Ritueel slachten. Een gevecht om een recht

Transcriptie

1 Ritueel slachten Een gevecht om een recht Laurens Vellekoop Juli 2012

2 Scriptie Titel: Ritueel slachten Ondertitel: Een gevecht om een recht Student Laurens Vellekoop Studentnummer: Telefoon: Begeleider mr. dr. A.J. Nieuwenhuis Datum 13 juli

3 Inhoudsopgave Inleiding 4 1. Artikel 9 EVRM Het EVRM Reikwijdte Godsdienst/overtuiging Manifestatie/belijdenis Cha are Shalom Ve Tsedek tegen Frankrijk Beperkingsmogelijkheden Voorzien bij wet Legitiem doel Noodzakelijk in een democratische samenleving Dringende maatschappelijke behoefte Proportionaliteit/subsidiariteit Pertinentie Margin of appreciation Wetsvoorstel Thieme De rituele slacht Ritueel slachten in Europa Het wetsvoorstel Doelcriteria Aantasting dierenwelzijn 24 Conclusie 27 Bronnenlijst 30 3

4 Inleiding Op 2 september 2008 diende Marianne Thieme, partijleider en voorzitter van de Tweede Kamerfractie van de Partij voor de Dieren, het wetsvoorstel in tot wijziging van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren (Gwwd). Dit in verband met het invoeren van een verplichte voorafgaande bedwelming bij ritueel slachten (wetsvoorstel Thieme). Deze initiatiefwet strekt tot een algeheel verbod op het onverdoofd ritueel slachten van dieren. 1 Naar aanleiding van het voorstel ontstond een levendige discussie op zowel politiek als maatschappelijk gebied waarin vooral de emotie regeerde en de juridische context nog al eens uit het oog werd verloren. Nadat een aangepaste versie van het voorstel op overtuigende wijze door de Tweede Kamer was aangenomen, 2 werd het wetsvoorstel door de Eerste Kamer met een ruime meerderheid van 51 tegen 21 stemmen verworpen. 3 In een reactie op de verwerping verklaarde Thieme niet bij de pakken neer te gaan zitten, maar terug te gaan naar de Tweede Kamer met een nieuw voorstel. Daarin zal ze naar eigen zeggen enkele van de bezwaren die in de Eerste Kamer genoemd werden, meenemen. 4 De bezwaren waarop ze met name zal doelen, zijn die betreffende de verenigbaarheid van het wetsvoorstel met de vrijheid van godsdienst. Voor een groot aantal senatoren vormden die bezwaren de aanleiding om tegen het voorstel te stemmen. Op de verhouding tussen het wetsvoorstel en de vrijheid van godsdienst zal in deze scriptie dieper worden ingegaan. Onderzocht zal worden hoe het wetsvoorstel zich verhoudt met de vrijheid van godsdienst zoals neergelegd in artikel 9 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). 5 Het onderzoek zal geschieden aan de hand van de onderzoeksvraag: Is het wetsvoorstel Thieme, inhoudende een algeheel verbod op het onverdoofd slachten van dieren, te verenigen met het recht op godsdienstvrijheid van artikel 9 EVRM? Deze scriptie bestaat uit twee hoofdstukken en een conclusie. Het eerste hoofdstuk dient als conceptueel kader en kan worden opgesplitst in twee delen. Na een korte introductie van het 1 Kamerstukken II, , , nr Kamerstukken II, , , nr. 98, item Kamerstukken I, , , nr. 33, item 5. 4 M. Remie, Eerste Kamer verwerpt verbod rituele slacht Thieme komt met nieuw voorstel, NRC, 19 juni 2012, te raadplegen via 5 Verdrag van 4 november 1950, Trb. 1951,

5 EVRM zal in het eerste deel worden ingegaan op de reikwijdte van het eerste lid van artikel 9 EVRM. In het tweede deel zal vervolgens worden stilgestaan bij de in het tweede lid geformuleerde beperkingsmogelijkheden. In hoofdstuk twee staat naast het wetsvoorstel ook de rituele slacht in het algemeen centraal. Onder meer zal worden ingegaan op de geschiedenis van het ritueel slachten in Nederland, de regelgeving betreffende onverdoofd ritueel slachten in andere Europese landen en op de aantasting van het dierenwelzijn als gevolg van de rituele slacht. In de conclusie zal aan de hand van het beslissingsschema van het EVRM worden beoordeeld of het wetsvoorstel in overeenstemming is met de vrijheid van godsdienst. 5

6 1. Artikel 9 EVRM Het recht op godsdienstvrijheid wordt in Nederland door verschillende bepalingen gewaarborgd. Artikel 6 van de Grondwet (Gw), art. 18 van het Internationaal Verdrag inzake Burgerlijke en Politieke Rechten (IVBPR) 6 en art. 9 van het EVRM bepalen alle dat een ieder het recht heeft zijn godsdienst of levensovertuiging te belijden en stellen eisen aan een eventuele beperking van dat recht. Toch is vooral art. 9 EVRM van belang voor de bescherming van godsdienstvrijheid in Nederland. Dit heeft ten eerste te maken met het feit dat formele wetgeving op grond van art. 94 Gw door de rechter kan worden getoetst aan een ieder verbindende internationale bepalingen, zoals art. 9 EVRM en 18 IVBPR. Vanwege het toetsingsverbod van art. 120 Gw is een rechter niet bevoegd om een formele wet te toetsen aan art. 6 van de Grondwet. 7 Ten tweede doet het toezichthoudende orgaan van het EVRM (Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM)), in tegenstelling tot dat van het IVBPR (Mensenrechtencomité), bindende uitspraken en is de jurisprudentie van het EHRM wat betreft bescherming van de godsdienstvrijheid uitgebreider en beter ontwikkeld. 8 Voor de beoordeling van de verenigbaarheid van het wetsvoorstel Thieme met de vrijheid van godsdienst biedt art. 9 EVRM daarom het meest geschikte kader. Voordat in de paragrafen 1.2 en 1.3 nader in zal worden gegaan op respectievelijk de reikwijdte en beperkingsmogelijkheden van art. 9 EVRM volgt nu eerst een korte introductie van het EVRM. 1.1 Het EVRM Op 5 mei 1949 werd als reactie op de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog de Raad van Europa opgericht. 9 Volgens het Statuut van de Raad van Europa is het doel van de organisatie om de eenheid tussen zijn leden te bevorderen, ten einde hun gemeenschappelijke idealen en beginselen veilig te stellen en te verwezenlijken alsmede hun economische en sociale vooruitgang te bevorderen. 10 Deze doelstelling dient volgens het Statuut onder meer te worden nagestreefd door het sluiten van verdragen op het gebied van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden. 11 In het kader daarvan kwam in 1950 het Europees Verdrag ter bescherming van de Rechten van de Mens en fundamentele vrijheden tot stand. Het verdrag voorzag niet alleen in de opsomming van rechten en vrijheden maar tevens in de oprichting 6 Verdrag van 19 december 1966, Trb. 1969, Elzinga, De Lange en Hoogers 2006, p Barkhuysen, Van Emmerik en Rieter 2002, p Vande Lanotte en Haeck 2005, p Statuut van de Raad van Europa art. 1a (Stb.J 341). 11 Statuut van de Raad van Europa art. 1b (Stb.J 341). 6

