als een broeikas en blijft de temperatuur aangenaam. Zonder dit broeikaseffect zou de gemiddelde temperatuur -18 C in plaats van +15 C zijn. De mens veroorzaakt een versterkt broeikaseffect door verhoging van de concentratie broeikasgassen in de atmosfeer. Wat is klimaatverandering? Klimaatverandering is niet precies hetzelfde als het broeikaseffect. Opwarming van de aarde kan effect hebben op vocht, luchtdruk, wind, bewolking en neerslag en zo het klimaat beïnvloeden. Het is volgens het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) zeer waarschijnlijk ( very likely ) dat de door de mens veroorzaakte toename in broeikasgassen de gemiddelde wereldwijde opwarming van de aarde in de tweede helft van de 20e eeuw voor het grootste deel heeft veroorzaakt. Op enkele critici na twijfelen wetenschappers er nauwelijks nog aan dat de mens het klimaat beïnvloedt. Wat zijn de gevolgen van klimaatverandering, o.a. voor Nederland? Het is in Nederland sinds het begin van de vorige eeuw 1,7 C warmer geworden. De gemiddelde temperatuur zal in Nederland in deze eeuw waarschijnlijk met 1,5 tot 6 C stijgen. De kans op een elfstedentocht is al afgenomen van gemiddeld één keer in de 4 jaar halverwege de vorige eeuw, tot gemiddeld eens in de 18 jaar nu. In 2050 wordt dit naar schatting van het KNMI gemiddeld eens in de 183 jaar. Behalve opwarming zijn er ook andere klimaatveranderingen in Nederland waarneembaar. Zo is het natter geworden: de winterse neerslag over ons land is in de loop van de vorige eeuw toegenomen. Voor planten en dieren heeft het ook gevolgen, met name door verschuiving van leefgebieden en groeiseizoenen. Indirect is er ook invloed op het grondwater en de bodem. De opwarming kan in de toekomst een positief effect gaan hebben op de oogsten van landbouwgewassen en het telen van nieuwe gewassen. Aan de andere kant kan 1

2 klimaatverandering ook schade toebrengen aan de landbouw. Fruitbomen kunnen bijvoorbeeld meer schade oplopen, doordat er vaker nachtvorst op gaat treden tijdens de bloeifase. De zeespiegel langs de Nederlandse kust is in de vorige eeuw met ongeveer 20 cm gestegen ten opzichte van het NAP. Dit is vooral het gevolg van opwarming (uitzetten van water en afsmelten van poolijs en gletsjers), maar ook van bodemdaling van het land. Het KNMI heeft de zeespiegelstijging voor Nederland geschat op maximaal 85 cm aan het eind van deze eeuw. Het Milieu en Natuur Planbureau komt in het ernstige scenario uit op een bovengrens van 110 cm in Wat zijn broeikasgassen? Het belangrijkste broeikasgas is koolstofdioxide (CO 2 ). CO 2 komt van nature voor in de atmosfeer, maar wordt extra uitgestoten door het verbranden van fossiele brandstoffen, het kappen van bossen, veengronden die in aanraking komen met zuurstof en door cementproductie. Andere broeikasgassen zijn methaan (CH 4 ), lachgas (N 2 O) en een aantal fluorverbindingen (o.a. CFK s). Methaan ontstaat vooral bij de spijsvertering van koeien (in de vorm van boeren en scheten) en bij de teelt van rijst. Lachgas ontstaat vooral bij de productie en het gebruik van kunstmest. Fluorverbindingen worden chemisch geproduceerd voor verschillende toepassingen. Methaan, lachgas en fluorverbindingen zijn allemaal sterkere broeikasgassen dan CO 2 ; ze zorgen voor meer opwarming (zie onderstaande tabel). Toch is CO 2 het broeikasgas dat het meest bijdraagt aan het broeikaseffect, omdat het in veel grotere hoeveelheden wordt uitgestoten dan andere gassen. Wat zijn CO 2 -equivalenten? In dit factsheet worden alle hoeveelheden uitgedrukt in CO 2 -equivalenten (CO 2 -eq). CO 2 - eq staan gelijk aan een hoeveelheid broeikasgassen die vergelijkbaar is met de bijdrage van CO 2, gerekend over een periode van 100 jaar. Hoe sterker het effect van een broeikasgas, hoe meer CO 2 -eq er voor staan. Met behulp van het GWP kunnen hoeveelheden broeikasgassen worden uitgedrukt in CO 2 -eq. Zo staat 1 ton lachgas gelijk aan 298 ton CO 2 - eq. 2

3 Hoeveel broeikasgassen worden wereldwijd uitgestoten? De totale uitstoot van broeikasgassen in de hele wereld in CO 2 -eq bedroeg bijna 50 Gton (50 Gton (gigaton) = kg) in Hoeveel broeikasgassen worden in Nederland uitgestoten en waardoor worden ze veroorzaakt? De totale uitstoot van broeikasgassen in Nederland in CO 2 -eq bedroeg 206 Mton (206 Mton (megaton) = kg) in In onderstaande figuur is te zien waar die broeikasgassen vandaan komen en hoeveel ervan wordt uitgestoten. Sinds 2004 is een afname in de emissies van CO 2 in Nederland zichtbaar. Er zijn minder fossiele brandstoffen gebruikt voor elektriciteitsopwekking en er is meer duurzame elektriciteit geïmporteerd. Door de zachte winters, het gebruik van HR-ketels en woningisolatie is er minder gas verbruikt. Klimaatbeleid Het klimaatbeleid bestaat in grote lijnen uit twee sporen: Terugdringen van de emissies van stoffen die bijdragen aan het broeikaseffect; dit wordt mitigatie genoemd; Aanpassen aan de gevolgen van het broeikaseffect; dit wordt adaptatie genoemd. Wat is het internationale klimaatbeleid? Met name over het terugdringen van broeikasgasemissies (mitigatie) zijn internationale afspraken gemaakt. De meest bindende afspraak hierover is het Kyoto-Protocol. Hierin hebben industrielanden vastgelegd dat ze in de periode hun jaarlijkse uitstoot van broeikasgassen met gemiddeld 5,2% verminderen ten opzichte van het niveau in 3

