Accountantsverslag 2017 Gemeente Heusden

Transcriptie

1 Accountantsverslag mei 2018

2 T: +31 (0) E: BDO Audit & Assurance B.V. Postbus 757, 5000 AT Tilburg Prof. Cobbenhagenlaan 95, 5037 DB Tilburg Nederland Aan de raad van de gemeente Heusden T.a.v. mevrouw drs. F.E.H.M. Backerra, griffier Postbus AA VLIJMEN Tilburg, 30 mei 2018 Kenmerk: DMe/NvE/ / Behandeld door: N. van Engelen Geachte leden van de raad, Wij hebben de jaarrekening 2017 van gemeente Heusden (hierna te noemen gemeente ) gecontroleerd. Zoals afgesproken in onze opdrachtbevestiging d.d. 2 oktober 2017, ontvangt u hierbij ons accountantsverslag In dit verslag hebben we de belangrijkste bevindingen en conclusies van de jaarrekeningcontrole opgenomen. Onze bevindingen en aanbevelingen hebben wij op 9 mei 2018 afgestemd met de ambtelijke organisatie. Een afschrift van dit verslag is toegezonden aan het college van burgemeester en wethouders. Het opstellen en controleren van de jaarrekening vraagt elk jaar weer een aanzienlijke inspanning. Bij deze willen wij alle betrokken medewerkers van de gemeente bedanken voor de constructieve en plezierige samenwerking tijdens de controle. Wij hopen u met dit verslag van dienst te zijn. Vanzelfsprekend zijn wij graag bereid om een nadere toelichting op de inhoud te geven. Met vriendelijke groet, BDO Audit & Assurance B.V. namens deze, Ter informatie: De digitale versie van dit document is vanaf de inhoudspagina interactief. Aan de hand van de menustructuur kan door het document genavigeerd worden. Via een klik op het BDO-logo gaat u steeds één stap terug in de menustructuur totdat u uiteindelijk weer in het hoofdmenu (de inhoudsopgave) uitkomt. drs. D.O. Meeuwissen RA 2

3 Inhoudsopgave 1. Dashboard accountantscontrole 2. Uitkomsten jaarrekeningcontrole 3. Belangrijkste bevindingen 4. Resultaat en financiële positie Bijlagen

4 1. Dashboard accountantscontrole Strekking controleverklaring Analyse van uw financiële positie Resultaat 2017 De jaarrekening 2017 is getrouw en rechtmatig. Begrotingsoverschrijdingen en kredietoverschrijdingen binnen bestaand beleid en adequaat toegelicht. Wij hebben geen bevindingen ten aanzien van de SiSabijlage. De WNT is nageleefd. Jaarverslag is verenigbaar met de jaarrekening. De grondslagen van de jaarrekening zijn aanvaardbaar en het BBV wordt nageleefd. Schattingsposten zijn door ons als neutraal geclassificeerd. De vorig jaar ingezette trend ten aanzien van de ratio s zet zich in 2017 voort. De ratio s tonen een positieve ontwikkeling en groeien richting benchmark van gemeenten van vergelijkbare omvang. Omvang eigen vermogen bedraagt ultimo ,8 miljoen, 15,0% van het balanstotaal (ultimo 2016: circa 14%). Weerstandsvermogen stijgt naar 1,83 (2016: 1,66). Solvabiliteit en netto-schuldquote blijven onder de benchmark. Ratio grondexploitatie aantrekkende economie zichtbaar. Resultaat 1,4 mln. voordeliger ten opzichte van gewijzigde begroting De belangrijkste afwijkingen in programma s: Programma 1: nadelig; Programma 4: nadelig; Programma 7: voordelig; Onttrekkingen aan reserves: nadelig. Belangrijkste bevindingen Grondexploitaties geactualiseerd Top 3 aandachtspunten voor 2018 Fouten (onder rapporteringsgrens) en onzekerheden ( ) in sociaal domein nemen af. Voordeel op jeugdzorg 1,8 miljoen op basis van schatting afrekening. Fout PGB mede gebaseerd op projectiebrieven. Financiële fouten PGB nemen af. Onzekerheden PGB geraamd op Onrechtmatigheden ten aanzien van naleving Europese aanbestedingsregels ter hoogte van Uitgangspunten en parameters grondexploitaties zijn geactualiseerd. Winstneming op basis van POC-methode leidt tot nadeel. Speerpunten auditcommissie: Vrije keuze projectontwikkelaar; geen nadere kaders. Grondprijsbepaling conform kaders. 1. IT-beheersing, meer aandacht gevraagd. 2. Sturing en monitoringsinformatie sociaal domein verkleint afhankelijkheid zorgaanbieders. 3. Regie op control : beheersing aanbestedingsrechtmatigheid. 4