7 van twee onafhankelijke toezichthoudende organen. De Europese Commissie voor de Rechten van de Mens (ECRM) en het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Sinds 1950 heeft het EVRM zich enorm ontwikkeld. Zo kent het verdrag inmiddels 14 protocollen en is ook het aantal verdragspartijen fors toegenomen. Om de grote werkdruk die dat met zich meebrengt te verminderen, is in 1998 besloten tot oprichting van een nieuw Hof waarin de Commissie en het oude Hof werden samengevoegd. 12 Dit Hof kan op drie manieren worden benaderd. Via het individuele klachtrecht (art. 34 EVRM), via het klachtrecht van staten (art. 33 EVRM) of via de bevoegdheid van het Comité van Ministers om advies te vragen (art. 47 EVRM). 13 Omdat het in vrijwel alle gevallen waarin wordt geklaagd een individuele klacht betreft, is de betekenis van de laatste twee procedures beperkt. Iedere natuurlijke persoon, niet-gouvernementele organisatie of groep van particulieren kan van het individuele klachtrecht gebruik maken mits de nationale rechtsmiddelen zijn uitgeput. 1.2 Reikwijdte In het eerste lid van art. 9 EVRM worden rechten toegekend terwijl in het tweede lid beperkingen op deze rechten door de staat, mogelijk worden gemaakt. Voordat in paragraaf 1.3 uitgebreid wordt stilgestaan bij de mogelijkheid tot beperking, zal eerst dieper worden ingegaan op de reikwijdte van het artikel. Artikel 9 lid 1 EVRM luidt als volgt: 1. Een ieder heeft recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst; dit recht omvat tevens de vrijheid om van godsdienst of overtuiging te veranderen, alsmede de vrijheid hetzij alleen, hetzij met anderen, zowel in het openbaar als privé zijn godsdienst te belijden of overtuiging tot uitdrukking te brengen in erediensten, in onderricht, in praktische toepassing ervan en in het onderhouden van geboden en voorschriften. De bescherming die het artikel biedt, is tweeledig. Door een ieder het recht toe te kennen op het hebben van een geloof en op het veranderen van geloof, waarborgt het eerste deel van lid 1 de interne vrijheid van godsdienst ( forum internum ). Dit forum internum is een absoluut recht waarop geen beperkingen mogelijk zijn. 14 Door toekenning van het recht om een godsdienst of levensovertuiging te belijden of uit te dragen, wordt in het tweede deel van het eerste lid de externe godsdienstvrijheid gewaarborgd ( forum externum ). Het forum 12 Barkhuysen 2004, p Barkhuysen 2004, p Vgl. ECRM 9 mei 1989, nr /85, par. 47 (Peter Darby tegen Zweden). 7

8 externum is in tegenstelling tot het forum internum een relatief recht waaraan conform het tweede lid van art. 9 EVRM beperkingen kunnen worden opgelegd. Omdat beide rechten in grote mate met elkaar samenhangen, is het in een concreet geval vaak moeilijk om een lijn te trekken tussen enerzijds het hebben van een geloof of overtuiging en anderzijds het uiten daarvan. 15 Om vast te kunnen stellen of er in een concreet geval sprake is van een inbreuk op de godsdienstvrijheid, dienen allereerst de begrippen godsdienst en levensovertuiging te worden afgebakend. Verder is het van belang welke daden, handelingen of manifestaties voortkomend uit een godsdienst of levensovertuiging, door de vrijheid van godsdienst worden bestreken. Ten slotte speelt nog de vraag, of een concrete ter beoordeling voorliggende modaliteit (tijdstip, plaats, modus) van een godsdienstige handeling of uiting, binnen de reikwijdte van de vrijheid van godsdienst valt Godsdienst/overtuiging Omdat in het EVRM de woorden godsdienst en overtuiging niet nader zijn gedefinieerd, dient per geval na te worden gegaan of van een van beide sprake is. Dit zorgt ervoor dat de rechtspraak van het EHRM een sterk casuïstisch karakter heeft, waaraan weinig algemene conclusies verbonden kunnen worden. 17 De eisen voor het aannemen van het bestaan van een geloof of overtuiging zijn niet erg streng. Het EHRM heeft in de zaak Campbell en Cossans tegen het Verenigd Koninkrijk bepaald, dat sprake moet zijn van ideeën met een bepaalde overtuigingskracht, oprechtheid, cohesie en importantie. Het dient te gaan om een fundamentele en omvattende visie over het menselijk bestaan. 18 Enkele ideeën zijn niet toereikend om te concluderen tot het bestaan van een (godsdienstige) overtuiging in de zin van artikel 9 EVRM. 19 Deze ruime interpretatie komt voort uit het feit dat het Hof zich zo veel mogelijk tracht te onthouden van inhoudelijke oordelen over een godsdienst of overtuiging. Door de ruime uitleg biedt artikel 9 EVRM niet alleen bescherming aan de traditionele godsdiensten zoals het christendom, 20 de islam, 21 het hindoeïsme 22 en boeddhisme 23 maar bijvoorbeeld ook aan het geloof van de druïden 24 en de 15 Fawcett 1997, p Aarass en Vermeulen 2008, p Oldenhuis e.a. 2007, p EHRM 25 februari 1992, nr. 7511/76, par. 36 (Campbell en Cossans tegen het Verenigd Koninkrijk). 19 EHRM 29 april 2003, nr. 2346/02, par. 82 (Pretty tegen het Verenigd Koninkrijk). 20 ECRM 8 maart 1985, nr /84 (Knudsen tegen Noorwegen). 21 EHRM 10 november 2005, nr /98 (Sahin tegen Turkije). 22 ECRM 8 maart 1994, nr /92 (ISKCON en anderen tegen het Verenigd Koninkrijk). 23 ECRM 20 december 1974, nr. 5442/72, par. 41 (X. tegen het Verenigd Koninkrijk). 24 ECRM 14 juli 1987, nr /86, (Chappell tegen het Verenigd Koninkrijk). 8

