De invloed van het Europese fair balance -beginsel op het Nederlandse recht

Transcriptie

1 De invloed van het Europese fair balance -beginsel op het Nederlandse recht Lezing opening facultair jaar Faculteit der Rechtsgeleerdheid Leiden, 3 september 2008 Prof. mr. Tom Barkhuysen

2 Inleiding Onderwerp van deze lezing: betekenis Europees fair balance -beginsel (redelijk evenwicht - weegschaal) Aanleiding: fair balance -beginsel is basisbeginsel van het recht waarmee werking recht kan worden geïllustreerd Verkenning betekenis EVRM-pendant beginsel voor het Nederlandse recht

3 Indeling Europeanisering Nederlands recht (kort) Theorie: beperking EVRM-rechten Praktijk: drie casus uit bestuurs- en privaatrecht Lessen uit de casus over de betekenis van fair balance Slot: het belang van een faire procedure

4 Europeanisering van het Nederlandse recht Europese Unie (verdragen, richtlijnen, verordeningen, beschikkingen) Raad van Europa (Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens) Actieve Europese rechters (Hof van Justitie EG en Europees Hof voor de Rechten van de Mens) Steeds meer regels/recht van Europese origine (douane, voedsel, staatssteun, nondiscriminatie, milieu etc.)

5 Europeanisering - vervolg Open Nederlandse rechtsorde (art. 93/94 Grondwet): Europees recht daarin de hoogste norm Veellagige rechtsorde met wederzijdse afhankelijkheden Europeanisering recht is een feit en zet door (ook na het Ierse nee ) Deze lezing: accent op EVRM

6 Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg

7 Beperking van EVRM-rechten Soorten EVRM-verplichtingen: Negatief: staat moet zich onthouden Positief: staat moet actief optreden

8 Beperking EVRM-rechten - vervolg Toetsingskader negatieve verplichtingen: A) Is er een inmenging? B) Bij wet voorzien (vgl. rechtszekerheid/verbod willekeur)? C) Gerechtvaardigd doel/algemeen belang? D) Proportioneel: fair balance tussen nagestreefd doel en rechten individu? (vgl. evenredigheid) geen fair balance als individual and excessive burden (vgl. égalité devant les charges publiques) E) Margin of appreciation (beoordelingsvrijheid) Toetsingskader positieve verplichtingen: C, D en E

9 Bestuursrechtelijk voorbeeld 1: de zaak Öneryildiz t. Turkije (2004) Methaangasexplosie vuilnisbelt: doden, gewonden, verwoeste illegale huizen Schending art. 2 EVRM (recht op leven): Onvoldoende naleving positieve verplichting autoriteiten leven te beschermen (via regelgeving, vergunningen, toezicht) Onvoldoende onderzoek oorzaken, schadevergoeding, strafrechtelijke vervolging Schending art. 1 Eerste Protocol (eigendom): Jarenlang gedoogde woningen onder bescherming eigendomsrecht Onvoldoende schadevergoeding

10 Bestuursrechtelijk voorbeeld 2: de zaak Hamer t. België (2007) Alsnog handhaven m.b.t. illegaal vakantiehuisje in bosgebied bij Zutendaal dat 37 jaar lang is gedoogd (waarvan meer dan tien jaar na officieel proces verbaal) Geen schending art. 1 EP (eigendom) omdat

11 Hamer t. België - vervolg Door jarenlang gedogen wel onder bescherming eigendomsrecht Handhaving is inmenging in recht/ook bij wet voorzien/alsmede legitiem doel: natuurbescherming Twistpunt is fair balance tussen algemeen belang en belang klager: ruime margin of appreciation Alles afwegende geen schending (37 jaar woongenot, geen actie autoriteiten, permanent karakter <-> vrijwel geen mogelijkheid legalisatie, verjaring in wet uitgesloten, belang bescherming kwetsbaar bosgebied)

12 Privaatrechtelijk voorbeeld: de zaak Pla en Puncernau t. Andorra (2004) Testament uit 1939 bepaalt dat alleen kinderen uit wettig en kerkelijk huwelijk kunnen erven Erfenis geadopteerde zoon wordt aangevochten; Andorrese rechters ontnemen hem erfenis Schending art. 14 jo 8 EVRM (discriminatie m.b.t. gezinsleven) Staat aansprakelijk vanwege betrokkenheid rechter Geen rechtvaardiging anno 2004 voor de ongelijke behandeling op deze grond (geen (algemeen) belang dat zwaarder weegt dan belang klager om niet te worden gediscrimineerd)

13 Lessen voor de praktijk Fair balance -vereiste breed van toepassing: scala aan zaken op terrein bestuursrecht en privaatrecht Wetgever/bestuur: zowel bij handelen als nalaten rekening houden met eis (zorgvuldig wegen, motiveren, schadevergoeding) Rechter: moet aan vereiste toetsen (m.i.a.n. rechtspraak EHRM) Private partijen: ook rekening houden met eis i.v.m. afdwingbaarheid bij rechter

14 Meerwaarde fair balance Verhouding met nationale grondrechten uit de Grondwet: Daarin geen fair balance -eis Toetsingsverbod art. 120 Grondwet Toegevoegde waarde Europese fair balance t.o.v. nationale equivalenten (evenredigheidsbeginsel van art. 3:4 Awb, égalité-beginsel en eis redelijkheid en billijkheid): Is van hogere orde (toetsingsverbod geldt niet: formele wet opzij te zetten) Deels strengere Europese eisen (biedt meer bescherming) Dynamische rechtspraak EHRM (inspireert) Europese stok achter de deur door klachtmogelijkheid EHRM (zet druk) Voorbeeld: Hoge Raad, zaak Wet herstructurering varkenshouderij (2001)

15 Geen fair balance zonder fair trial Overheid moet fair balance waarborgen en rechter moet zo nodig effectieve rechtsbescherming bieden Om fair balance te bereiken moet er een eerlijke nationale (voor)procedure bij bestuur en rechter ( fair trial ) bestaan

16 Fair balance begint dus dicht bij huis

17 Slot: maar ook geen fair trial zonder fair balance tussen partijen Geen fair trial en dus ook geen fair balance als partijen in procedure geen gelijkwaardige positie hebben Cruciaal: goede rechtsbijstand voor alle betrokken partijen (hier risico s in Nederland) Fair balance ook in de studie van belang!

18