4 1990. In december dit jaar wordt in Kopenhagen beslist over het vervolg op het Kyoto- Protocol en worden doelen gesteld voor Nederland is toegetreden tot het Kyoto-Protocol via de Europese Unie. Voor de EU-15 geldt: 8% emissiereductie in de periode De EU zelf streeft hogere doelen na, namelijk: Beperking van de maximale gemiddelde mondiale temperatuurstijging tot 2 graden ten opzichte van de periode voor de industriële revolutie. Dat betekent: een wereldwijde emissiereductie van 50-85% in 2050 ten opzichte van Voor 2020 beoogt de EU een emissiereductie van 20% ten opzichte van 1990 en 30% op voorwaarde dat andere ontwikkelde landen zich vastleggen op een vergelijkbare emissiereductie; Jaarlijks 2,7% energiebesparing; 20% gebruik van hernieuwbare energiebronnen in Wat is het Nederlandse klimaatbeleid? Het Kyoto-Protocol bepaalt ook grotendeels het Nederlandse klimaatbeleid, dat vooral is gericht op emissiereductie. Slechts een klein deel van het beleid is gericht op adaptatie, maar dit neemt toe. Volgens de regels van de EU moeten alle lidstaten een emissiereductie van 8% realiseren. Dit percentage verschilt per lidstaat en wordt gebaseerd op wat haalbaar is. Voor Nederland geldt: in de periode van een emissiereductie van 6% ten opzichte van Nederland onderschrijft de ambities van de EU om in 2020 een broeikasgasemissie te halen van 30% ten opzichte van Dat betekent dat Nederland in 2020 nog 150 Mton CO 2 -eq per jaar mag uitstoten ten opzichte van 200 Mton nu; een reductie van 50 Mton per jaar. Dit moet vooral worden bereikt door 2% energiebesparing per jaar en door in % hernieuwbare energiebronnen te gebruiken. Concrete Nederlandse beleidsdoelen zijn vastgelegd in het werkprogramma Schoon en Zuinig. De rol van de consument Hoeveel broeikasgassen worden door Nederlandse huishoudens uitgestoten en waardoor worden ze veroorzaakt? Heel Nederland zorgde in 2008 voor een uitstoot van broeikasgassen van 206 Mton CO 2 - eq. Het Planbureau voor de Leefomgeving heeft berekend dat Nederlandse huishoudens verantwoordelijk zijn voor circa 70% van die uitstoot. Huishoudens gebruiken op drie manieren energie: Direct: door gas en elektriciteit in huis te gebruiken en autobrandstof te tanken (bijvoorbeeld voor verwarming, douchen, gebruik van koelkast, etc.) Indirect: door diverse producten en diensten te kopen die zelf weer energie hebben gekost (zoals voeding, reizen, meubels, etc.) Collectief: door als burger automatisch afnemer te zijn van diensten als de overheid, straatverlichting en gezondheidszorg Een gemiddeld Nederlands huishouden zorgt voor een uitstoot van zo n 28 ton CO 2 -eq. In onderstaande figuur wordt weergegeven hoe groot het aandeel van de verschillende consumptiedoeleinden is. 4

5 Wat kunnen Nederlandse huishoudens doen om hun uitstoot te verlagen? Het antwoord is: minder energie gebruiken. De vraag is: Hoe doe je dat? En hoeveel scheelt het? De Nederlandse overheid heeft als doelstelling: 6% minder CO 2 -eq uitstoten in 2010 dan in 1990 (zie klimaatbeleid in dit factsheet). Voor huishoudens betekent een afname van 6% een vermindering van de uitstoot van CO 2 met minstens 3 Mton per jaar (3 Mton = kilo). Dat lijkt veel, maar het is makkelijker dan gedacht. Stel dat alle huishoudens in Nederland hun gloei- en halogeenlampen vervangen door spaarlampen, dan zijn we al op de helft. En stel dat alle huishoudens in Nederland alle nu reeds beschikbare energiebesparende technieken gebruiken (huis isoleren, HR-ketel, zuinige apparaten en spaarlampen en een A- of B-label auto), dan halen we de doelstelling vier keer! 10 tips Hieronder worden 10 tips genoemd voor huishoudens om hun uitstoot van broeikasgassen te verlagen (5 over direct energieverbruik, 5 over indirect). Het gaat om tips die voor een flinke besparing zorgen en een mix vormen van gedrag- en investeringsmaatregelen. Bij elke tip worden 2 situaties met elkaar vergeleken: een klimaatonvriendelijke en een klimaatvriendelijke. Beide situaties worden weergegeven in een diagram, zodat het verschil meteen zichtbaar is. Toelichting besparingen: Bij de berekeningen is uitgegaan van een gemiddeld huishouden waarvoor de maatregel geldt. Bijvoorbeeld: de besparing voor dakisolatie geldt voor een gemiddeld huishouden met een ongeïsoleerd dak; Er is in de berekening geen rekening gehouden met de vraag hoeveel huishoudens de maatregel kunnen uitvoeren; Alle besparingen worden gepresenteerd in CO 2 -equivalenten ; Alle besparingen worden gepresenteerd op jaarbasis (per (werkende) persoon, per huishouden of per retourrit). 5

6 Isoleer uw woning Met een slecht geïsoleerde woning stookt u voor de buitenlucht. Door uw woning te isoleren, wordt de warmte beter vastgehouden in huis. Dat scheelt veel energie. Isoleren vraagt een investering, maar die verdient u terug via de lage energierekening. - Uitstoot ongeïsoleerde woning: 4100 kg - Uitstoot volledig geïsoleerde woning (HR++ glas en dak-, gevel- en vloerisolatie): 1250 kg - Besparing: 2850 kg Ga met het openbaar vervoer naar uw werk Soms is reizen een noodzakelijk kwaad: denk aan woonwerkverkeer. Elke dag met de auto naar het werk zorgt voor een flinke uitstoot van broeikasgassen. Het openbaar vervoer is voor veel mensen een alternatief en veel zuiniger. - Gemiddelden: o retourafstand woonwerkverkeer: 40 km o werkweek: 0,8 fte - Uitstoot auto: 1107 kg - Uitstoot openbaar vervoer: 257 kg - Besparing: 1367 kg Vervang uw oude ketel door een HR-combiketel Uw woning verwarmen en water opwarmen (voor douchen en afwassen) kost energie. Hoeveel energie, hangt onder andere af van de ketel die u heeft. Sommige mensen hebben aparte toestellen voor verwarming en warm water, maar twee in één bestaat ook; de combiketel. De HR-combiketel met gaskeur HRww is het meest zuinig voor zowel verwarming als warm water. - Uitstoot CR- of VR-ketel (combiketel of apart warm watertoestel): 3122 kg - Uitstoot HR-combiketel: 2462 kg - Besparing: 660 kg 6

7 Koop een auto met A- in plaats van C-label Auto s vanaf het jaar 2000 hebben een energielabel op basis van hun brandstofverbruik. Energielabel A is voor de zuinigste auto in zijn klasse; energielabel G staat voor de minst zuinige auto. Als u toch al van plan bent een andere auto te kopen, kies dan voor een auto met A-label. - Aanname: de tip over woonwerkverkeer is opgevolgd - Uitstoot auto C-label: 3023 kg - Uitstoot auto A-label: 2418 kg - Besparing: 605 kg Vervang gloeilampen door spaarlampen De gloeilamp gaat eruit. Hij verbruikt veel energie vergeleken bij spaar- en led-lampen. Het assortiment led-lampen is nog in ontwikkeling, maar spaarlampen zijn in allerlei vormen en kleuren te koop. Vervang uw gloeilampen door spaarlampen en u bespaart heel eenvoudig energie. - Gemiddeld aantal lampen/huishouden: 20 gloei-, 7 spaar-, 13 overige lampen - Uitstoot totaal verlichting (incl. 20 gloeilampen): 244 kg - Uitstoot totaal verlichting (gloeilampen vervangen door spaarlampen): 97 kg - Besparing: 147 kg Eet minder dierlijke eiwitten Eiwitten zitten in dierlijke producten, zoals vlees, vis, eieren en zuivel, maar ook in plantaardige producten als granen, noten en peulvruchten. Het maken van de meeste dierlijke eiwitten kost veel meer energie dan het maken van plantaardige. Om een dier een kilo te laten groeien, is 2 tot 5 kilo plantaardig voer nodig. Kip en eieren zijn een uitzondering. Zij zijn ook dierlijk, maar het kost veel minder energie om kip en eieren kant en klaar in de winkel te krijgen dan rund-, varkensvlees en zuivelproducten. Diervriendelijkheid wordt hier buiten beschouwing gelaten. - Uitstoot maaltijd met rundvlees en zuivel (spinazie a la crème, pommes gratinées en biefstuk): 780 kg - Uitstoot maaltijd met kip (bloemkool, aardappels en kipfilet): 120 kg - Besparing: 660 kg 7