9 Scientology kerk. 25 Naast diverse godsdiensten vallen wellicht ook overtuigingen als het pacifisme, 26 atheïsme 27 en communisme 28 onder de reikwijdte van artikel 9 EVRM Manifestatie/belijdenis Door een ruime interpretatie te geven van de begrippen godsdienst en levensovertuiging, heeft het Hof het probleem van de reikwijdte van art. 9 EVRM verschoven naar de vraag of er sprake is van een manifestatie of belijdenis in de zin van het verdrag. 29 Deze vraag is niet eenvoudig te beantwoorden omdat het vaak onduidelijk is of een bepaalde daad, handeling of situatie tot het forum internum of forum externum behoort. 30 Zo levert volgens het Hof de gedwongen participatie van leerlingen die Jehova s getuige zijn aan een nationale parade waarbij eerbied voor de strijdkrachten voorop staat geen strijd op met het forum internum, maar het onder dwang participeren bij gebeds- of religieuze manifestaties wel. 31 Uit de opsomming in het laatste deel van art. 9 lid 1 EVRM komt naar voren, dat bij de bepaling van wat onder godsdienstige uiting valt de traditionele religieuze manifestaties het uitgangspunt vormen. In lijn hiermee is de rechtspraak van het EHRM op dit punt weinig progressief. 32 Ondanks de subjectiveringstendens in de huidige maatschappij, waardoor het scala aan religieus geïnspireerde praktijken alsmaar groter wordt, oordeelt het Hof vanuit een overwegend extern-objectief perspectief waarbij de zelfinterpretatie van de grondrechthouder een beperkte rol speelt. 33 Volgens Aarass en Vermeulen is deze objectivering noodzakelijk om te voorkomen dat het recht op godsdienstvrijheid een oncontroleerbaar en inhoudsloos recht wordt. 34 Wanneer de definitiemacht enkel bij de persoon of organisatie komt te liggen die zich op zijn godsdienst beroept, wordt het concept van de godsdienstvrijheid juridisch onhanteerbaar. 35 De ECRM oordeelde in de zaak Arrowsmith tegen het Verenigd Koninkrijk dat een onderscheid gemaakt dient te worden tussen een practice zoals deze beschermd wordt door art. 9 EVRM en een algemene categorie handelingen influenced by religion or belief. 36 De 25 ECRM 5 mei 1977, nr. 7805/77, par. 68 (X. en Scientology kerk tegen Zweden). 26 ECHR 5 december 1978, nr. 7050/75 (Arrowsmith tegen het Verenigd Koninkrijk). 27 ECRM 3 december 1986, nr /83, par. 41(Angelini tegen Zweden). 28 ECRM 10 december 1992, nr /90 (Hazar, Hazar en Acik tegen Turkije). 29 Peters en Boogaard 2009, p Evans 2001, p EHRM 18 december 1996, nr /94, par. 38 (Efstratiou tegen Griekenland). Zie hierover ook: Peters en Boogaard 2009, p. 18. En Evans 2001, p Aarass en Vermeulen 2009, p Peters en Boogaard 2009, p Aarass en Vermeulen 2009, p Aarass en Vermeulen 2009, p ECRM 12 oktober 1978, nr. 7050/77, par. 71 (Arrowsmith tegen het Vereneigd Koninkrijk). 9

10 Commissie baseerde dit onderscheid op het noodzakelijke verband tussen de godsdienst of overtuiging en de manifestatie daarvan. De uitkomst van deze noodzakelijkheidstoets is niet altijd even voorspelbaar. Zo beoordeelde het Hof de weigering van een streng gelovige Franse apotheker om anticonceptiepillen te verkopen niet als een manifestatie in de zin van art. 9 EVRM. 37 Ook de religieus gemotiveerde weigering om op een bepaalde dag te werken, wordt door het Hof niet zonder meer beschouwd als een manifestatie van geloof of overtuiging. 38 Het ritueel slachten werd daarentegen wel aangemerkt als een belijdenis in de zin van art. 9 EVRM. Het Hof kwam tot dit oordeel in de zaak Cha are Shalom Ve Tsedek tegen Frankrijk Cha are Shalom Ve Tsedek tegen Frankrijk Evenals in Nederland botst ook in Frankrijk het ritueel slachten met de regel dat een dier voorafgaand aan de slacht verdoofd dient te worden. Ritueel slachten is desondanks toegestaan volgens de Franse wet. Organisaties hebben echter wel toestemming nodig van de Franse overheid om onverdoofd te mogen slachten. De Franse autoriteiten weigerden deze te verlenen aan de liturgische vereniging Cha are Shalom Ve Tsedek omdat het al een vergunning had verleend aan de veel grotere joodse organisatie ACIP. Cha are heeft echter bezwaar tegen het vlees dat onder auspiciën van deze organisatie wordt geslacht omdat het weliswaar kosher maar niet glatt is en daarmee niet voldoet aan de eisen die de joodsorthodoxe leden van de vereniging aan het vlees stellen. Omdat de vereniging het weigeren van de vergunning in strijd achtte met onder meer de vrijheid van godsdienst, besloot zij een rechtszaak aan te spannen tegen Frankrijk. 40 Ten aanzien van de rituele slacht overwoog het EHRM dat het een rite is, die tot doel heeft om joden te voorzien van vlees afkomstig van dieren, geslacht overeenkomstig religieuze voorwaarden. Deze rite is volgens het Hof een essentieel onderdeel van de practice van het joodse geloof. Door het hanteren van de term practice geeft het Hof al impliciet aan dat ritueel slachten gezien dient te worden als een belijdenis van godsdienst in de zin van art. 9 EVRM. In de daaropvolgende rechtsoverweging wordt dit geëxpliciteerd. 41 Het Hof stelde verder dat er pas sprake is van een inbreuk op art. 9 EVRM indien het 37 EHRM 2 juli 2001, nr /99 (Pichon en Sajous tegen Frankrijk). 38 EHRM 13 april 2006, nr /00, par. 38 (Kosteski tegen de voormalig Joegoslavische republiek Macedonië). 39 EHRM 27 juni 2000, nr /95, par (Cha are Shalom Ve Tsedek tegen Frankrijk). 40 EHRM 27 juni 2000, nr /95, (Cha are Shalom Ve Tsedek tegen Frankrijk). 41 EHRM 27 juni 2000, nr /95, par. 73 (Cha are Shalom Ve Tsedek tegen Frankrijk). 10