5 2. Uitkomsten jaarrekeningcontrole 2.1 De jaarrekening is getrouw & rechtmatig

6 2.1 De jaarrekening is getrouw & rechtmatig De jaarrekening 2017 is getrouw & rechtmatig Wij hebben bij de jaarrekening 2017 van de gemeente Heusden een goedkeurende controleverklaring afgegeven met betrekking tot de getrouwheid en rechtmatigheid. Een goedkeurende verklaring met betrekking tot getrouwheid betekent dat de jaarrekening een getrouw beeld geeft van de grootte en de samenstelling van zowel de baten en lasten over 2017 als van de activa en passiva per 31 december 2017 in overeenstemming met het Besluit begroting en verantwoording Provincies en Gemeenten (BBV). Wij hebben enkele controleverschillen geconstateerd van beperkte omvang welke door de gemeente zijn gecorrigeerd. Naast de geconstateerde en verwerkte controleverschillen, zijn tijdens onze controle tevens resterende controleverschillen geconstateerd ten aanzien van getrouwheid en rechtmatigheid. Post/omschrijving van de toelichting Fouten (* 1.000) Onzekerheden (* 1.000) Verwijzing Getrouwheid Sociaal domein WMO ZIN: Onzekerheden ten aanzien van opgaven van zorgaanbieders zonder controleverklaring Sociaal domein PGB WMO: onzekerheden ten aanzien van prestatielevering zorg Paragraaf 3.1 Paragraaf 3.2 Totaal 365 Rechtmatigheid Sociaal domein Productieverantwoordingen zonder controleverklaring Sociaal domein Onzekerheden in prestatielevering Aanbestedingsrechtmatigheid Paragraaf 3.1 Paragraaf 3.2 Paragraaf 3.3 Totaal Wij concluderen dat de resterende niet-verwerkte controleverschillen zowel individueel als gezamenlijk niet materieel zijn voor de jaarrekening als geheel en hebben derhalve een goedkeurende verklaring verstrekt met betrekking tot de getrouwheid en rechtmatigheid. De goedkeuringstolerantie bedraagt voor fouten en voor onzekerheden. 6

7 3. Belangrijkste bevindingen 3.1 Sociaal domein WMO ZIN 3.2 Sociaal domein WMO PGB 3.3 Aanbestedingsrechtmatigheid 4.4 Productieproces 3.4 Begrotingsrechtmatigheid 3.5 Schattingsposten 3.6 Ontwikkelingen grondexploitaties 3.7 Aandachtspunten auditcommissie 3.8 Top 3 Aandachtspunten voor 2018

8 3.1 Sociaal domein WMO ZIN Fouten (onder vastleggingsgrens) en onzekerheden ( ) in sociaal domein nemen af Lasten sociaal domein in de jaarrekening De belangrijkste uitgaven van de gemeente Heusden in het sociaal domein bedragen over 2017 circa 31,2 miljoen. In hoofdlijnen is de volgende onderverdeling naar stromen te maken: Onderdeel sociaal domein Omvang in miljoen Wmo 7,9 Jeugdzorg (gedelegeerd) 5,5 Persoonsgebonden budgetten (PGB) 0,7 Participatiewet (gedelegeerd) 17,1 Totaal 31,2 Wmo De toekenning van voorzieningen in het kader van de Wmo vindt plaats vanuit de gemeente Heusden. De gemeente heeft derhalve zelf inzicht in de cliënten en de afspraken in het persoonlijk plan. Inhoudelijk evaluatie van de zorgverlening wordt uitgevoerd door de consulenten van de gemeente Heusden. De financiële administratieve afwikkeling van WMO - ZIN is uitbesteed aan Zorg-Lokaal. De uitgaven WMO ZIN bedragen in 2017 circa 4,6 miljoen. De samenwerking heeft ervoor zorg gedragen dat alle (noodzakelijke) contracten zijn afgesloten. In deze overeenkomsten zijn afspraken gemaakt ten aanzien van de informatiebehoeften en is afgesproken hoe verantwoord dient te worden. Zorglokaal voert daarnaast namens de gemeente Heusden kwaliteitsmetingen en huisbezoekingen uit. De productieomvang van Wmo bij zorginstellingen bedraagt in 2017 circa 2,6 miljoen. Uw gemeente heeft bij alle zorginstellingen met een productieomvang groter dan een controleverklaring opgevraagd. Van een aantal van deze zorginstellingen is echter geen controleverklaring ontvangen, waarmee kan worden onderbouwd dat voor de gefactureerde zorg ook daadwerkelijk prestaties zijn verricht. De omvang hiervan bedraagt circa Hierdoor is sprake van een onzekerheid ten aanzien van prestatielevering. Tevens is sprake van een onzekerheid ten aanzien van de prestatielevering bij zorginstelling met een productieomvang kleiner dan , omdat van deze zorginstellingen geen controleverklaring is verkregen. De omvang hiervan bedraagt circa Uitgaande van de interne beheersing op het proces van beschikkingen tot en met betalingen bij uw gemeente, de ervaringen uit voorgaande jaren, de uitkomsten van de in 2017 ontvangen controleverklaringen, ramen wij het bedrag van de resterende onzekerheid in totaliteit op van de De geraamde onzekerheid is lager dan vorig jaar, waaruit wij kunnen concluderen dat de gemeente Heusden meer grip heeft op de zorgkosten. In 2017 heeft u een pilot gedraaid om de prestaties op een andere manier te evalueren die u naar de toekomst verder uitbreidt. 8

9 3.1 Sociaal domein WMO ZIN Voordeel op Jeugdzorg ad 1,8 miljoen op basis van schatting afrekening Jeugdzorg Uw gemeente heeft de uitvoering van jeugdhulp ZIN gedelegeerd aan GR Hart van Brabant. Voor de betaling van de zorgkosten wordt de GR wekelijks bevoorschot. Aangezien de jeugdzorg is gedelegeerd aan de GR is de rechtmatige besteding van de jeugdzorg geen onderdeel van de jaarrekeningcontrole van de gemeente Heusden. De gemeente is wel verantwoordelijk voor een deel van de rechtmatige toekenning van jeugdhulp. Overigens vindt het overgrote gedeelte plaats via doorverwijzing vanuit gecertificeerde instellingen en huisartsen. Van belang voor de jaarrekeningcontrole is dat tijdig inzicht wordt verkregen in de financiële afwikkeling met de GR Hart van Brabant. In de jaarrekening van gemeente Heusden is een inschatting gemaakt van de afrekening op basis van de aangeleverde prognose van de GR, omdat de jaarrekening van de GR Hart van Brabant na vaststellen van de jaarrekening van gemeente Heusden wordt vastgesteld. Op basis van uw inschatting wordt een afrekening van 1,8 miljoen voordeel verwacht ten opzichte van de begroting. Wij kunnen ons vinden in de door u gemaakte inschatting. 9