8 Eet minder groenten en fruit die zijn ingevlogen of uit de verwarmde kas Het invliegen van groenten en fruit kost veel energie. Vooral producten die van ver komen en snel kunnen bederven (zoals boontjes en exotisch fruit), worden ingevlogen. Groenten en fruit per boot vervoeren (zoals uien en bananen) kost veel minder energie. Ook is het beter om groenten en fruit uit een verwarmde kas te vermijden. De kassen warm houden en de producten belichten kost veel energie. Kortom: groenten en fruit uit de volle Hollandse grond (met de seizoenen mee-eten) kosten veel minder energie dan ingevlogen en kasproducten. - Uitstoot maaltijd met veel ingevlogen en kasproducten (pasta met ingevlogen tilapia uit Afrika, paprika en courgette uit de verwarmde kas en ingevlogen boontjes uit Kenia): 300 kg - Uitstoot maaltijd zonder ingevlogen en kasproducten (bloemkool, aardappels en kipfilet): 120 kg - Besparing: 180 kg Gooi minder voedsel weg Iedereen gooit wel eens voedsel weg. Daarmee gaat ook de energie die nodig was voor het maken en vervoeren van voedsel de afvalbak in. Een deel van die verspilling is niet te voorkomen (denk bijvoorbeeld aan botjes en schillen), maar 8 tot 11% wel (52 kilo per persoon per jaar). Denk bijvoorbeeld aan kliekjes en oud brood. - Uitstoot 120 kilo voedsel (gemiddeld te voorkomen verspilling/huishouden): 245 tot 300 kg - Uitstoot 60 kilo voedsel: 122 tot 150 kg - Besparing: 122 tot 150 kg 8

9 Kies minder vaak voor het vliegtuig Met vliegen wordt een flinke hoeveelheid broeikasgassen uitgestoten. Soms is er geen alternatief voor het vliegtuig, maar voor korte afstanden binnen Europa vaak wel. Stel u gaat een weekendje naar een stad in Europa. U kunt dan kiezen voor het vliegtuig, maar met de trein, auto of touringcar kan ook. Dat kan veel energie schelen. - Uitstoot vliegtuig: 445 kg - Uitstoot auto: 164 kg - Uitstoot touringcar: 59 kg - Besparing vliegtuig - auto: 281 kg - Besparing vliegtuig - touringcar: 386 kg Werk vaker thuis Lang niet iedereen woont dicht bij zijn werk. Woonwerkverkeer is dus vaak onvermijdelijk, maar zorgt ook voor uitstoot van broeikasgassen. Thuiswerken is een hele makkelijk manier om die uitstoot te verlagen, want u hoeft dan niet te reizen. Als dat in uw situatie kan natuurlijk. - Aannames: o Gemiddelde retourafstand woonwerkverkeer: 40 km/dag o Aantal werkweken: 40/jaar o Op kantoor: het licht is uit en de verwarming staat laag o Thuiswerken: het licht is aan en de verwarming alleen in het stookseizoen - Uitstoot op kantoor: 336 kg - Uitstoot thuiswerken: 128 kg - Besparing: 210 kg Links voor meer informatie Besparingstips en advies op maat modules - Achtergrondinformatie - website van de United Nations over de klimaatconferentie in Kopenhagen. - Het Milieu en Natuurcompendium ( geeft actuele informatie over veel aspecten van het Nederlandse en internationale klimaatbeleid, o.a. over emissiehandel. - dossier Klimaatverandering : over het Nederlandse klimaatbeleid; en het dossier Emissiehandel, met alles over hoe emissiehandel werkt. - Vanaf is de brochure De kleine vraagbaak van het Kyoto Protocol te downloaden, over het ontstaan, de inwerkingtreding en uitvoering van het Protocol. 9

10 - website van het United Nations Framework Convention on Climate Change; hier is alle informatie te vinden over het Klimaatverdrag, het Kyoto Protoccol, de Bali Road Map en de voorbereidingen op Kopenhagen. - website van Nederlandse kennisinstituten, met meer informatie over oorzaken en gevolgen van klimaatverandering en over mitigatie* en adaptatie* (wereldwijd en in Nederland), en over verschillende emissie- en klimaatscenario s. Verder speciale dossiers met uitleg over de hockeystick (de term verwijst naar de vorm van de IPCC*-grafiek die het temperatuurverloop van de laatste duizend jaar laat zien), over het Stern rapport (over de kosten van klimaatverandering) en over de documentaires An inconvenient truth en The great global warming swindle. - dossier Klimaatverandering : algemene uitleg over het klimaat: wat is het, hoe werkt het, hoe ontstaan klimaatveranderingen? Verder een toelichting bij het vierde Assessment Report van het IPCC* uit 2007, waarin de belangrijkste conclusies van het IPCC* worden uitgelegd. - (Engelstalig): website van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC*), waar o.a. het vierde Assessment Report kan worden gedownload. - unfccc.int (Engelstalig): website van de United Nations Framework Convention on Climate Change, waar onder andere gedetailleerde emissiecijfers te vinden zijn, bijvoorbeeld per land. - De website van het programma Reductie Overige Broeikasgassen (ROB) ( van SenterNovem geeft meer informatie over emissiereducties van andere broeikasgassen dan CO2. - De website van Milieudefensie laat zien hoe iedere gemeente scoort wat betreft maatregelen tegen klimaatverandering. Copyrights Milieu Centraal Milieu Centraal Milieu Centraal is de onafhankelijke voorlichtingsorganisatie die consumenten informeert en adviseert over milieu en energie. De informatie is wetenschappelijk getoetst en direct toepasbaar in het dagelijks leven. De onderwerpen variëren van spaarlampen tot zonnepanelen. Copyrights De informatie van Milieu Centraal is tot stand gekomen door diverse partners te raadplegen en door toetsing door externe deskundigen. Milieu Centraal juicht het toe als een andere organisatie informatie van de website overneemt, maar hanteert daarbij wel een paar spelregels. Voor journalistieke doeleinden gelden de volgende regels: Bij overname van kleine stukjes (tot 250 woorden) graag de vermelding 'Bron: Bij overname van een iets groter stukje (tussen de 250 en 500 woorden) graag vermelden: 'Bron: Milieu Centraal. Milieu Centraal informeert consumenten over energie- en milieu in het dagelijks leven. Zie: of bel de informatieservice Bij het overnemen van uitgebreide informatie (meer dan 500 woorden) graag vooraf contact opnemen. U kunt bij het overnemen van informatie gebruik maken van een logo van Milieu Centraal. De bestanden vindt u in de Perskamer op 10