11 onmogelijk is om glatt vlees te kunnen nuttigen. 42 Daar bleek in casu geen sprake van te zijn. Zo konden de leden van de vereniging glatt vlees uit België importeren en bleken er een aantal slagerijen te zijn die glatt vlees verkochten. Ook bestond de mogelijkheid om een overeenkomst af te sluiten met de ACIP om zelf ritueel te slachten. Op grond van deze overwegingen kwam het Hof uiteindelijk tot het oordeel dat met het weigeren van de vergunning geen inbreuk was gemaakt op art. 9 EVRM. 43 Uit het oordeel van het Hof komt een restrictieve interpretatie van een godsdienstige manifestatie in de zin van art. 9 EVRM naar voren. Slechts gedeeltelijk wordt tegemoet gekomen aan de claim en belevenis van de grondrechtdrager zelf. Het recht op ritueel slachten ontstaat immers pas indien het voor de leden van de organisatie geheel onmogelijk is om vlees te krijgen dat aan hun standaarden voldoet. 44 Deze uitspraak van het Hof is niet onomstreden. De kritiek luidt vooral dat het niet aan de rechter is om te beslissen of een bepaalde praktijk religieus is of een religieuze plicht vormt. Overheden dienen zich in een neutrale samenleving zo veel mogelijk te onthouden van uitspraken over de waarde van een religieus geloof. Het Hof heeft daar zelf over gezegd dat de plicht van de staat om neutraal te zijn, niet te verenigen valt met de statelijke bevoegdheid om te oordelen over de legitimiteit van religieuze overtuigingen. 45 Uit de gemeenschappelijke dissenting opinion bij de Cha are-zaak komt dezelfde kritiek naar voren. Daarin stellen maar liefst zeven dissenters dat het niet aan het Hof is om de aard of ernst van een inbreuk te bepalen en dat ze eerder de claims van grondrechtdragers zelf aan moet nemen. In het bijzonder omdat het doel van art. 9 EVRM is gelegen in het beschermen van de private overtuiging van een persoon. 46 Ook de Raad van State (RvS) is van mening dat de staat zich in beginsel dient te onthouden van inmenging in godsdienstige kwesties inzake de inhoud en strekking van overtuigingen. Reden daarvoor is de scheiding tussen kerk en staat, die weliswaar sinds 1983 niet meer grondwettelijk ligt verankerd maar nog wel een algemeen aanvaard beginsel is binnen het Nederlandse politieke bestel. Vanwege de vereiste terughoudendheid dient volgens de RvS de religieus geïnspireerde opvatting die onder tenminste een deel van de aanhangers van het jodendom en de islam leeft, dat bedwelmd slachten niet is toegestaan, 42 EHRM 27 juni 2000, nr /95, par. 74 (Cha are Shalom Ve Tsedek tegen Frankrijk). 43 EHRM 27 juni 2000, nr /95, par (Cha are Shalom Ve Tsedek tegen Frankrijk). 44 EHRM 27 juni 2000, nr /95, par. 80 (Cha are Shalom Ve Tsedek tegen Frankrijk). 45 EHRM 27 maart 2002, nr /99, par. 123 (Metropolitan Church of Bessarabia en anderen tegen Moldavië). 46 EHRM 27 juni 2000 (Cha are Shalom Ve Tsedek tegen Frankrijk), dissenting opinion van rechters Bratza, Fischbach, Thomassen, Tsatsa-Nikolovska, Pantïre, Levits en Traja. Gezien het hoge aantal dissenters is het niet ondenkbaar dat de jurisprudentielijn in de toekomst geen stand zal houden. 11

12 door de staat als uitgangspunt te worden genomen bij de vaststelling of het ritueel slachten onder de vrijheid van godsdienst valt. 47 Daarvan uitgaande is de Raad van oordeel dat onverdoofd ritueel slachten beschouwd dient te worden als een vorm van godsdienstig belijden in de zin van art. 9 EVRM. Ter onderbouwing daarvan wijst de RvS niet alleen op het arrest Cha are Shalom Ve Tsedek tegen Frankrijk maar ook op de uitdrukkelijke verwijzing naar de israëlitische en islamitische ritus in de tekst van het derde lid van art. 44 van de Gwwd. Verder wijst de RvS op art. 5 lid 1 c van de richtlijn 93/119/EG waarin een uitzondering wordt gemaakt op het verbod om onverdoofd te slachten, voor dieren die geslacht worden volgens speciale methoden die vereist zijn voor bepaalde religieuze riten. Als gevolg daarvan is in veel Europese landen onbedwelmd ritueel slachten toegestaan Beperkingsmogelijkheden In tegenstelling tot de interne vrijheid van godsdienst kan de externe godsdienstvrijheid worden beperkt. 49 In het tweede lid van art. 9 EVRM staan de voorwaarden waaraan een dergelijke beperking dient te voldoen. Het luidt als volgt: 2. De vrijheid van godsdienst of overtuiging te belijden kan aan geen andere beperkingen zijn onderworpen dan die welke bij de wet zijn voorzien, en die in een democratische samenleving nodig zijn voor de openbare orde, gezondheid of zedelijkheid of de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen. Indien een beperking van art. 9 EVRM is vastgesteld, volgt het EHRM een vast beslissingsschema om na te gaan of de inbreuk in overeenstemming is met het tweede lid van art. 9 EVRM. 50 Allereerst wordt onderzocht of de maatregel die resulteert in een inbreuk is voorzien bij wet ( prescribed by law ). Blijkt dat het geval te zijn, dan wordt vervolgens nagegaan of de maatregel een door het tweede lid van art. 9 EVRM geformuleerd, legitiem doel heeft ( legitimate aim ). Ten slotte wordt een oordeel geveld over de noodzaak van de maatregel in een democratische samenleving ( necessary in a democratic society ). Het toetsingsschema wordt niet alleen gehanteerd in het geval van een inbreuk op de 47 Kamerstukken II, , , nr Kamerstukken II, , , nr EHRM 1 juli 1997, nr /92, par. 27 (Kalac tegen. Turkije). En EHRM 13 februari 2003, nrs /98, 41342/98, 41343/98 en 41344/98, par. 92 (Refah Partisi en anderen tegen Turkije). 50 Vande Lanotte en Haeck 2005, p. 123; de arresten Sunday Times tegen het Verenigd koninkrijk (EHRM 26 april 1979, nr. 6538/74), Silver en anderen tegen het Verenigd Koninkrijk (EHRM 25 maart 1983, nrs. 5947/72; 6205/73; 7052/75; 7061/75; 7107/75; 7113/75; 7136/75) en Malone tegen het Verenigd Koninkrijk (EHRM 2 augustus 1984, nr. 8691/79) vormen de basis voor de latere jurisprudentie m.b.t. de beperkingsclausules. 12

13 godsdienstvrijheid, maar ook bij een beperking van het recht op privacy (art. 8 EVRM), de vrijheid van meningsuiting (art. 10 EVRM) en de vrijheid van vereniging (art. 11 EVRM) Voorzien bij wet Een beperking van de godsdienstvrijheid dient een grondslag te hebben in het nationale recht. Aan het begrip wet in de zin van art. 9 EVRM, worden door het EHRM geen zware eisen gesteld. Het dient te gaan om een geschreven of ongeschreven regel met normatieve draagwijdte. 51 Zo kunnen onder meer nationale wetgeving, uitvoeringsbesluiten, internationaal recht of rechtersrecht als basis voor een beperking dienen. Het is dan ook buitengewoon zeldzaam dat het Hof een inperking van de vrijheid van godsdienst ongerechtvaardigd acht wegens strijdigheid met het law-vereiste. 52 In het Sunday Times-arrest heeft het Hof bepaald dat een wetsbepaling dient te voldoen aan de vereisten van toegankelijkheid ( accessability ) en voorzienbaarheid ( foreseeability ). 53 Aan de toegankelijkheidseis wordt voldaan wanneer een burger over voldoende of adequate gegevens kan beschikken met betrekking tot de regels die in een bepaald geval van toepassing zijn. 54 Daarvan is sprake indien wetgeving gepubliceerd, of minstens te raadplegen is. Aan het vereiste is niet voldaan in het geval van een interne memo die niet toegankelijk is voor het publiek. Dat is geen wet in de zin van art. 9 EVRM, aldus het EHRM. 55 Tevens van belang bij invulling van het toegankelijkheidscriterium zijn de inhoud van de regeling, het toepassingsgebied ervan en de status van de personen tegen wie de regeling is gericht. 56 Met betrekking tot het toepassingsgebied oordeelde het Hof in de zaak Igors Dimitrijevs tegen Letland dat een staat een voorlopig gehechte gedetineerde niet het recht op toegang tot een priester of op het bijwonen van een kerkdienst kan ontzeggen, op basis van een wet die van toepassing is op reeds veroordeelde gedetineerden. 57 De eis van voorzienbaarheid brengt de verplichting met zich mee om een regel dusdanig op te stellen, dat degenen tot wie de regel is gericht, redelijkerwijs de juridische consequenties van hun handelen kunnen voorzien en dus ook hun gedrag op de regel af kunnen stemmen. 58 Omdat de nationale autoriteiten een zekere graad van flexibiliteit moet worden gelaten bij de beoordeling of bepaalde feiten onder de restrictie van een wettelijke 51 EHRM 24 april 1990, nr /85, par. 29 (Kruslin tegen Frankrijk). 52 Kamal 2008, p EHRM 26 april 1979, nr. 6538/74, par. 49 (Sunday Times tegen het Verenigd Koninkrijk). 54 EHRM 26 april 1979, nr. 6538/74, par. 49 (Sunday Times tegen het Verenigd Koninkrijk). 55 EHRM 29 april 2003, nr /97, par. 158 (Poltoratskiy tegen Oekraine). 56 EHRM 28 maart 1990, nr /84, par. 68 (Groppera tegen Zwitserland). 57 EHRM 30 november 2006, nr /00, par. 156 (Dimitrijevs tegen Letland). 58 EHRM 26 april 1979, nr. 6538/74, par. 49 (Sunday Times tegen het Verenigd Koninkrijk). 13