10 3.2 Sociaal domein WMO PGB Fout PGB mede gebaseerd op projectiebrieven Financiële fouten PGB nemen af Onzekerheden PGB geraamd op Geraamde fout in de Persoons Gebonden Budgetten De SVB controleert zorgovereenkomsten, toetst facturen en declaraties en betaalt uit aan zorgverleners of andere instellingen. Uw gemeente verstrekt de beschikkingen PGB en is verantwoordelijk voor een adequate cliëntregistratie en het vaststellen van de prestatielevering. Uit de accountantscontrole 2017 bij de SVB blijkt dat landelijk sprake is van een afkeurend oordeel. Ten aanzien van de rechtmatigheidsfouten zijn de foutpercentages opgenomen in de gemeentespecifieke projectiebrieven. Voor gemeente Heusden bedragen de onrechtmatigheidspercentage van 3,62% voor de Wmo. Voor de getrouwheidsfouten geldt dat deze gelijk zijn voor alle gemeenten in Nederland. Het percentage voor de getrouwheidsfouten bedraagt voor Wmo 3,87%. De financiële rechtmatigheidsfout voor Wmo PGB voor de gemeente Heusden bedraagt en de financiële getrouwheidsfout bedraagt De omvang van deze fouten is kleiner dan onze rapporteringsgrens en hoeven we niet mee te nemen in onze foutevaluatie. De SVB toetst niet op levering van de zorg. Hierdoor is er sprake van een onzekerheid. De gemeente verkrijgt echter zekerheid door het toekenningsproces, de controles op betalingen en de controleverklaring van Zorg-Lokaal, waardoor deze onzekerheid deels teniet wordt gedaan. Tevens verkrijgt de gemeente aanvullende zekerheid vanwege de ontvangsten van het CAK. Op basis het zekerheidspercentage dat de gemeente Heusden hierdoor verkrijgt, zijn de onzekerheden voor PGB geraamd op circa Wij hebben een review gedaan en kunnen steunen op de werkzaamheden van de accountant van de SVB. Daarbij concluderen wij dat de formele fouten zoals geconstateerd door de accountant van de SVB geen impact hebben op het rechtmatigheidsoordeel over de jaarrekening 2017 van uw gemeente. 10

11 3.3 Aanbestedingsrechtmatigheid Aanbestedingen In het kader van de rechtmatigheidscontrole hebben wij de juiste toepassing de Europese aanbestedingsrichtlijnen gecontroleerd aan de hand van een zogenaamde inkoopanalyse. Naar aanleiding van deze inkoopanalyse hebben wij lasten uit hoofde van een aantal contracten als onrechtmatig meegewogen in ons oordeel. Onrechtmatigheden ten aanzien van naleving Europese aanbestedingsregels ter hoogte van Fouten in aanbestedingsrechtmatigheid Uit onze controlewerkzaamheden ten aanzien van aanbestedingsrechtmatigheid, hebben wij onderstaande fouten geconstateerd: Doorlopend contract tot en met 1 juli 2018 voor de inhuur van een medewerker voor Poort van Heusden ad (2016: ); Levering van brandstof voor het wagenpark waar geen onderliggende overeenkomst aan ten grondslag ligt ad ; Meerjarige opdracht uit het verleden die niet is aanbesteed ad (2016: ). Deze opdracht wordt in 2018 aanbesteed. 11

12 3.4 Begrotingsrechtmatigheid Begrotingsoverschrijdingen en kredietoverschrijdingen binnen bestaand beleid en adequaat toegelicht Lastenoverschrijdingen in het kader van begrotingsrechtmatigheid inclusief kredietrechtmatigheid Naast de controle op de rechtmatige totstandkoming van de baten, lasten en balansmutaties in de jaarrekening 2017, hebben wij de begrotingsrechtmatigheid gecontroleerd. De toe te passen normen voor dit begrotingscriterium zijn gebaseerd op artikelen 189, 190 en 191 van de Gemeentewet en moeten door de raad nader worden ingevuld en geconcretiseerd. Dit gebeurt door middel van de begroting en via de verordening op het financieel beheer ex artikel 212 van de Gemeentewet. Het begrotingscriterium is verder verfijnd en uitgewerkt in de Kadernota Rechtmatigheid van de Commissie BBV. Belangrijk hierbij is dat het overschrijden van de begroting altijd onrechtmatig is, maar niet in alle gevallen hoeft te worden meegewogen in het accountantsoordeel. In het kader van de begrotingsrechtmatigheid moet gekeken worden naar de lastenoverschrijdingen per programma en kredietoverschrijding. De gemeenteraad autoriseert de begroting en stelt de kaders voor het college vast. Het college is verantwoordelijk voor de uitvoering van het beleid binnen de gestelde begroting. Begrotingsafwijkingen dienen tijdig gesignaleerd en gerapporteerd te worden aan de gemeenteraad. Bij begrotingsoverschrijdingen die niet gedurende het jaar zijn voorgelegd aan de gemeenteraad is formeel sprake van een onrechtmatigheid. Echter, deze overschrijdingen hoeven niet altijd te worden meegewogen in het accountantsoordeel, bijvoorbeeld indien de overschrijding geheel of grotendeels worden gecompenseerd door direct gerelateerd opbrengsten of overschrijdingen bij open-einde regelingen. Bij het vaststellen van de jaarstukken door de gemeenteraad worden de overschrijdingen zoals toegelicht op bladzijde 176 in de jaarstukken alsnog door de gemeenteraad geautoriseerd. Vooruitlopend op deze autorisatie hebben wij de begrotings- en kredietoverschrijdingen niet meegewogen in ons rechtmatigheidsoordeel. Ten aanzien van de afgesloten kredieten ultimo 2017 is er per saldo sprake van een negatief resultaat van circa Op bladzijde 177 van de jaarstukken is een overzicht gepresenteerd van kredietoverschrijdingen. Hieruit blijkt dat sprake is van aan kredietoverschrijdingen, welke voor worden veroorzaakt door de drie kredietoverschrijdingen die individueel groter zijn dan Gezien het hierbij gaat om kostenoverschrijdingen op activeerbare activiteiten (investeringen) waarvan de gevolgen voornamelijk zichtbaar worden via hogere afschrijvingsen financieringslasten in het jaar van investeren, is geanalyseerd wat de hoogte is van enkel de kredieten per beleidsterrein met per saldo een lastenoverschrijding. Deze overschrijdingen tellen niet mee in onze foutenevaluatie. 12

