Zijn we er allemaal klaar voor? Mensen met autisme in de stoel

Transcriptie

1 Zijn we er allemaal klaar voor? Mensen met autisme in de stoel Bijna iedereen heeft tegenwoordig wel een idee over autisme: `Dat zijn mensen zoals Dustin Hoffman in de film Rain Man en de autistische auteur Kees Momma. Maar autisme is veel breder. Er wordt gesproken over een spectrum van autistische stoornissen. Er zijn mensen met autisme die niet spreken. Anderen praten je de oren van het hoofd. De een heeft een ernstige verstandelijke beperking, de ander een heel hoog iq. Wat ze allemaal gemeen hebben is dat ze regelmatig naar de tandarts moeten. Net als alle andere mensen H. Algra, orthopedagoog, Stichting Bijzondere Tandheelkunde (sbt), Amsterdam S. Kalf-Scholte, tandarts-gehandicaptenzorg, Stichting Bijzondere Tandheelkunde (sbt), Amsterdam Leerdoelen Na het lezen van dit artikel weet je dat: - autisme meer is dan alleen een contactstoornis; - mensen met autisme veel last kunnen hebben van zintuiglijke ervaringen; - visualiseren vaak veel beter werkt dan het uitleggen in woorden; - mensen met autisme veel (schakel)tijd nodig hebben; - duidelijk moet zijn wie tijdens de behandeling de regie heeft en wat de rol van de assistent daarbij is. Trefwoorden autisme, communicatie, zintuigen Samenvatting Autisme kent veel vormen. Daarom bestaat er niet één benadering voor mensen met autisme. Iedere behandeling moet individueel worden ingekleurd. In deze bijdrage komen onder andere de overgevoeligheid van de zintuigen en de moeite met het begrijpen van de taal aan de orde. Omdat mensen met autisme vooral details waarnemen, is de wereld voor hen vaak chaotisch. Daarom kost het hen ook tijd om te begrijpen wat er gaat gebeuren. Goede communicatie is essentieel om de behandeling in en rond de stoel goed te laten verlopen. Een van de manieren om de behandeling beter voorspelbaar te maken is laten zien van wat er gaat gebeuren. Daarnaast moeten alle aanwezigen in de praktijk zo veel mogelijk rust uitstralen QP Assistenten jaargang 3 nummer 1 november 2015

2 Inleiding Alle assistenten komen in de praktijk patiënten met autisme tegen. Bij sommigen valt de stoornis nauwelijks op. Maar anderen vallen direct op: door de manier waarop ze contact maken, de vragen die ze stellen, de rituelen die kenmerkend voor hen zijn of hun afwijkende lichaamshouding. Soms zijn de problemen bij de tandarts zó groot dat een verwijzing naar een gespecialiseerde kliniek gewenst is. Vanuit die ervaring wordt deze bijdrage geschreven. Voorbeeld 1 Sebastiaan komt de behandelkamer binnen. Hij loopt meteen naar de lamp boven de behandelstoel. Hij wil weten hoeveel Watt de lamp is en of het wel een spaarlamp is. Hij laat zich niet gemakkelijk bijsturen. Eerst moet hij zeker weten dat de tandarts de goede lamp boven de behandelstoel heeft hangen. Contact Autisme staat algemeen bekend als een contactstoornis. Mensen met autisme zouden moeilijk af kunnen stemmen met anderen. Dat brengt hen, net zoals bij Sebastiaan in voorbeeld 1 het geval is, steeds weer op hun eigen onderwerpen. Niet omdat ze geen rekening willen houden met de ander. Het is hun manier om houvast te krijgen op de wereld. Details Voor de behandeling bij de tandarts en andere mondzorgverleners is het tempo van groot belang. Mensen met autisme zijn vaak gericht op details. Als er een ander computerscherm in de behandelkamer staat zullen zij mogelijk de eersten zijn die dat opvalt. Maar als je zoveel details ziet is het moeilijk om het geheel te zien. Je ziet wel de bomen, maar niet het bos. Het kost hen heel veel moeite om te begrijpen wat er allemaal verwacht wordt als je bij de tandarts bent. Zo zijn er mensen met autisme die iedere dag thuis hun tanden poetsen, maar die bij de tandarts de tandenborstel niet herkennen. Het duurt een tijdje voordat ze begrijpen dat dat ook een tandenborstel is. Figuur 1 Ik zie zoveel, als ik ook nog moet luisteren, wordt het teveel. Voorbeeld 2 Jeffrey komt binnen in de behandelkamer. Hij loopt een rondje door de kamer. Hij doet de kraan open en weer dicht. Hij doet de lamp aan en weer uit. Dan ziet hij de behandelstoel. Eerst voelt hij eraan en ruikt ook even. Pas daarna gaat hij zitten. Nu pas weet hij weer dat dit de stoel is waar hij al eerder op heeft gezeten. Zintuigen Een tweede kenmerk van mensen met autisme is dat de zintuigen anders staan afgesteld. Zo is het gehoor vaak extreem scherp. Ze horen zoveel dat het geluid vaak pijn doet aan hun oren. Een moeder noemde dat hoorpijn. Het betekent dat ze last kunnen hebben van de stem van de buurvrouw, of van het geluid van de tl-buis bij de tandarts. En dan hebben we het geluid van de boor nog niet eens genoemd. QP Assistenten jaargang 3 nummer 1 november