14 bepaling vallen, hoeft er geen sprake te zijn van absolute voorzienbaarheid. 59 Het belang dat een wet in staat moet zijn om gelijke tred te houden met veranderende omstandigheden, wordt hier verkozen boven het belang van de rechtszekerheid. 60 In de zaak Hasan en Chaush tegen Bulgarije achtte het Hof de eis van voorzienbaarheid geschonden omdat een wet die religieuze groepen verplichtte om zich te laten registreren, een te grote discretie voor de overheid in het leven riep om te bepalen of een groep aan de voorwaarden voldeed Legitiem doel In het tweede lid van art. 9 EVRM staan de belangen met het oog waarop de godsdienstvrijheid mag worden ingeperkt, limitatief opgesomd. De legitieme doelstellingen zijn: het belang van de openbare veiligheid, de bescherming van de openbare orde, gezondheid of goede zeden en de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen. Deze op zich reeds ruim bemeten doelstellingen worden door het EHRM dusdanig extensief geïnterpreteerd dat bijna iedere godsdienstbeperkende overheidsmaatregel onder een van de doelstellingen kan worden gebracht. 62 Zo valt het onderwerpen van religieuze bewegingen aan een stelsel van vergunningen onder bescherming van de openbare orde en de veiligheid, 63 en de weigering om aan een religieuze vereniging een vergunning af te geven om toe te zien op de religieuze slacht van dieren, onder bescherming van de openbare orde en gezondheid. 64 Het Hof vermijdt zo veel mogelijk een abstracte interpretatie van de doelcriteria, waardoor vrijwel alleen uit toepassing van de criteria kan worden afgeleid welke betekenis het Hof aan de beperkingsgronden toekent. 65 Ten aanzien van het doelcriterium bescherming van de goede zeden heeft het Hof zelfs expliciet erkend dat een uniforme Europese inhoud daarvan niet gevonden kan worden. 66 Omdat de moraal en goede zeden per plaats en situatie dusdanig verschillen, kent het Hof de lidstaten een zeer ruime appreciatiemarge toe bij het bepalen wat daaronder valt. Volgens De Hert en Gutwirth is de legitimeringsgrond van de goede zeden niet zonder gevaar. Ruime toepassing ervan houdt namelijk het risico van willekeur in. Wanneer de meerderheid in een samenleving bepaalde opvattingen heeft die ingaan tegen de vrijheid van godsdienst dan zouden deze relatief eenvoudig, onder de 59 EHRM 25 november 1996, nr /90, par. 42 (Wingrove tegen het Verenigd Koninkrijk). 60 Vande Lanotte en Haeck 2005, p EHRM 26 oktober 2000, nr /96, par. 86 (Hasan en Chaush tegen Bulgarije). 62 Vande Lanotte en Haeck 2005, p EHRM 26 september 1996, nr /91, par. 40 (Manoussakis en anderen tegen Griekenland). 64 EHRM 27 juni 2000, nr /95, par. 84 (Cha are Shalom Ve Tsedek tegen Frankrijk). 65 Schokkenbroek 1996, p EHRM 7 december 1976, nr. 5493/72, par. 48 (Handyside tegen het Verenigd Koninkrijk). 14

15 bescherming van de goede zeden kunnen worden geschaard. 67 Zij geven daarvoor als oplossing om een onderscheid te maken tussen handelingen die de goede zeden zodanig bedreigen dat bescherming nodig is en handelingen die een dergelijk bedreigend karakter ontberen, maar slechts de morele criteria van de meerderheid aantasten zonder deze te vernietigen. 68 Het vereiste dat een beperking een legitiem doel dient te hebben wordt slechts zeer marginaal getoetst. Bij de beoordeling van de noodzaak van een beperking in een democratische samenleving kan het vereiste verder worden uitgewerkt aan de hand van het pertinentiecriterium. Toepassing van dit criterium impliceert dat een maatregel, om noodzakelijk te zijn, relevant moet zijn om het beoogde doel te bereiken Noodzakelijk in een democratische samenleving Het zwaartepunt van het beslissingsschema ligt bij de beoordeling van de noodzaak van een beperking in een democratische samenleving. Een inmenging zal noodzakelijk worden geacht indien deze tegemoetkomt aan een aantal criteria. Zo dient er sprake te zijn van een dringende maatschappelijke behoefte. Verder moet er een redelijke verhouding bestaan tussen de zwaarte van de inmenging en het gewicht van het belang dat met de inbreuk wordt gediend. Tevens dient de minst vergaande beperking te worden toegepast om het doel te bereiken. Tot slot moet de inbreuk worden gerechtvaardigd door relevante en afdoende redenen. Dit zijn overigens geenszins cumulatieve voorwaarden voor de beoordeling van de noodzaak, waaraan in elke zaak afzonderlijk moet worden getoetst Dringende maatschappelijke behoefte In de zaak Handyside tegen het Verenigd Koninkrijk overwoog het Hof dat om een beperking aan te merken als noodzakelijk, niet is vereist dat deze onmisbaar moet zijn om het beoogde doel te bereiken. Dit houdt echter geenszins in dat wordt voldaan aan het vereiste van noodzakelijkheid wanneer een inbreuk slechts toelaatbaar, normaal, nuttig, redelijk of wenselijk is. 71 Om de noodzakelijkheidstoets te doorstaan moet een inmenging ingegeven zijn door een dringende maatschappelijke behoefte. 72 Deze kan niet objectief worden gedefinieerd maar dient per geval te worden vastgesteld. Des te dringender de 67 De Hert en Gutwirth 2005, p De Hert en Gutwirth 2005, p Vande Lanotte en Haeck 2005, p Vande Lanotte en Haeck 2005, p EHRM 7 december 1976, nr. 5493/72, par. 48 (Handyside tegen het Verenigd Koninkrijk); Schokkenbroek 1996, p EHRM 7 december 1976, nr. 5493/72, par. 48 (Handyside tegen het Verenigd Koninkrijk). 15