13 3.5 Schattingsposten Inschaling schattingsposten Inherent aan het opmaken van een jaarrekening, is dat het college schattingen moet maken. Bepaalde schattingen zijn van bijzonder belang door hun invloed op de jaarrekening en de waarschijnlijkheid dat toekomstige gebeurtenissen significant afwijken van de verwachtingen van het management. Een goed inzicht in de jaarrekening vereist kennis van deze posten. Als onderdeel van de controle hebben wij de aanvaardbaarheid van de schattingen beoordeeld. In het hierna opgenomen overzicht hebben wij van de jaarrekeningposten waaraan een belangrijke schatting ten grondslag ligt grafisch weergegeven op welke wijze wij de door het college gebruikte mate van prudentie inschalen. De schaal is daarbij van links naar rechts ingedeeld van (te) conservatief naar (te) optimistisch met de classificatie neutraal in het midden. De met cijfers weergegeven schattingsposten willen wij in het bijzonder onder de aandacht brengen. Per relevante schattingspost is na het grafische overzicht een tekstuele toelichting opgenomen waarbij ook de wijze van totstandkoming van de schatting is uiteengezet. Inschaling schattingsposten: 1-6 Te conservatief Conservatief Neutraal Optimistisch Te optimistisch (controleverschil) maar acceptabel maar acceptabel (controleverschil) 13

14 3.5 Schattingsposten Schattingsposten zijn door ons als neutraal geclassificeerd 1. Voorziening debiteuren ( 0,1 mln.) Debiteuren worden voorzien indien de verwachting is dat deze niet meer inbaar zijn. De voorziening dubieuze debiteuren kent ultimo 2017 een omvang van 0,1 miljoen (2016: 0,3 mln.). De manier waarop de gemeente de voorziening heeft bepaald, is consistent met voorgaand jaar. Het saldo debiteuren ligt in lijn met voorgaand jaar. Ultimo 2017 is er een hoger saldo vervallen debiteuren ( 0,8 mln. hoger) in vergelijking tot ultimo Dit hogere saldo bestaat volledig uit twee nota s inzake twee grondexploitaties die niet als oninbaar zijn aangemerkt. De daling van de voorziening ten opzichte van voorgaand jaar wordt met name veroorzaakt doordat ultimo 2016 de vorderingen op De Voorste Vennen oninbaar waren geacht en in 2017 zijn afgeboekt. 2. Voorzieningen Uw gemeente heeft voorzieningen gevormd voor verliezen, risico s of verplichtingen die hun oorsprong vinden in het huidige boekjaar of eerdere boekjaren, maar waarvan de (verwachte) uitgaven in de toekomst liggen. Binnen de voorzieningen maakt u conform het BBV in de toelichting op de balans onderscheid naar onderstaande voorzieningen: Voorzieningen voor verplichtingen en verliezen 0,2 miljoen (2016: 0,4 miljoen); Voorzieningen voor van derden verkregen middelen die specifiek besteed moeten worden 2,5 miljoen (2016: 2,1 miljoen). De voorzieningen zijn beperkt gestegen ten opzichte van vorig jaar en zijn toe te schrijven aan de voorzieningen voor van derden verkregen middelen die specifiek besteed moeten worden. De stijging binnen deze voorziening wordt geheel veroorzaakt door de dotatie van het positieve exploitatiesaldo riolering aan de voorziening riolering. Ultimo 2017 is er reserve egalisatie afvalstoffenheffing met een negatief saldo ad (2016: ). Zodra het saldo positief is dient ook deze reserve worden overgebracht naar de voorzieningen conform art 44 lid 2 van het BBV. De overige voorzieningen, waaronder de in 2016 gevormde voorziening wethouders, zijn zeer beperkt van omvang. 14