3 Maar niet alleen het gehoor, in principe kunnen alle zintuigen erg scherp staan afgesteld. Sommige mensen met autisme hebben bijvoorbeeld veel last van het licht van de lamp, andere zijn overgevoelig voor de smaak van de tandpasta. Maar de zintuigen kunnen ook ondergevoelig zijn. Dan zoeken patiënten vaak extreme prikkels op. Voorbeeld 3 Akir (5 jaar) is geobsedeerd door tandpasta met een sterke smaak. Als je even niet oplet heeft hij een tube te pakken en probeert hij zo snel mogelijk de inhoud op te eten. Communicatie Een derde kenmerk is de manier van communicatie. Jullie spreken een andere taal dan wij, zei een mevrouw met autisme. Ze kende de taal en toch begreep ze maar weinig van wat andere mensen zeiden. Mensen met autisme nemen de taal vaak letterlijk. Een gevolg is dat ze onze speelse taal waarin woorden allerlei betekenissen hebben niet goed kunnen begrijpen. Voorbeeld 4 Beneden is klaar, zei de tandarts tegen Marieke. We gaan boven verder poetsen. Marieke stapte uit de stoel omdat ze dacht dat ze met de trap een verdieping hoger moest. Woorden als we zijn zo klaar, nog eventjes en misschien zijn voor veel mensen met autisme volkomen onbegrijpelijk. Ze willen precies weten waar ze aan toe zijn. Nog tien tellen, dan zijn we klaar. Mensen met autisme willen een antwoord op de vragen: wie, wat, waar, wanneer, en tot wanneer? (de W-vragen). Dat maakt de voor hen chaotische wereld meer voorspelbaar. Figuur 2 Het is spannend, maar als ik zelf een handje mag helpen lukt het me wel. (Noot van de auteurs: het gaat hier om wennen aan de tandartssetting, waarbij communicatie belangrijk is; een mondkapje kan dan onnodig verstorend zijn en is dus ongewenst.) Moeite met overgangen Het is belangrijk dat we ons realiseren hoeveel dingen er onderweg gebeuren voordat iemand bij de tandarts naar binnen stapt. Al die overgangen kunnen mensen met autisme energie kosten. Hun hoofd kan al vol zijn voordat ze de behandelkamer binnen lopen. Dat betekent dat rust aan het begin van de behandeling cruciaal is QP Assistenten jaargang 3 nummer 1 november 2015