16 maatschappelijke behoefte, des te minder moeilijk het zal zijn om de inmenging te rechtvaardigen. Zo zullen inperkingen ten behoeve van de nationale of publieke veiligheid minder argumentatie behoeven dan die ter bescherming van eigendomsrechten. De dringende maatschappelijk behoefte dient in overeenstemming te zijn met de vereisten van een democratische samenleving. Deze vormt het uitgangspunt bij de ontwikkeling van de mensenrechten. Het Hof heeft geen definitie gegeven van een democratische samenleving, maar wel een aantal ijkpunten geformuleerd waaraan een dergelijke samenleving dient te voldoen. De belangrijkste daarvan zijn pluralisme, tolerantie en breeddenkendheid. 73 Het recht op godsdienstvrijheid speelt een belangrijke rol bij de bescherming van het (religieus) pluralisme en is daarmee volgens het Hof een van de fundamenten van de democratische samenleving. 74 Toch houdt dit beschermen van pluralisme allerminst een absoluut recht in waar religieuze groepen zich op kunnen beroepen. Onderscheid dient gemaakt te worden tussen het behouden van religieus pluralisme en het actief promoten daarvan Proportionaliteit/subsidiariteit De term proportionaliteit wordt niet expliciet in het EHRM genoemd maar ontleend aan de term noodzakelijkheid. Het principe van proportionaliteit wordt meestal gebruikt om te bepalen of met de inmenging een goede balans is gevonden tussen de bescherming van rechten en vrijheden van het individu of een groep en de belangen van de samenleving in zijn geheel. De intensiteit waarmee de proportionaliteit wordt getoetst hangt nauw samen met de omvang van de margin of appreciation van verdragsstaten op het desbetreffende terrein. Bij deze beoordelingsmarge zal in paragraaf 1.4 uitgebreid worden stilgestaan. Bij de beoordeling van de proportionaliteit is de mate waarin inbreuk wordt gemaakt op de vrijheid van godsdienst van belang. Een beperking zal door het Hof eerder als disproportioneel worden aangemerkt als daarmee de essentie van het recht wordt geschonden dan wanneer slechts de buitenkant van het recht wordt beperkt. Ook de aard van de beperkingsmaatregel kan van belang zijn bij de proportionaliteitstoets. Een absolute beperking van een godsdienstige manifestatie weegt evident zwaarder dan een relatieve. 76 Het subsidiariteitsbeginsel is gelieerd aan het beginsel van proportionaliteit. Het vereist dat indien er minder vergaande beperkingen mogelijk zijn om hetzelfde doel te 73 Elzinga, de Lange en Hoogers 2006, p EHRM 25 mei 1993, nr /88, par. 31 (Kokkinakis tegen Griekenland). 75 Murdoch 2007, p Vande Lanotte en Haeck 2005, p

17 bereiken, deze toegepast dienen te worden. Door hantering van dit criterium kwam het Hof in de zaak Campbell tegen het Verenigd Koninkrijk tot het oordeel dat sprake was van een ongerechtvaardigde schending van art. 8 EVRM. Het Hof achtte het disproportioneel dat alle correspondentie tussen een gevangene en zijn belangenbehartiger werd gelezen om na te gaan of er verboden middelen in verstopt zaten. Dit was ook mogelijk door de post alleen te openen, aldus het Hof Pertinentie Het pertinentiecriterium vereist dat de gronden die de staat aanvoert voor een beperking van de godsdienstvrijheid relevant en toereikend zijn om het beoogde doel te realiseren. 78 Met de beoordeling van de relevantie vindt een concretisering plaats van de toetsing van het legitieme doel. De concrete motieven die tot inmenging hebben geleid, worden door het Hof op hun legitimiteit beoordeeld tegen de achtergrond van het toepasselijke doelcriterium. 79 Een voorbeeld van een zaak waarin niet tegemoet werd gekomen aan de eis van relevantie is Vereinigung Demokratischer Soldaten Österreichs und Gubi tegen Oostenrijk. In deze zaak achtte het Hof de genomen maatregel irrelevant omdat er onvoldoende feitelijke basis was om aan te nemen dat er sprake was van een reëel gevaar voor het belang dat de overheid met de maatregel trachtte te beschermen. 80 Ook de beoordeling van de toereikendheid kan leiden tot het ongerechtvaardigd verklaren van een inperking. Zo oordeelde het Hof in de zaak Dudgeon tegen het Verenigd Koninkrijk dat de door de overheid aangevoerde redenen voor een verbod op het hebben van homoseksuele relaties weliswaar relevant, maar niet toereikend waren om een verbod te rechtvaardigen Margin af appreciation De term margin of appreciation verwijst naar de manoeuvreerruimte die staten toekomt bij het nakomen van uit het EVRM voortvloeiende verplichtingen. Er zijn twee belangrijke redenen voor het toekennen van deze ruimte. Ten eerste de subsidiaire aard van de door het EVRM geboden bescherming. Ten tweede wordt ermee tegemoetgekomen aan de grote diversiteit aan culturele, maatschappelijke en wettelijke gewoonten in de verschillende verdragsstaten. De flexibiliteit van het concept zorgt voor vermijding van confrontaties tussen het EHRM en verdragsstaten en geeft het Hof de mogelijkheid om een balans te zoeken 77 ECRM 25 maart 1992, nr /88, par. 48 (Campbell tegen het Verenigd Koninkrijk). 78 ECRM 22 oktober 1981, nr. 7525/76, par. 45 (Dudgeon tegen het Verenigd Koninkrijk). 79 Vande Lanotte en Haeck 2005, p EHRM 19 december 1994, nr /89, par. 49 (Vereinigung Demokratischer Soldaten Österreichs en Gubi tegen Oostenrijk). 81 ECRM 22 oktober 1981, nr. 7525/76, par. 61 (Dudgeon tegen het Verenigd Koninkrijk). 17