15 3.5 Schattingsposten 3. Waardering vaste activa waaronder gronden in erfpacht De grootste post onder de financiële vaste activa betreft de post overige uitzettingen met een looptijd > 1 jaar. Deze post betreft de (eeuwigdurende) in erfpacht uitgegeven gronden. Het saldo van de uitgegeven eeuwigdurende erfpachten is in 2017 nagenoeg verdubbeld en wordt veroorzaakt door de uitgifte van zeven gronden. Wij hebben de waardering getoetst aan de uitgangspunten van de BBV en wij concluderen dat de waardering in overeenstemming is met het BBV en dat de in erfpacht uitgegeven gronden juist in de jaarrekening zijn gewaardeerd. Wij attenderen u erop dat met ingang van boekjaar 2018 sprake is van een presentatiewijziging van erfpachtgronden in de jaarrekening. 4. Waardering van uw deelnemingen en langlopende vorderingen Naast de in erfpacht uitgegeven gronden, bestaan de financiële vaste activa met name uit Leningen aan woningbouwcorporaties met een omvang ultimo 2017 van 6,3 miljoen. Wij hebben tijdens onze controle vastgesteld dat het grootste deel van deze leningen geborgd is en de risico s gering zijn. 5. Waardering grondexploitaties In de jaarrekening is een omvangrijke post aan grondexploitaties verantwoord. Wij hebben de berekende grondexploitaties gecontroleerd en getoetst aan de uitgangspunten van het BBV en de toepassing van de gewijzigde POC-systematiek. Als gevolg van de gewijzigde POC-systematiek heeft de gemeente Heusden voor 1,1 mln. aan eerder genomen winsten moeten terugnemen en 0,4 miljoen tussentijdse winst moeten nemen. Wij hebben de berekeningen van de grondexploitaties gecontroleerd. Hierbij heeft uw gemeente risicomatrices opgesteld waaruit blijkt dat er bij de complexen De Grassen, Dillenburg en Hoog I sprake is van specifieke risico s en onzekerheden die samenhangen met de nog te realiseren kosten en opbrengsten. 6. Niet uit de balans blijkende verplichtingen Het inzicht in de niet uit de balans blijkende verplichtingen is nadrukkelijk toegelicht in de jaarrekening. 15

16 3.6 Ontwikkeling grondexploitaties (1/3) Winstneming op basis van POCmethode leidt tot nadeel Winstneming Het voorzichtigheidsbeginsel leidt ertoe dat realisatie van winst moet worden uitgesteld tot daarover voldoende zekerheid bestaat. Dit betekent echter niet dat pas winst moet worden genomen bij het afsluiten van het grondexploitatiecomplex. In de notitie Grondexploitatie is opgenomen dat voor winstneming de Percentage of Completion (POC) methode geldt: voor zover gronden zijn verkocht en opbrengsten zijn gerealiseerd kan tussentijds naar rato van de voortgang van de grondexploitatie winst worden genomen. Hiervoor moet het resultaat op de grondexploitatie wel op betrouwbare wijze kunnen worden ingeschat. Dit is mogelijk wanneer het waarschijnlijk is dat de economische voordelen die aan het project zijn verbonden naar de gemeente zullen toevloeien. Indien aan de volgende voorwaarden is voldaan, bestaat er voldoende zekerheid om winst te kunnen nemen: 1. Het resultaat op de grondexploitatie kan betrouwbaar worden ingeschat; én 2. De grond (of het deelperceel) moet zijn verkocht; én 3. De kosten zijn gerealiseerd (winst wordt naar rato van de realisatie gerealiseerd). Voor de grondexploitaties van gemeente Heusden heeft deze nieuwe methode geresulteerd in een winstneming van circa voor project De Grassen en een terugname van de winst van circa 1,1 miljoen op Het Hoog I (circa ) en op project Dillenburg (circa ). Een uitsplitsing van de bouwgronden in exploitatie naar soort project is in onderstaand schema weergegeven. Ontwikkeling netto boekwaarde grondexploitaties (x 1 miljoen) ,4 47,3 22,6 23,6 15,7 24,5 BIE - Woningbouw BIE - Bedrijventerreinen BIE - Overig (Poort van Heusden) 103,6 Totaal 87,

17 3.6 Ontwikkeling grondexploitaties (2/3) Uitgangspunten en parameters zijn geactualiseerd Actualisatie en bijstelling grondexploitaties De veruit grootste balanspost met betrekking tot onderhanden projecten betreft de voorraden (grondexploitatie). Door de invloed van de parameters (zoals kostenstijgingen, fasering, druk op verkoopprijzen, rente-effecten) die bepalend zijn voor de in de toekomst te realiseren opbrengsten hebben wij bij onze controle de grondexploitaties diepgaand gecontroleerd. De risico's voor de grondexploitaties zijn in essentie terug te brengen tot drie P s: Planning: is de tijdsplanning van de projecten afgestemd op de (on)mogelijkheden in de markt? Immers, de marktbehoefte bepaalt welke projecten op welk moment te realiseren zijn. Programmering: in de afgelopen jaren hebben economische ontwikkelingen geleid tot belangrijke wijzigingen in vooral de woningbehoefte. Is er een kritische analyse van de mix van woningen (huur, koop, vrije kavel appartementen, etc.) in de projecten in relatie tot de huidige marktvraag in de gemeente? Prijs: inherent aan de grondexploitatie is het realiseren van de ingecalculeerde prijzen als gevolg van fluctuerende marktontwikkeling een risico. Deze drie P s zijn tijdens de jaarrekeningcontrole besproken met uw medewerkers. Tijdens deze gesprekken zijn de uitgangspunten gechallenged. De grondexploitaties zijn met deze uitgangspunten per 31 december 2017 geactualiseerd. Tevens is beoordeeld of het onderhanden werk in de jaarrekening op een juiste wijze is gewaardeerd en of er mogelijk een (aanvullende) verliesvoorziening moet worden getroffen. Ultimo 2017 is voor 19,3 miljoen aan voorziening grondexploitaties gevormd op negen projecten (tot en met ,6 mln. aan voorzieningen). Bij het treffen van deze voorziening zijn de eindwaarden contant gemaakt op basis van een disconteringsvoet van 2%. Dit percentage is voorgeschreven door de Commissie BBV conform de Notitie Grondexploitatie De voorzieningen hebben met name betrekking op Poort van Heusden ( 9,2 mln.), Centrumplan Vlijmen ( 5,7 mln.), Geerpark Vlijmen ( 2,0 mln.) en Het Hoog 2 ( 1,3 mln.) en zijn in mindering gebracht op de boekwaarden. Aanvullend zijn in 2017 op de projecten Het Hoog I en Dillenburg eerder verantwoorde winsten teruggenomen als gevolg van wijzigingen in het BBV. Op het project De Grassen is tussentijds winst genomen. 17