4 Voorbeeld 5 Jaimie komt bij de preventieassistent. Voordat hij in de stoel gaat zitten, heeft hij thuis zijn tanden gepoetst, zijn jas aangetrokken, is hij de deur uitgegaan, een straat met veel verkeer overgestoken, heeft hij de weg moeten vinden, aangebeld bij de praktijk, zich aan de balie moeten melden en vreemde mensen ontmoet in de wachtkamer. Horen of zien? Als je naar iemand luistert, moet een hele reeks aan woorden door de hoorder worden omgezet in betekenis. Bij mensen met autisme (maar ook bij veel anderen!) werkt het veel beter als we dingen laten zien: het voorwerp, een foto, een tekening of een pictogram. Ze maken veel beter voorspelbaar wat er gaat gebeuren. Stress Stress maakt het hoofd vol. Van mensen met autisme is bekend dat hun denken en handelen kunnen blokkeren als er te veel spanning is in de omgeving. Een tandarts die net een lastig gesprek heeft gevoerd, een moeder die bang is dat haar dochter niet in de stoel wil gaan zitten, een assistent die nog veel zaken moet regelen: het kan allemaal van invloed zijn op de behandeling. Op zichzelf zijn dit alledaagse zaken die niet te voorkomen zijn. Het is wel van belang dat we ons realiseren dat mensen met autisme het nodig hebben dat de mensen in hun omgeving rustig, met een lage hartslag, kunnen werken. Wie heeft de regie? Het is voor mensen met autisme erg belangrijk om te weten naar wie ze moeten luisteren. Voorbeeld 6 Noëlle heeft een boekje met foto s van de behandeling bij de tandarts. Voor ze naar de voordeur loopt, laat haar moeder haar de eerste foto zien. De deur is hetzelfde: het klopt. Ze doet de deur open. Dan laat de moeder haar de foto van de wachtkamer zien. Ze ziet dat de stoelen er nog staan. Ze loopt naar een stoel en gaat zitten. Ze neemt nu de hele ruimte nog eens goed in zich op. Als ze daarmee klaar is, laat haar moeder haar een foto zien van de behandelkamer. Noëlle heeft nog even tijd om dat beeld in zich op te nemen. Dan komt de tandarts haar en haar moeder ophalen. Een voorbeeld van hoe communicatie met behulp van foto s kan verlopen is te zien in de video van een tandartsbezoek op de site van Stichting Bijzondere Tandheelkunde (sbt) Amsterdam ( index.php/page/139/video-tandartsbezoek). Voorbeeld 7 De tandarts zegt: Doe je mond maar open. Mark houdt zijn mond dicht. Zijn moeder zegt: Mark, mond open! Mark kijkt in verwarring naar de tandarts en naar zijn moeder. Ondertussen probeert hij ook nog eens te begrijpen wat beiden tegen hem hebben gezegd. Het is belangrijk dat één persoon zegt en laat zien wat er moet gebeuren en dat de anderen zich zo stil mogelijk houden. Daarnaast moeten alle prikkels die onrust met zich meebrengen zo veel mogelijk worden vermeden (geen radio, geen telefoon, nog even iets pakken). Vraag en antwoord Eerder in dit artikel kwam aan de orde dat mensen met autisme vaak veel moeite hebben om de wereld te begrijpen. Ze vragen ons: jullie spreken een andere taal, dus wees concreet en visualiseer; QP Assistenten jaargang 3 nummer 1 november

5 extra tijd: geef me bij iedere stap de tijd om te begrijpen wat er gebeurt; wees voorspelbaar: doe de dingen zo veel mogelijk in een vaste volgorde; het kost me moeite om me te concentreren: doe ondertussen geen andere dingen; het kost me allemaal veel psychische energie: laat me af en toe even bijkomen. Ten slotte In principe zijn de meeste mensen met autisme goed behandelbaar in de mondzorgpraktijk. Wel vraagt die behandeling om extra kennis en invoelingsvermogen van het behandelteam. Maar dat is ook weer een uitdaging! Voorbeeld 8 Kirstin is klaar met de behandeling. De assistent geeft haar haar jas. Ondertussen gaat de telefoon. Kirstin ziet de jas niet meer, ze is afgeleid door de telefoon. De assistent beantwoordt kort de telefoon en geeft de jas opnieuw aan Kirstin. Kirstin reageert niet. Het duurt een minuut voordat ze begrijpt wat de bedoeling is. De assistent blijft rustig, ze zegt verder niets en laat alleen de jas nog een keer zien. Anders had het veel langer geduurd voordat Kirsten de boodschap had begrepen. Leesadvies Broers D. Mondzorg bij mensen met een beperking. Houten: Prelum Uitgevers, Delfos MF. Een patiënt met autisme in de huisartsenpraktijk. Houten: Bohn Stafleu van Loghum, Gijzen T, Vink R. Verstandelijke beperking en autisme. Rotterdam: Mybusinessmedia, Vermeulen P. Dit is de titel. Berchem: Epo, QP Assistenten jaargang 3 nummer 1 november 2015