18 tussen enerzijds de soevereiniteit van staten en anderzijds de verplichtingen van staten onder het verdrag. 82 Met de marge worden de ruimtes voor de nationale soeverein en het internationale toezichtsorgaan afgebakend. De omvang van de margin of appreciation in een concreet geval, hangt onder meer af van het recht dat in het geding is. Vanwege het gebrek aan consensus onder de verdragsstaten over de verhouding tussen kerk en staat, zijn volgens het EHRM de staten zelf het beste in staat om te beoordelen of een inperking van de godsdienstvrijheid noodzakelijk is. 83 Het Hof hanteert dan ook een ruime beoordelingsmarge ten aanzien van art. 9 EVRM. Ook het doel dat met de inmenging wordt nagestreefd kan van invloed zijn op de grootte van de marge. 84 In de zaak Handyside tegen het Verenigd Koninkrijk oordeelde het Hof dat vanwege het ontbreken van een uniform concept van zedelijkheid in de wetten van de verschillende verdragsstaten, de staten een ruime marge toekomt bij het bepalen wat daaronder valt. 85 Ook wat betreft de bescherming van de rechten van anderen kent het Hof doorgaans een ruime marge toe. De grootte van de marge is verder in belangrijke mate afhankelijk van de waarden die in een concreet geval in het geding zijn. De marge zal over het algemeen beperkter zijn indien een inmenging betrekking heeft op de essentie van het verdragsrecht. 86 Zo kende het Hof in de zaak Manoussakis tegen Griekenland een beperkte margin of appreciation toe aan de Griekse overheid, omdat de noodzaak van religieus pluralisme en daarmee de essentie van art. 9 EVRM op het spel stond. 87 Tot slot kan ook de mate van overeenstemming tussen de rechtspraktijken van de verschillende verdragsstaten van invloed zijn op de omvang van de beoordelingsmarge. 88 Bij het bestaan van consensus over een bepaald thema of onderwerp zal deze evident kleiner zijn dan wanneer deze overeenstemming niet aanwezig is in wetgeving, regelgeving en gewoonte. De consensustheorie is niet onomstreden. Zo zou er niet voldoende onderzoek naar zijn gedaan om het bestaan ervan überhaupt aan te kunnen nemen. Verder zou het Hof door zich te laten leiden door het positieve recht van verdragsstaten, zijn eigenlijke rol verloochenen Vande Lanotte en Haeck 2005, p EHRM 16 maart 2005, nr /97, par. 96 (Supreme Holy council of the muslim community tegen Bulgarije). 84 EHRM 26 april 1979, nr. 6538/74, par. 59 (Sunday Times tegen het Verenigd Koninkrijk). 85 EHRM 7 december 1976, nr. 5493/72, par. 48 (Handyside tegen het Verenigd Koninkrijk). 86 Vande lanotte en Haeck 2005, p EHRM 26 september 1996, nr /91, par. 44 (Manoussakis tegen Griekenland). Zie ook: EHRM 27 maart 2002, nr /99, par. 119 (Metropolitan Church of Bessarabia en anderen tegen Moldavië). 88 EHRM 28 november 1984, nr. 8777/79, par. 40 (Rasmussen tegen Denemarken). 89 De la Rasilla del Moral 2006, p

19 2. Wetsvoorstel Thieme Tot ongeveer 1900 werd de joodse slachtwijze aangemerkt als meest humaan. Pas vanaf het moment dat de gewone slachtwijze door middel van nieuwe bedwelmingstechnieken enorm verbeterde, werd voor het eerst de vraag gesteld of ritueel slachten verboden zou moeten worden als ontoelaatbare dierenmishandeling. 90 In de regelgeving van gemeentelijke slachthuizen en later ook in de Vleeskeuringswet van 1922, werd de verplichting tot verdoving vastgelegd. Wel werd daarin een uitzondering opgenomen voor de joodse rituele slacht. Nadat het ritueel slachten tijdens de Tweede Wereldoorlog was verboden, werd het in een naoorlogse regeling weer toegestaan. Deze had evenals zijn voorgangers louter betrekking op de joodse rituele slacht. Pas in 1977 werd het Vleeskeuringsbesluit zodanig aangepast dat deze ook kwam te gelden voor de islamitische rituele slacht. 91 Na een periode van relatieve rust laaide de discussie over de rituele slacht in het begin van deze eeuw weer op. Gesteund door de terroristische aanslagen op de Verenigde Staten van 11 september 2001 en de moord op Theo van Gogh, trokken bepaalde politieke partijen fel van leer tegen alles wat met de islam te maken had. Verder zorgde de intrede van de Partij voor de Dieren in november 2006, voor een groeiende belangstelling voor dierenwelzijn in de politiek en samenleving. 92 Het wetsvoorstel Thieme, inhoudende een algeheel verbod op het onverdoofd ritueel slachten, past in deze lijn van ontwikkelingen. Alvorens in dit hoofdstuk bij het wetsvoorstel wordt stilgestaan, zullen eerst diverse facetten van de rituele slacht worden behandeld. Allereerst zal kort worden ingegaan op het slachtproces. Vervolgens zal een overzicht worden gegeven van de rechtspraktijk in de rest van Europa ten aanzien van het onverdoofd slachten van dieren. Daarna komt het wetsvoorstel uitgebreid ter sprake. Daarbij zal onder meer in worden gegaan op het doel van de wet en de stand van de wetenschap ten aanzien van de rituele slacht. 2.1 De rituele slacht In veel samenlevingen heeft religie een grote invloed op de voedselkeuze. Zo vormen de joodse spijswetten een uitgebreid systeem van voorschriften met betrekking tot de productie, bereiding en consumptie van voedsel. Daarin wordt onder meer bepaald dat het consumeren van bepaald voedsel is verboden, dat voedsel bereid met melkproducten gescheiden dient te blijven van vleesproducten en dat dieren op een bepaalde manier geslacht dienen te worden. 90 Havinga 2008, p Havinga 2008, p Havinga 2008, p

20 Ook de islamitische voorschriften gaan in op de wijze waarop dieren geslacht en verbloed moeten worden om vlees geschikt te maken voor consumptie. 93 De meeste religieuze voedselvoorschriften betreffen uitsluitend het religieuze domein en komen niet in aanvaring met wettelijke normen op dat gebied. Dit geldt bijvoorbeeld voor de verboden op het eten van varkensvlees en het nuttigen van alcohol. 94 De botsing tussen normen uit beide domeinen doet zich wel voor bij de rituele slacht. De door de islamitische en israëlitische wetten voorgeschreven manier van slachten, is in strijd met de uit de Gwwd voortvloeiende verplichting om een dier voorafgaand aan de slacht te verdoven. Voor ritueel slachten is echter een uitzondering gemaakt in art. 44 lid 3 van diezelfde wet: Het slachten van dieren zonder voorafgaande bedwelming volgens de israëlitische of islamitische ritus is toegestaan. Deze uitzonderingsbepaling leidde in 2010 tot het onverdoofd slachten van tot dieren. Dit komt neer op 0,07 tot 0,2 procent van het totale aantal slachtingen. 95 Een deel van de joden mag alleen vlees eten van een slachtdier dat bij bewustzijn is op het moment van slachten. De joodse rituele slacht ( Sjechita ) vangt aan met het zegenen van het dier waarna de sjocheet 96 een vlijmscherp en glad mes in een vloeiende beweging door de hals van het dier heen haalt. Door de verminderde bloedtoevoer naar de hersenen verliest het beest het bewustzijn en bloedt het dood. Direct na de slacht dient het beest te worden onderzocht op eventuele ziektes of afwijkingen. In het geval van de geringste twijfel over de conditie van het vlees wordt het ongeschikt verklaard voor consumptie. 97 De islamitische rituele slacht ( Dhabiba ) komt in grote lijnen overeen met de Sjechita. Evenals bij de joodse rituele slacht sterft het dier door het doodbloeden na een halssnede. De slachter dient een moslim te zijn die bekwaam is in het slachten. Het slachtmes mag niet zichtbaar zijn voor het dier of in de nabijheid van het dier worden geslepen. Verder mag het slachten niet door andere dieren gezien worden. Het dier wordt voordat hij wordt geslacht in de richting van Mekka geplaatst waarna, alvorens in een beweging de halsslagader en luchtpijp door worden gesneden, de woorden Bismillah, Allahoe Akbar 98 worden uitgesproken. Daarmee uit de slachter zijn dankbaarheid en respect voor God. 99 Binnen het jodendom en de islam wordt verschillend gedacht over religieus slachten. 93 Havinga 2008, p Havinga 2011, p Kamerstukken II, , , nr. 73, item Een hooggeschoold volgens de Thora levende rituele slachter. 97 Van der Heide 2006, p Letterlijk: In naam van God, God is de grootste. 99 H. van Lier, 5 vragen over rituele slachting: waarom, hoe en doet het meer pijn?, Volkskrant, 13 april 2011, te raadplegen via: 20