18 3.6 Ontwikkeling grondexploitaties (3/3) Woningbouw: voornaamste risico blijft realisatie randweg Bedrijventerreinen: voornaamste risico is verkopen volgens planning tegen ingerekende prijzen Momenteel geen aanleiding tot verdere afwaardering Poort van Heusden Woningbouwplannen 47,3 miljoen Het grootste deel van de boekwaarde komt voor rekening van bouwgrondexploitaties Geerpark en De Grassen, respectievelijk 8,2 en 26,4 miljoen. Bij deze plannen is het van belang dat vraag en aanbod in balans zijn. Door de gemeente Heusden is daarom een afstemming gemaakt tussen de vraag naar woningen (op basis van provinciale prognoses) en het aanbod vanuit de verschillende woningbouwplannen. Hieruit blijkt dat de woningbouwplanning past binnen de prognoses. Daarnaast zien wij de verkopen ook aantrekken. Voor project De Grassen geldt dat dit project de tienjaarstermijn overschrijdt, wat impact heeft op de grondexploitatie. Op 8 mei 2018 is de afwijking van de richttermijn maximale looptijd conform de voorschrift van het BBV in de raad behandeld. Vanwege de provinciale woningbehoefte bestaat de noodzaak om het uitgiftetempo van vervolgfasen van woningbouwplannen in De Grassen te vertragen. Industrieterreinen 15,7 miljoen Metal Valley ( 7,8 miljoen), Het Hoog I ( 3,6 miljoen) en Het Hoog II ( 2,8 miljoen) zijn de projecten met de grootste boekwaarden. Voor bedrijventerrein Het Hoog II is een voorziening getroffen van 1,3 miljoen. Op Het Hoog I en Metal Valley worden positieve resultaten verwacht. Als gevolg van de gewijzigde POC-systematiek is op Het Hoog I in 2017 voor aan eerder genomen winsten teruggenomen. Voor Metal Valley is nog geen winst genomen vanwege de resterende risico s, met name op herstructurering. De gieterij is verkocht en is in 2018 geleverd. De BOM heeft tevens besloten van haar positie in Metal Valley af te willen; de garantstelling voor risico s loopt nog, maar ook hier wil de BOM van af. Wij hebben van u vernomen dat in de loop van 2018 een behoefteraming bedrijventerreinen voor de provincie Noord-Brabant zal worden geactualiseerd. Uit eerdere onderzoeken kwam tot en met 2020 een aanzienlijke uitbreidingsvraag voor bedrijventerreinen naar voren. Uit een analyse tussen vraag en aanbod blijkt dat deze, net als bij de woningbouw, regionaal in evenwicht is. De grootste risico s komen voort uit de hoge boekwaarden en in het verleden toegerekende rente. Poort van Heusden 24,5 miljoen Op deze bouwgrondexploitatie is ultimo 2017 een voorziening getroffen van 9,2 miljoen (ultimo 2016: 7,3 miljoen). De stijging van de voorziening ziet met name toe op aanvullende kosten, zoals renovatie kasteel, de langere doorlooptijd en het aanleggen van een rotonde. Voor dit project is ingezet op een verkoop aan een marktpartij. Binnen de samenwerking is discussie ontstaan. Inzake dit project is een expert ingeschakeld die juridische bijstand verleent bij de samenwerking en de verkoop aan de marktpartijen. 18

19 3.7 Aandachtspunten auditcommissie Aandachtspunt en U heeft in uw vergadering d.d. 23 oktober 2017 een tweetal aandachtspunte n voor de controle van 2017 geformuleerd. 1. Wijze keuze projectontwikkelaar Vrije keuze, geen nadere kaders Wijze keuze projectontwikkelaar Uw gemeente beschikt over een aanzienlijke grondportefeuille. Het grondbeleid van de gemeente Heusden is vastgelegd in de Kadernota grondbeleid, welke in 2016 is geactualiseerd. Bij de grondexploitatie maakt de gemeente Heusden gebruik van projectontwikkelaars, waarbij de keuze de afgelopen jaren meermaals uitkomt op dezelfde projectontwikkelaar. U heeft ons in dit kader gevraagd onderzoek te verrichten naar de wijze waarop de keuze van projectontwikkelaar in het kader van grondexploitaties tot stand komt. Antwoord De gebiedsontwikkeling kan door verschillende partijen en in verschillende combinaties worden uitgevoerd. Gemeente Heusden kent, inclusief het verkopen van grondposities, zeven verschillende combinaties voor gebiedsontwikkeling. Gemeente Heusden is op grond van de Kadernota Grondbeleid 2016 vrij in haar keuze voor een projectontwikkelaar en een minimum aantal ontwikkelaars dat moet inschrijven op een project ontbreekt. Uw gemeente is in sommige gevallen gebonden aan een specifieke ontwikkelaar. Oorzaken hiervan kunnen zijn: Een ontwikkelaar heeft reeds een grondpositie in het gebied en uw gemeente is hierdoor gebonden aan deze ontwikkelaar; Er sprake is van specialisatie, zoals nul-op-de-meter woningen; Een samenwerking vloeit voort uit een eerdere bouwclaim. Wij hebben voor zes complexen en de verkoop grondpositie Donkhof vastgesteld dat één ontwikkelaar twee projecten uitvoert en dat de verkochte grondpositie in opdracht van deze ontwikkelaar wordt uitgevoerd. De uitvoering van twee van deze projecten door deze ontwikkelaar komen voort uit eerdere bouwclaims. De overige projecten worden door verschillende ontwikkelaars uitgevoerd. Als adviespunt geven wij u mee om vast te leggen dat een minimum aantal ontwikkelaars moet worden aangeschreven voor een project. Tevens concluderen wij dat u, als gevolg van bouwclaims, in een aantal gevallen gebonden bent aan één projectontwikkelaar en wij adviseren u te overwegen deze bouwclaims te minimaliseren, zodat u meer vrijheid heeft in uw keuze voor een projectontwikkelaar. 19