Factsheet klimaatverandering

Factsheet klimaatverandering Factsheet klimaatverandering 1. Klimaatverandering - wereldwijd De aarde is sinds het eind van de negentiende eeuw opgewarmd met gemiddeld 0,9 graden (PBL, KNMI). Oorzaken van klimaatverandering - Het

Nadere informatie

Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland

Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland Page 1 of 6 Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland Hoe voorspeld? Klimaatscenario's voor Nederland (samengevat) DOWNLOAD HIER DE WORD VERSIE In dit informatieblad wordt in het kort klimaatverandering

Nadere informatie

Factsheet klimaatverandering

Factsheet klimaatverandering Factsheet klimaatverandering 1. Klimaatverandering - wereldwijd De aarde is sinds het eind van de negentiende eeuw opgewarmd met gemiddeld 0,9 graden (PBL, KNMI). Oorzaken van klimaatverandering - Het

Nadere informatie

Broeikasgasemissies in Nederland,

Broeikasgasemissies in Nederland, Indicator 19 mei 2009 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De totale uitstoot van broeikasgassen

Nadere informatie

Praktische tips voor klimaat en portemonnee. Klimaatsparen

Praktische tips voor klimaat en portemonnee. Klimaatsparen Praktische s voor klimaat en portemonnee Klimaatsparen CO 2 en geld besparen De gemiddelde Nederlander stoot per jaar 12.000 kg CO 2 uit (28.000 kg CO 2 per huishouden). De meeste kilo s gaan op aan verwarming,

Nadere informatie

Klimaatverandering: beleid Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving (

Klimaatverandering: beleid Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving ( Indicator 14 november 2006 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In het Kyoto-protocol en het

Nadere informatie

Curaçao Carbon Footprint 2015

Curaçao Carbon Footprint 2015 Willemstad, March 2017 Inhoudsopgave Inleiding 2 Methode 2 Dataverzameling 3 Uitstoot CO2 in 2010 3 Uitstoot CO2 in 2015 4 Vergelijking met andere landen 5 Central Bureau of Statistics Curaçao 1 Inleiding

Nadere informatie

Werkstuk Aardrijkskunde Broeikaseffect

Werkstuk Aardrijkskunde Broeikaseffect Werkstuk Aardrijkskunde Broeikaseffect Werkstuk door een scholier 1310 woorden 20 juni 2006 6,2 45 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Het Broeikaseffect Inhoudsopgave Inleiding 1.0 Wat is het broeikaseffect?

Nadere informatie

Broeikasgasemissies in Nederland,

Broeikasgasemissies in Nederland, Indicator 8 september 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De totale uitstoot van broeikasgassen

Nadere informatie

Bedreigingen. Broeikaseffect

Bedreigingen. Broeikaseffect Bedreigingen Vroeger gebeurde het nogal eens dat de zee een gat in de duinen sloeg en het land overspoelde. Tegenwoordig gebeurt dat niet meer. De mensen hebben de duinen met behulp van helm goed vastgelegd

Nadere informatie

Broeikasgasemissies in Nederland per sector,

Broeikasgasemissies in Nederland per sector, Indicator 8 september 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De emissie van koolstofdioxide

Nadere informatie

SonEnergie, 25 maart 2019 Jacques Hagoort

SonEnergie, 25 maart 2019 Jacques Hagoort SonEnergie, 25 maart 2019 Jacques Hagoort Klimaat & Klimaatverandering Gevolgen klimaatverandering Opwarming van de Aarde Broeikaseffect Klimaatmodellen An Inconvenient Truth VN - Akkoord van Parijs Nederlands

Nadere informatie

Broeikasgasemissies in Nederland,

Broeikasgasemissies in Nederland, Indicator 4 juni 2008 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De totale uitstoot van broeikasgassen

Nadere informatie

Broeikasgasemissies in Nederland per sector,

Broeikasgasemissies in Nederland per sector, Indicator 19 mei 2009 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De emissie van koolstofdioxide (CO2)

Nadere informatie

Wat kunnen we in Pijnacker-Nootdorp doen tegen klimaatverandering? Richard Smokers

Wat kunnen we in Pijnacker-Nootdorp doen tegen klimaatverandering? Richard Smokers Wat kunnen we in Pijnacker-Nootdorp doen tegen klimaatverandering? Richard Smokers Hoeveel CO 2 -reductie is nodig? doel nieuwe kabinet: in 2020 30% minder CO 2 -uitstoot dan in 1990 UN-IPCC: stabilisatie

Nadere informatie

Emissie broeikasgassen in Europa,

Emissie broeikasgassen in Europa, Indicator 11 januari 2011 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. In 2009 nam de Europese uitstoot

Nadere informatie

Copernicus Institute of Sustainable Development. Koe en klimaat. Dr. Jerry van Dijk Dr. Karin Rebel. Copernicus Institute of Sustainable Development

Copernicus Institute of Sustainable Development. Koe en klimaat. Dr. Jerry van Dijk Dr. Karin Rebel. Copernicus Institute of Sustainable Development Copernicus Institute of Sustainable Development Koe en klimaat Dr. Jerry van Dijk Dr. Karin Rebel Inhoud presentatie Hoe zat het ook al weer met klimaatverandering? Broeikasgasemissies in Nederland Klimaatbeleid

Nadere informatie

Intersteno Ghent 2013- Correspondence and summary reporting

Intersteno Ghent 2013- Correspondence and summary reporting Intersteno Ghent 2013- Correspondence and summary reporting DUTCH Wedstrijd Correspondentie en notuleren De wedstrijdtekst bevindt zich in de derde kolom van de lettergrepentabel in art. 19.1 van het Intersteno

Nadere informatie

Werkblad huismodule. Quintel Intelligence. Antwoordblad

Werkblad huismodule. Quintel Intelligence. Antwoordblad Antwoordblad Opdracht 1 Noteer de startwaarden en scores Kijk bij het dashboard. Noteer de startwaarden en scores die je hier ziet staan in de tabel hieronder. Dashboard onderdelen CO₂ uitstoot (ton per

Nadere informatie

Emissie broeikasgassen in Europa (EU-15),

Emissie broeikasgassen in Europa (EU-15), Indicator 14 januari 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. De emissie van broeikasgassen

Nadere informatie

5,9. Werkstuk door een scholier 2016 woorden 21 mei keer beoordeeld. Scheikunde. Broeikaseffect. Inhoudsopgave:

5,9. Werkstuk door een scholier 2016 woorden 21 mei keer beoordeeld. Scheikunde. Broeikaseffect. Inhoudsopgave: Werkstuk door een scholier 2016 woorden 21 mei 2007 5,9 37 keer beoordeeld Vak Scheikunde Broeikaseffect. Inhoudsopgave: Deelvragen: - Wat is de oorzaak van het broeikaseffect? - Wat zijn de gevolgen van

Nadere informatie

LAAT DE WIND WAAIEN

LAAT DE WIND WAAIEN LAAT DE WIND WAAIEN 2019 zal worden herinnerd als het jaar waarin iets veranderde, toen kinderen staakten om volwassenen te vragen actie te ondernemen om klimaatverandering tegen te gaan. Geïnspireerd