21 Zo zijn er een groot aantal religieuze organisaties en gelovigen die inmiddels het (reversibel) 100 verdoofd slachten accepteren. 101 Dit gegeven wordt door voorstanders van het wetsvoorstel Thieme naar voren gebracht ter ondersteuning van het verbod. 102 Volgens Theissen en Ten Napel is dat argument echter grondwettelijk irrelevant omdat de staat terughoudendheid dient te betrachten bij de uitleg van religieuze regels. 103 Zij zijn van mening dat het oprechte geloof van de individuele gelovige centraal dient te staan bij de beoordeling of een bepaalde handeling al dan niet onder de vrijheid van godsdienst valt Ritueel slachten in Europa Artikel 5 lid 1 c van de richtlijn 93/119/EG inzake de bescherming van dieren bij het slachten of doden, 105 stelt het bedwelmen van eenhoevigen, herkauwers, varkens, konijnen en pluimvee verplicht, alvorens met de slacht daarvan wordt aangevangen. Het tweede lid van hetzelfde artikel biedt EU-lidstaten echter de ruimte om een uitzondering op deze verplichting te maken. Daarin wordt gesteld dat het verbod op onverdoofd slachten niet hoeft te gelden voor dieren die worden geslacht volgens speciale methoden die vereist zijn voor bepaalde religieuze riten. Deze mogelijkheid tot afwijking heeft geleid tot een grote variëteit aan interpretaties van toegestane rituele slacht door de verschillende lidstaten. 106 Van de ontheffingsmogelijkheid is door een groot aantal EU-lidstaten gebruik gemaakt. Zo kennen Nederland, België, Frankrijk, Ierland, Groot-Brittannië, Portugal, Denemarken, Italië en Spanje in hun wetgeving een uitzondering voor de rituele slacht. Per land bestaan er verschillen in wat wel en niet is toegestaan. Zo is het bijvoorbeeld in Spanje en Denemarken verboden om runderen onverdoofd te slachten. 107 In Oostenrijk, Estland en Slowakije is het onverdoofd ritueel slachten verboden, maar is wel toegestaan om pas tot bedwelming over te gaan na het toebrengen van de halssnede ( post cut stunning ). 108 Luxemburg, Letland, Zweden en een deel van Finland zijn de enige gebieden binnen de Europese Unie (EU) waar onbedwelmd ritueel slachten in zijn geheel is verboden. Andere Europese landen waar een verbod van kracht is, zijn IJsland en Zwitserland. 100 Reversibel bedwelmen is het bedwelmen door middel van een elektrische schok waardoor het dier zodanig buiten bewustzijn wordt gebracht dat het ook weer bij kan komen. 101 Zie voor een overzicht: Kamerstukken I, , , C p Kamerstukken II, , , nr Theissen en Ten Napel 2012, p Zie over oprecht geloven : Theissen en Ten Napel 2012, p Richtlijn 93/119/EG van de Raad van 22 december 1993 inzake de bescherming van dieren bij het slachten of doden (PbEG 1993 L 340). 106 Kamerstukken II, , , nr. 3. (MvT) 107 Kamerstukken II, , , nr. 3. (MvT) 108 Kamerstukken II, , , nr. 3. (MvT) 21

22 2.3 Het wetsvoorstel De Gezondheids- en welzijnswet voor dieren is een in 1992 vastgestelde wet in formele zin. 109 Het wetsvoorstel van Thieme strekt tot wijziging van het derde en achtste lid van art. 44 van deze wet. Volgens het voorstel moet het derde lid komen te luiden dat het slachten van dieren volgens de israëlitische of islamitische ritus slechts is toegestaan, indien de slachtdieren voorafgaand zijn bedwelmd. Verder dient in het achtste lid de zinsnede zonder voorafgaande bedwelming te vervallen. 110 Naar aanleiding van het amendement Van Veldhoven werd aan het verbod een mogelijkheid tot ontheffing toegevoegd. Deze roept voor de minister de verplichting in het leven om ontheffing van het verbod te verlenen, mits op basis van onafhankelijk vastgesteld bewijs is aangetoond dat het welzijn van de slachtdieren bij de onverdoofde rituele slacht niet in grotere mate wordt benadeeld dan bij de reguliere slacht. 111 Op deze omkering van de bewijslast werd bij de behandeling van het voorstel in de Eerste Kamer de nodige kritiek geleverd. Het druist immers in tegen de systematiek van art. 9 EVRM, dat de vrijheid van godsdienst de regel is en een beperking daarop de uitzondering. Verder werd ook het criterium van onafhankelijk vastgesteld bewijs bekritiseerd omdat het onvoldoende duidelijk zou zijn. De kritiek van de senatoren richtte zich niet louter op het amendement maar tevens op de grondwettigheid van het voorstel in zijn geheel. Mede daarom werd het wetsvoorstel uiteindelijk met een grote meerderheid der stemmen verworpen. 112 Naar aanleiding van de roep uit de Eerste Kamer om minder vergaande maatregelen werd door staatssecretaris Bleker van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie het convenant onbedwelmd slachten volgens religieuze riten opgesteld. 113 Door de convenantspartijen 114 zijn met de vrije belijdenis van godsdienst als uitgangspunt, afspraken gemaakt ter verbetering van het dierenwelzijn bij het slachtproces. Deze handelen onder meer over de periode waarin het slachtdier buiten bewustzijn dient te zijn, het toebrengen van de halssnede, de methode van fixatie, de opleiding van de slachters en het toezicht bij het slachtproces. 115 Het convenant dient volgens de staatssecretaris gewaarborgd te worden door alle afspraken die daarin zijn opgenomen vast te leggen in een algemene maatregel van 109 Stb. 1992, Kamerstukken II, , , nr Kamerstukken I, , , nr. A. 112 Kamerstukken I, , , nr. 33, item Kamerstukken I, , , bijlage bij kamerstuk nr. O. (Convenant onbedwelmd slachten) 114 Staatssecretaris Bleker, de Vereniging van slachterijen en vleesverwerkende bedrijven, het Contactorgaan Moslims en Overheid en de Permanente Commissie tot de Algemene Zaken van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap. 115 Zie: Kamerstukken I, , , bijlage bij kamerstuk nr. O. (Convenant onbedwelmd slachten) 22