20 3.7 Aandachtspunten auditcommissie Aandachtspunten U heeft in uw vergadering d.d. 23 oktober 2017 een tweetal aandachtspunten voor de controle van 2017 geformuleerd. 2. Grondprijsbeleid Grondprijsbepaling conform kaders Grondprijsbeleid conform kaders Aanvullend op de eerste onderzoeksvraag, heeft u ons gevraagd onderzoek te verrichten naar het grondprijsbeleid. De auditcommissie heeft ons gevraagd na te gaan of bij het bepalen van grondprijzen met projectontwikkelaars wordt gehandeld conform de door de Raad vastgestelde kaders. Antwoord De grondprijzen worden bepaald op basis van de residuele grondwaarde. Wij hebben tijdens de interimcontrole en de jaarrekeningcontrole deelwaarnemingen verricht op de grondverkopen en vastgesteld dat de gehanteerde grondprijzen binnen de door de Raad vastgestelde kaders liggen. 20

21 3.8 Top 3 aandachtspunten voor 2018 Inleiding Naar aanleiding van onze controle van de jaarrekening 2017 hebben wij een aantal bevindingen en aanbevelingen over het afgelopen boekjaar weergegeven. Daarnaast willen wij, vanuit onze natuurlijke adviesfunctie, de volgende top 3 van aandachtspunten voor het komende jaar benoemen. Voor een nadere toelichting verwijzen wij naar onze boardletter gedateerd op 25 januari IT-beheersing: meer aandacht gevraagd 2. Sturing en monitoringsinformatie sociaal domein verkleint afhankelijkheid 3. Regie op control : Beheersing aanbestedingsrechtmatigheid Vergroten IT-beheersing De gemeente Heusden investeert continu in de kwaliteit van systemen en processen. Dit gaat gepaard met het steeds meer digitaliseren en automatiseren van belangrijke processtappen. Gezien de positieve ontwikkelingen rondom E-facturatie en de verdere digitalisering en automatisering van de verplichtingenadministratie en de factuurverwerking is een toenemende aandacht voor IT-beheersing van applicaties gewenst. Om met deze ontwikkeling mee te gaan is in de toekomst meer nadruk op IT, zowel vanuit de interne beheersing als de externe audit, wenselijk om de effectiviteit op het gebied van control te vergroten. Sturing en monitoringsinformatie sociaal domein Wij adviseren u de afhankelijkheid van derden (zorgaanbieders) te verkleinen door systematisch zelf werkzaamheden te verrichten ten aanzien van de kwaliteit van de geleverde zorg. Versteviging interne beheersing om te kunnen voldoen aan de toekomstige vereisten. Regie op control op inkoop- en aanbestedingsrechtmatigheid Organisatie brede processen zoals aanbestedingen, de afdwingbaarheid van het gebruik van inkoopformulieren en het borgen van de volledigheid van het centraal contractenregister vragen om gemeente brede coördinatie en sturing vooraf. Vanuit onze controlewerkzaamheden vragen wij specifieke aandacht voor de aanbesteding van aflopende overeenkomsten. Voor een nadere toelichting verwijzen wij naar paragraaf 3.3. Vanuit een risicogerichte benadering kan ons inziens bij de diepgang van de vastlegging van de prestatielevering rekening worden gehouden met de financiële omvang en aspecten zoals fraudegevoeligheid of politieke gevoeligheid. Dit betekent dat op de onderdelen waar sprake is van beperkte risico s kan worden volstaan met een beperktere vorm van zakelijke vastlegging. 21

22 4. Resultaat en financiële positie 4.1 Resultaat Uw financiële positie vergeleken