Nadere informatie

28 november 2015. Onderzoek: Klimaattop Parijs

28 november 2015. Onderzoek: Klimaattop Parijs 28 november 2015 Onderzoek: Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 45.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de

Nadere informatie

Klimaattentoonstelling Milieudefensie

Klimaattentoonstelling Milieudefensie Klimaattentoonstelling Milieudefensie Milieudefensie heeft met steun van het VSB Fonds een tentoonstelling ontwikkeld over klimaatverandering, en wat je daartegen kunt doen. De tentoonstelling laat zien

Nadere informatie

Achtergrondinformatie toelichtingen bij ppt1

Achtergrondinformatie toelichtingen bij ppt1 Achtergrondinformatie toelichtingen bij ppt1 Dia 1 Klimaatverandering Onomstotelijk wetenschappelijk bewijs Deze presentatie geeft een inleiding op het thema klimaatverandering en een (kort) overzicht

Nadere informatie

NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik

NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik Het klimaat is een complex systeem waarin fysische, chemische en biologische processen op elkaar inwerken. Die complexiteit

Nadere informatie

Energiezuinig wonen. GEDRAG en GEBOUW Cothen 18 december 2012 Corina Onderstijn & Arno Harting

Energiezuinig wonen. GEDRAG en GEBOUW Cothen 18 december 2012 Corina Onderstijn & Arno Harting Energiezuinig wonen GEDRAG en GEBOUW Cothen 18 december 2012 Corina Onderstijn & Arno Harting 1)Waarom energie besparen? 2)Hoe kunt u energie besparen? 3)En de volgende stap! 1) Het klimaat verandert!

Nadere informatie

et broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces

et broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces H 2 et broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces Bij het ontstaan van de aarde, 4,6 miljard jaren geleden, was er geen atmosfeer. Enkele miljoenen jaren waren nodig voor de

Nadere informatie

Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen?

Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen? Dagboek Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen? Dat het klimaat verandert is een feit. Je hoort het overal om je

Nadere informatie

Ik kan de meeste energie besparen door de volgende maatregel(en) toe te passen: 1. 2. 3.

Ik kan de meeste energie besparen door de volgende maatregel(en) toe te passen: 1. 2. 3. Antwoordblad Opdracht 1 Noteer de startwaarden en scores Kijk bij het dashboard. Noteer de startwaarden en scores die je hier ziet staan in de tabel hieronder. CO₂ uitstoot (ton per jaar ) Investeringen

Nadere informatie

Emissies van broeikasgassen door de land- en tuinbouw,

Emissies van broeikasgassen door de land- en tuinbouw, Emissies van broeikasgassen door de land- en tuinbouw, 1990-2009 Indicator 19 oktober 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens

Nadere informatie

DoMUS. Neem de uitdaging aan! Vind de juiste balans tussen milieubewust en gelukkig leven

DoMUS. Neem de uitdaging aan! Vind de juiste balans tussen milieubewust en gelukkig leven DoMUS Neem de uitdaging aan! Vind de juiste balans tussen milieubewust en gelukkig leven Colofon: Spelontwerp: Tekstredactie: Programmering: Illustraties & vormgeving: Inhoudelijke bijdragen: Coördinatie:

Nadere informatie

Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering 8-10-2012. Klimaatverandering

Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering 8-10-2012. Klimaatverandering Zonne-energie 2012: prijs 21 ct per kwh; 2020 prijs 12 ct kwh Groen rijden; energiehuizen, biologisch voedsel Stimular, de werkplaats voor Duurzaam Ondernemen Stichting Stimular www.stimular.nl 010 238

Nadere informatie

Vegetarisch eten niet per se goed voor het klimaat

Vegetarisch eten niet per se goed voor het klimaat 1 van 5 4-3-2017 08:55 standaard.be Vegetarisch eten niet per se goed voor het klimaat Van onze redactrice Inge Ghijs BrusselWat moeten we eten als we met ons eetpatroon geen aanslag willen plegen op het

Nadere informatie

Zuinig met energie. waar je thuis bent...

Zuinig met energie. waar je thuis bent... Zuinig met energie waar je thuis bent... Goed voor het milieu en voor uw portemonnee HEEMwonen investeert fors in energiebesparende maatregelen. Dit doen we heel bewust. Zo verlagen we de energielasten

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 1. Inleiding Klimaatverandering is een urgent probleem waarmee de samenleving vrijwel dagelijks wordt geconfronteerd. De Conventie voor Klimaatverandering van de Verenigde Naties

Nadere informatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie Klimaatverandering Mondiaal en in Nederland J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Wat verwachten we wereldwijd/in Europa

Nadere informatie

Presenta/e door Jan de Kraker - 5 mei 2014. Energie in Beweging

Presenta/e door Jan de Kraker - 5 mei 2014. Energie in Beweging Presenta/e door Jan de Kraker - 5 mei 2014 Energie in Beweging Wat is Well to Wheel Met Well to Wheel wordt het totale rendement van brandstoffen voor wegtransport uitgedrukt Well to Wheel maakt duidelijk

Nadere informatie

Opwarming aarde niet de schuld van het vee

Opwarming aarde niet de schuld van het vee focus juni 219 Opwarming aarde niet de schuld van het vee Europese landbouwhuisdieren hebben vrijwel geen aandeel in de opwarming van de aarde. Dat blijkt uit data van het Amerikaanse Carbon Dioxide Information

Nadere informatie

Bijlage 1: klimaatdoelstellingen & ambities

Bijlage 1: klimaatdoelstellingen & ambities Bijlage 1: klimaatdoelstellingen & ambities Mondiale ambities In 1992 is in Rio de Janeiro in het VN-Klimaatverdrag de doelstelling vastgelegd om de concentraties van broeikasgassen in de atmosfeer te

Nadere informatie

LES 2: Klimaatverandering

LES 2: Klimaatverandering LES 2: Klimaatverandering 1 Les 2: Klimaatverandering Vakken PAV, aardrijkskunde Eindtermen Sociale vaardigheden, burgerzin, ICT, vakoverschrijdend, samenwerken, kritisch denken Materiaal Computer met

Nadere informatie

Hoe kan ik energie besparen? De Woningstichting helpt u!

Hoe kan ik energie besparen? De Woningstichting helpt u! energie besparen = woonlasten verlagen VRAGEN? Bent u geïnteresseerd in één van de mogelijkheden die in deze brochure zijn beschreven, heeft u nog vragen of wilt u meer weten over de kosten? Vul dan het

Nadere informatie

Zuinige ketel? Dat loont! Ontdek de mogelijkheden, voordat uw oude verwarmingsketel stuk gaat.

Zuinige ketel? Dat loont! Ontdek de mogelijkheden, voordat uw oude verwarmingsketel stuk gaat. Zuinige ketel? Dat loont! Ontdek de mogelijkheden, voordat uw oude verwarmingsketel stuk gaat. Een nieuwe, zuinige ketel? Denk er nu al over na! Is uw ketel oud aan het worden? Wacht niet totdat hij stuk

Nadere informatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie Klimaatverandering Wat kunnen we in de toekomst verwachten? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Wat verwachten we wereldwijd/in

Nadere informatie

CO2 impact kringloopbedrijven

CO2 impact kringloopbedrijven CO2 impact kringloopbedrijven CO2 besparing gerealiseerd in 2014 door Stichting Aktief Dhr. G. Berndsen Gildenstraat 43 7005 bl Doetinchem Tel. 0314330980 g.berndsen@aktief-groep.nl Samenvatting Met 1

Nadere informatie

Deelvraag 1: Wat zijn de oorzaken van klimaatverandering en wat houdt klimaatverandering in?

Deelvraag 1: Wat zijn de oorzaken van klimaatverandering en wat houdt klimaatverandering in? Profielwerkstuk door een scholier 2470 woorden 27 maart 2008 6,1 24 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Deelvraag 1: Wat zijn de oorzaken van klimaatverandering en wat houdt klimaatverandering in? Klimaatverandering

Nadere informatie

Wij informeren u graag over de mogelijkheden, tips en handige weetjes op het gebeid van duurzaamheid en vooral wat ook zelf kunt doen.

Wij informeren u graag over de mogelijkheden, tips en handige weetjes op het gebeid van duurzaamheid en vooral wat ook zelf kunt doen. Investeren in duurzaamheid In de samenleving is er steeds meer aandacht voor duurzaamheid en energiebesparing. We gaan de komende jaren actief inzetten op duurzaam beheren. Energiezuinig wonen. Niet alleen

Nadere informatie

BANANEN LANGS DE NOORDZEE antwoordblad

BANANEN LANGS DE NOORDZEE antwoordblad Opdracht 1 In het filmpje ging het over klimaatverandering. Bedenk samen drie voordelen en drie nadelen van klimaatverandering. Schrijf op: Voordelen 1. bijvoorbeeld warmere zomers in Nederland 2. bijvoorbeeld

Nadere informatie

Opwarming van de aarde

Opwarming van de aarde Leerlingen Opwarming van de aarde 8 Naam: Klas: In dit onderdeel kom je onder andere te weten dat er niet alleen een broeikaseffect is, maar dat er ook een versterkt broeikaseffect is. Bovendien leer je

Nadere informatie

7. Klimaatkwis. Wie heeft de meeste vragen goed? De prijs: Plan van Aanpak van Kies Groen Licht

7. Klimaatkwis. Wie heeft de meeste vragen goed? De prijs: Plan van Aanpak van Kies Groen Licht 7. Klimaatkwis Wie heeft de meeste vragen goed? De prijs: Plan van Aanpak van Kies Groen Licht Werkwijze: allen staan, groene en rode kaartjes, fout = zitten 1. Wie maakte de film An inconvenient truth,

Nadere informatie

Spaar het Klimaat. Op naar een gedeelde visie!

Spaar het Klimaat. Op naar een gedeelde visie! Spaar het Klimaat Op naar een gedeelde visie! VISIE SPAAR HET KLIMAAT In het begin van de zomer 2013 is tijdens een laatste sessie gesproken over de vernieuwing van de missie en visie van Spaar het Klimaat.

Nadere informatie

Toets_Hfdst10_BronnenVanEnergie

Toets_Hfdst10_BronnenVanEnergie Toets_Hfdst10_BronnenVanEnergie Vragen Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: 31-1-2017 Tijd: 11:10 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19,

Nadere informatie

KNMI 06 klimaatscenario s

KNMI 06 klimaatscenario s KNMI 06 klimaatscenario s Stof tot nadenken? Opzet presentatie Klimaatverandering en het (versterkte) broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering De nieuwe KNMI-klimaatscenario s Mogelijke effecten 1

Nadere informatie

KNMI 06 klimaatscenario s

KNMI 06 klimaatscenario s KNMI 06 klimaatscenario s Hoe verandert ons klimaat? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Klimaatscenario s Mogelijke

Nadere informatie

Klimaatverandering in internationaal perspectief

Klimaatverandering in internationaal perspectief Klimaatverandering in internationaal perspectief Gaan onze buurlanden uit van dezelfde verandering? Janette Bessembinder Stelling 1 Als de warme golfstroom tot stilstand komt, wordt het in Nederland minstens

Nadere informatie

Wat moet je doen? Lees de informatie in dit pakketje

Wat moet je doen? Lees de informatie in dit pakketje ENERGIE Wat moet je doen? Lees de informatie in dit pakketje Zoek meer informatie op de computer en bekijk filmpjes over het onderwerp (achterin deze lesbrief staan websites en links voor filmpjes) Overleg

Nadere informatie

aantal bron hiervoor kun je http://www.vosabb.nl/gemiddelde-afstand-tot-basisschool-ietsgroter-geworden/

aantal bron hiervoor kun je http://www.vosabb.nl/gemiddelde-afstand-tot-basisschool-ietsgroter-geworden/ De huidige acht- tot twaalfjarigen zijn Generatie Climate: Generatie C. Zij zijn de eerste toekomstige generatie die in alle aspecten van hun leven het effect van klimaatverandering zal ondervinden. Maar

Nadere informatie

Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL

Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Doelstellingen - Mondiaal Parijs-akkoord: Well below 2 degrees. Mondiaal circa 50% emissiereductie nodig in

Nadere informatie

1. Ecologische voetafdruk

1. Ecologische voetafdruk 2 VW0 THEMA 7 MENS EN MILIEU EXTRA OPDRACHTEN 1. Ecologische voetafdruk In de basisstoffen heb je geleerd dat we voedsel, zuurstof, water, energie en grondstoffen uit ons milieu halen. Ook gebruiken we

Nadere informatie

Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten?

Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten? Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten? Yorick de Wijs (KNMI) Veenendaal - 09 05 2019 Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut 1 Klimaatverandering Oorzaken en risico s wereldwijd Trends en

Nadere informatie

Digitale huismodule. Quintel Intelligence. Inleiding

Digitale huismodule. Quintel Intelligence. Inleiding Inleiding s Ochtends word je gewekt door je smartphone. Je doet een lamp aan en zet de verwarming een graadje hoger. Snel onder de douche, haar föhnen. Dan kopje thee zetten of een glas melk uit de koelkast

Nadere informatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie

Klimaatverandering. Opzet presentatie Klimaatverandering Welke extremen kunnen we in de toekomst verwachten? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Klimaatscenario

Nadere informatie

Thuis Slim Advies. Haal meer winst uit energie. Zon Wind Water. Gratis tips om energie te besparen

Thuis Slim Advies. Haal meer winst uit energie. Zon Wind Water. Gratis tips om energie te besparen Thuis Slim Advies Haal meer winst uit energie Zon Wind Water Gratis tips om energie te besparen Gratis tips om energie te besparen. Haal meer winst uit energie Voorwaarden van verspreiding Je mag dit E-book

Nadere informatie

Achtergrondinformatie The Bet

Achtergrondinformatie The Bet Achtergrondinformatie The Bet Wedden dat het ons lukt in 2 maanden 8 % CO 2 te besparen! In 1997 spraken bijna alle landen in het Japanse Kyoto af hoeveel CO 2 zij moesten besparen om het broeikaseffect

Nadere informatie

Bespaar-toptips. die watt opleveren. samen@heuvelrugenergie.nl www.heuvelrugenergie.nl

Bespaar-toptips. die watt opleveren. samen@heuvelrugenergie.nl www.heuvelrugenergie.nl Bespaar-toptips die watt opleveren samen@heuvelrugenergie.nl www.heuvelrugenergie.nl Bespaar-toptip 1 Waterbesparende douchekop (max. 8L per minuut doe de emmerproef om dit te testen) ± 90 p.j. De groenste

Nadere informatie

Wordt de klimaatsverandering veroorzaakt door de mens, of is het een natuurlijk proces?

Wordt de klimaatsverandering veroorzaakt door de mens, of is het een natuurlijk proces? Werkstuk door een scholier 1718 woorden 9 februari 2009 5,3 20 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding. De aarde warmt op. Daarover gaat deze praktische eindopdracht van ANW. Dit verslag gaat over klimaatverandering.

Nadere informatie

Reductieplan Overige Broeikasgassen.

Reductieplan Overige Broeikasgassen. Reductieplan Overige Broeikasgassen (ROB) www.robklimaat.nl Kansen en bedreigingen in de electriciteitssector Erik ter Avest 29 juni 2006 1 Wat is het ROB? Andere vragen? Discussie Enkele begrippen wat

Nadere informatie

Actief bezig met de I-CE!

Actief bezig met de I-CE! Actief bezig met de I-CE! Speciaal voor dorpshuizen heeft inrg een aantal leuke tips en weetjes over energiebesparing verzameld! In deze mail geeft inrg een aantal tips en weetjes over de I-CE die onlangs

Nadere informatie

Tropisch Nederland. 1. Aanzetten. 1.a Tropisch Nederland

Tropisch Nederland. 1. Aanzetten. 1.a Tropisch Nederland 1. Aanzetten Tropisch Nederland 1.a Tropisch Nederland Jij gaat aan de slag met het dossier Tropisch Nederland. Welke onderdelen van het dossier ga jij maken? Overleg met je docent. GA IK DOEN STAP ONDERDEEL

Nadere informatie

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Heleen de Coninck, 13 september 2011 Energieonderzoek Centrum Nederland Grootste energieonderzoekcentrum van Nederland Missing link tussen

Nadere informatie

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen. Heleen de Coninck, 13 september 2011

Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen. Heleen de Coninck, 13 september 2011 Onze energievoorziening in feiten: mythes, nieuwtjes en kansen Heleen de Coninck, 13 september 2011 Energieonderzoek Centrum Nederland Grootste energieonderzoekcentrum van Nederland Missing link tussen

Nadere informatie

Zuinig wonen. 10. Doe de VREG-test! Bekijk zeker de website: http://www.vreg.be/nl/doe-de-v-test-voorgezinnen

Zuinig wonen. 10. Doe de VREG-test! Bekijk zeker de website: http://www.vreg.be/nl/doe-de-v-test-voorgezinnen 10. Doe de VREG-test! Bekijk zeker de website: http://www.vreg.be/nl/doe-de-v-test-voorgezinnen Hier vergelijk je de verschillende producten van de verschillende energieleveranciers. Zo kun je zien wat

Nadere informatie

Factsheet. Klimaatverandering: Beleid en maatregelen

Factsheet. Klimaatverandering: Beleid en maatregelen Factsheet Klimaatverandering: Beleid en maatregelen Sinds het begin van het Industriële Tijdperk (circa 1860) is de gemiddelde temperatuur op aarde met 0,8 C gestegen. Wetenschappers kennen het grootste

Nadere informatie

Voorbeeldstraat 1 in Hilversum

Voorbeeldstraat 1 in Hilversum Voorbeeldstraat 1 in Hilversum Klantnummer 11111VA1 Contactpersoon Kasper van Heteren Energie prestatie adviseur woningen (EPA-W) Johannes Frölich E-mailadres kasper.van.heteren@maakjehuishoom.nl Datum

Nadere informatie

Klimaateffectschetsboek West-en Oost-Vlaanderen NATHALIE ERBOUT ZWEVEGEM, 5 DECEMBER 2014

Klimaateffectschetsboek West-en Oost-Vlaanderen NATHALIE ERBOUT ZWEVEGEM, 5 DECEMBER 2014 Klimaateffectschetsboek West-en Oost-Vlaanderen NATHALIE ERBOUT ZWEVEGEM, 5 DECEMBER 2014 Klimaateffectschetsboek Scheldemondraad: Actieplan Grensoverschrijdende klimaatbeleid, 11 september 2009 Interregproject

Nadere informatie

Groningen, 15 juni 2009. Klimaatverandering: Dreiging of Uitdaging. Reinier van den Berg. Palmbomen of pinguins

Groningen, 15 juni 2009. Klimaatverandering: Dreiging of Uitdaging. Reinier van den Berg. Palmbomen of pinguins Groningen, 15 juni 2009 Klimaatverandering: Dreiging of Uitdaging Palmbomen of pinguins Reinier van den Berg Meteoroloog, klimatoloog Presentator, fotograaf, auteur Tornadojager page 2 1 11 Mei 2000 2

Nadere informatie

Klimaatverandering en onze voedselzekerheid

Klimaatverandering en onze voedselzekerheid Klimaatverandering en onze voedselzekerheid Prof. Dr. Martin Kropff Rector Magnificus Wageningen University Vice-president Raad van Bestuur Wageningen UR Ons klimaat verandert Ons klimaat verandert Oplossingsrichtingen

Nadere informatie

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Basisles Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Les Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Zonlicht dat de aarde bereikt, zorgt ervoor dat het aardoppervlak warm

Nadere informatie

BNR MINI-ENERGIEBESPARINGSWEDSTRIJD SPEELKAART VAN:

BNR MINI-ENERGIEBESPARINGSWEDSTRIJD SPEELKAART VAN: BNR MINI-ENERGIEBESPARINGSWEDSTRIJD SPEELKAART VAN: HANDLEIDING Bij BNR gaan jullie allemaal aan de slag met een mini-energiebesparingswedstrijd. Goed bezig! Maar hoe werkt het precies? Hierbij de handleiding:

Nadere informatie

foto: Vera Siemons Resultaten onderzoek naar klimaatbeleving Uitgevoerd door Gfk i.o.v. Achmea - oktober 2016

foto: Vera Siemons Resultaten onderzoek naar klimaatbeleving Uitgevoerd door Gfk i.o.v. Achmea - oktober 2016 foto: Vera Siemons Resultaten onderzoek naar klimaatbeleving Uitgevoerd door Gfk i.o.v. Achmea - oktober 2016 1 De meeste jongeren (34%) houden zich niet bezig met de gevolgen van klimaatverandering Toch

Nadere informatie

Glastuinbouw draagt door hoge CO2-emissie flink bij aan Global Warming. Voor wie verstandig handelt!

Glastuinbouw draagt door hoge CO2-emissie flink bij aan Global Warming. Voor wie verstandig handelt! Glastuinbouw draagt door hoge CO2-emissie flink bij aan Global Warming Trendsamenvatting Naam Definitie Scope Invloed: Impact Bronnen Global warming Global Warming, de opwarming van de aarde, is de stijging

Nadere informatie

DE ENERGIE[R]EVOLUTIE

DE ENERGIE[R]EVOLUTIE DE LEERLINGENHANDLEIDING VMBO Naam: Klas: Datum: Pagina 2 INLEIDING Mensen maken op grote schaal gebruik van fossiele brandstoffen: aardolie, aardgas en steenkool. Fossiele brandstoffen ontstaan uit resten

Nadere informatie

Vermeden CO 2 emissies door recycling van e-waste

Vermeden CO 2 emissies door recycling van e-waste Vermeden CO 2 emissies door recycling van e-waste Monitoring 2013 Datum: 6-5-2014 Versie: Eindrapport Project nummer: CL1039 In opdracht van: Hendrik Bijker, Wecycle. Uitgevoerd door: Jorrit Leijting,

Nadere informatie

Duurzaamheid. Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018

Duurzaamheid. Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018 Duurzaamheid Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018 Duurzaamheid Duurzaamheid Duurzame ontwikkeling is de ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van de toekomstige

Nadere informatie

voetafdruk etcetera. 3. Verwerking door discussie. (30 min.) De feiten en antwoorden zijn voor de docent ter beschikking in dit document.

voetafdruk etcetera. 3. Verwerking door discussie. (30 min.) De feiten en antwoorden zijn voor de docent ter beschikking in dit document. versie 10-12-18 Beste docent, De film Morgenland gaat vergezeld van een bijbehorende verwerkingsles. De tijdsduur van film en les is een tot anderhalf uur. Het lesdoel is het creëren van bewustzijn. Aan

Nadere informatie

Ervaar het duurzame comfort van het nieuwe verwarmen met de Daikin Intergas Hybride.

Ervaar het duurzame comfort van het nieuwe verwarmen met de Daikin Intergas Hybride. minimaal 50% minder co 2 -uitstoot door halvering van uw gasverbruik Ervaar het duurzame comfort van het nieuwe verwarmen met de Daikin Intergas Hybride. Verwarm uw huis zoals u altijd gedaan heeft. Maar

Nadere informatie

Les bij klimaatverandering:

Les bij klimaatverandering: Les bij klimaatverandering: Lesdoelen: De leerlingen zijn aan het einde van de les meer te weet gekomen over het gevolg van de opwarming van de aarde. De leerlingen kunnen zich verplaatsen in kinderen

Nadere informatie

Werkstuk Maatschappijleer Broeikaseffect

Werkstuk Maatschappijleer Broeikaseffect Werkstuk Maatschappijleer Broeikaseffect Werkstuk door een scholier 1897 woorden 18 januari 2003 6,4 35 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Wat is het broeikaseffect? Wat is het broeikaseffect nu precies?

Nadere informatie

Energie: inleiding en beleid Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving (

Energie: inleiding en beleid Gepubliceerd op Compendium voor de Leefomgeving ( Indicator 11 augustus 2010 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Energiedragers De economie

Nadere informatie

Vermeden broeikaseffect door recycling van e-waste

Vermeden broeikaseffect door recycling van e-waste Vermeden broeikaseffect door recycling van e-waste 29-214 Datum: 27 juli 215 Versie: 1.1 In opdracht van: Opgesteld door: Hendrik Bijker Wecycle Laura Golsteijn Marisa Vieira Dit rapport is geschreven

Nadere informatie

klimaatverandering en zeespiegelstijging Klimaatverandering en klimaatscenario s Achtergronden Prof Dr Bart van den Hurk

klimaatverandering en zeespiegelstijging Klimaatverandering en klimaatscenario s Achtergronden Prof Dr Bart van den Hurk Achtergronden Klimaatverandering en klimaatscenario s Prof Dr Bart van den Hurk Watis 06 hetmondiale klimaatprobleem? Klimaatverandering is van alle tijden Natuurlijke invloeden: Interne schommelingen

Nadere informatie

Groep 8 - Les 4 Duurzaamheid

Groep 8 - Les 4 Duurzaamheid Leerkrachtinformatie Groep 8 - Les 4 Duurzaamheid Lesduur: 30 minuten (zelfstandig) DOEL De leerlingen weten wat de gevolgen zijn van energie verbruik. De leerlingen weten wat duurzaamheid is. De leerlingen

Nadere informatie

Wat is CO 2? Waarom CO 2? Waarom Milieubarometer i.p.v. CO 2? Waarom CO 2 -footprint? Inhoud. Cursus CO 2 -footprint

Wat is CO 2? Waarom CO 2? Waarom Milieubarometer i.p.v. CO 2? Waarom CO 2 -footprint? Inhoud. Cursus CO 2 -footprint Inhoud Cursus CO 2 -footprint Hoe maak je de footprint en wat heb je eraan? 27 mei 2013 Voor de Werkgroep Monitoren van MPZ Wat is CO 2 en waarom hebben we het daar over? CO 2 -footprint t.o.v. Milieubarometer

Nadere informatie

Samenvatting. Indicatoren voor ecologische effecten hangen sterk met elkaar samen

Samenvatting. Indicatoren voor ecologische effecten hangen sterk met elkaar samen Samenvatting Er bestaan al jaren de zogeheten Richtlijnen voor goede voeding, die beschrijven wat een gezonde voeding inhoudt. Maar in hoeverre is een gezonde voeding ook duurzaam? Daarover gaat dit advies.

Nadere informatie

GROENE TEST. Naam:.. 1. Het verbruik van fossiele grondstoffen veroorzaakt ecologische problemen. Welke?

GROENE TEST. Naam:.. 1. Het verbruik van fossiele grondstoffen veroorzaakt ecologische problemen. Welke? GROENE TEST Naam:.. 1. Het verbruik van fossiele grondstoffen veroorzaakt ecologische problemen. Welke? O Afkoeling van het klimaat O Meer vulkaanuitbarstingen O Zure regen O Zoete regen 2. Waarvoor dienen

Nadere informatie

Energie- en klimaatmonitor agrosectoren Hernieuwbare energie, reductie broeikasgassen en energiebesparing

Energie- en klimaatmonitor agrosectoren Hernieuwbare energie, reductie broeikasgassen en energiebesparing Energie- en klimaatmonitor agrosectoren Hernieuwbare energie, reductie broeikasgassen en energiebesparing Inleiding In 28 sloten de overheid en de agrosectoren het convenant Schone en Zuinige agrosectoren.

Nadere informatie

CO2 reductie

CO2 reductie CO2 reductie 2015-2020 1 In dit document willen wij onze CO2 uitstoot publiceren over de jaren 2015, 2016 en 2017. Daarbij nemen wij alvast een voorschot op de verwachting voor het jaar 2020 als we de

Nadere informatie

Energie bespaartips van Woningstichting Bergh

Energie bespaartips van Woningstichting Bergh Energie bespaartips van Woningstichting Bergh Energietips van Woningstichting Bergh - 1 Op tijd omlaag is geld besparen U kunt ook besparen in een energiezuinige woning U woont in een woning van Woningstichting

Nadere informatie

30/01/2012. Wat denk jij over. Wat gebeurt er?

30/01/2012. Wat denk jij over. Wat gebeurt er? Kraak je energiekosten Wat denk jij over klimaat en energie 2 Flauwekul. Opwarming van de aarde Mijn probleem niet, maar die van de volgende generatie. Bekommerd! Ik wil mee m n steentje bijdragen zodat

Nadere informatie