23 4.1 Resultaat 2017 Resultaat 2017 ten opzichte van de gewijzigde begroting bedraagt circa 1,4 miljoen Belangrijkste afwijkingen in het resultaat 2017 op drie programma s Het resultaat van gemeente Heusden over het jaar 2017 ten opzichte van de gewijzigde begroting bedraagt circa 1,4 miljoen voordelig. In het onderstaand overzicht is het resultaat in het kort weergegeven: Overzicht van baten en lasten 2017 (alle bedragen in '000) Resultaat 2017 Gewijzigde begroting Δ Δ in % Saldo van baten en lasten % Onttrekkingen reserves % Dotatie aan reserves % Resultaat % De belangrijkste afwijkingen van de begroting na wijzigingen worden veroorzaakt door: Programma 1 ad nadelig doordat de verkoop van gronden van Gebiedsontwikkeling Oostelijke Langstraat zijn doorgeschoven naar Begin november 2017 lag het ontwerp-pip zes weken ter inzage. In de tweede berap is de Raad geïnformeerd dat op basis van de laatste inzichten sprake is van wijzigingen voor de periode 2017 t/m In deze berap heeft dit echter niet tot een begrotingswijziging geleid; Programma 4 ad nadelig. Dit wordt met name veroorzaakt door de gewijzigde regels omtrent de POC-systematiek waardoor gemeente Heusden voor een aantal projecten genoodzaakt was eerder genomen winsten terug te nemen. Deze ontwikkeling was pas bij het opstellen van de jaarrekening 2017 inzichtelijk voor de gemeente; Programma 7 ad voordelig, wat met name wordt veroorzaakt door voordelen op regionaal ingekochte zorg. In de tweede berap is aan de raad gerapporteerd dat het voordeel kan oplopen tot 1,5 mln.; Onttrekkingen aan reserves ad nadelig en is reeds in paragraaf 2.2 toegelicht. Het resultaat 2017 wijkt ongeveer 1,7% af van de totale begrote lasten (na wijziging). Op basis van onze ervaringsnorm bij gemeenten is een afwijking van 2-3% inherent aan een complex begrotingsproces. 23

24 4.2 Analyse van uw financiële positie Ratio weerstandsvermogen 2,00 1,80 1,66 1,83 1,60 1,40 1,20 1,21 1,44 1, Netto schuldquote 180,0% 160,0% 156,6% 140,0% 148,0% 120,0% 100,0% 117,0% 103,0% 80,0% 60,0% 40,0% 50,7% 20,0% 0,0% ,0% 35,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% Solvabiliteitsratio Gemeente Gemid. NL* 33,9% 14,0% 15,0% 10,8% 10,4% 0,0% Ratio grondexploitatie 120,0% 100,0% 93,0% 101,0% 80,0% 60,0% 40,0% 77,0% 59,0% 20,0% 17,6% 0,0% * De bron voor de gemiddelden NL betreft het gemiddelde over 2016 voor gemeenten in de categorie tot inwoners volgens het dashboard op

25 4.2 Uw financiële positie vergeleken Financiële positie: positieve trend 2016 zet door Weerstandsvermogen stijgt Solvabiliteit en netto-schuldquote blijven onder benchmark Ratio grondexploitatie - aantrekkende economie zichtbaar Onze rol in relatie tot het weerstandsvermogen en financiële kengetallen De analyse van het weerstandsvermogen en de financiële kengetallen is een vast onderdeel van ons accountantsverslag. De kengetallen moeten altijd in relatie tot elkaar worden bezien. Uit de combinatie van de kengetallen kan een beeld worden gemaakt van de financiële positie van de gemeente. Daarbij kan ook inzichtelijk worden gemaakt wat de oorzaak is van een sterke of zwakke financiële positie. De financiële kengetallen geven, met de inherente beperkingen hierbij, inzicht in (de ontwikkeling) uw financiële positie, mede in relatie tot de landelijke benchmark. Weerstandsvermogen gemeente Heusden is ruim voldoende In de paragraaf weerstandsvermogen heeft het college een overzicht opgenomen van de weerstandscapaciteit. De weerstandscapaciteit bedraagt volgens deze paragraaf 19,4 miljoen (2016: 19,1 miljoen). In het weerstandsvermogen ultimo 2017 is een bedrag van 2 miljoen meegeteld van vrij aanwendbare bestemmingsreserves. In geval van calamiteiten is het mogelijk om een deel van deze reserves een andere aanwending te geven. In de paragraaf weerstandsvermogen zijn de relevante risico s benoemd. De gemeente Heusden heeft op basis van interne berekeningen het totale bedrag aan risico s waaraan de organisatie is blootgesteld bepaald op 10,6 miljoen (2016: 11,5 miljoen). Het weerstandsvermogen van de gemeente Heusden zet de stijgende lijn door en is voldoende te noemen. Solvabiliteit en netto-schuldquote De solvabiliteit ultimo % is licht gestegen ten opzichte van %. Voor de solvabiliteit geldt dat hoe hoger dit percentage is, hoe beter de gemeente in staat is om haar verplichtingen op lange termijn de voldoen. De solvabiliteit van de gemeente Heusden ligt nog ruim onder het landelijk gemiddelde over 2016 voor gemeenten in de categorie tussen de tot inwoners. De netto schuldquote bedraagt 103%. De netto schuldquote geeft een indicatie van de druk van de rentelasten en de aflossingen op de exploitatie en de hoogte van de investeringen uit het nabije verleden. Zowel de solvabiliteit als de netto-schuldquote laten een positieve ontwikkeling zien maar blijven als gevolg van de financiering van de grondexploitatie ten opzichte van de vergelijkbare gemeenten nog ver achter. Ratio grondexploitatie Voor de ratio grondexploitatie geldt dat hoe lager deze is, hoe beter. De ratio grondexploitatie van de gemeente Heusden is hoog doordat de grondpositie (de waarde van de grond) ten opzichte van de totale baten hoog is. Dit betekent dat de risico s in de waardering van de grondexploitaties hoog zijn. Desalniettemin laat ook dit ratio een positieve trend zien ten opzichte van voorgaande jaren. De aantrekkende economie en daarmee ook de grondverkopen zijn duidelijk zichtbaar. 25

26 Bijlagen Bijlage A: Onze controle Bijlage B: Bevindingen SISA-bijlage

27 Bijlage A Onze controle Scoping: doel en object van de controle Materialiteit Het doel van de controle is het geven van een onafhankelijk oordeel of de financiële overzichten van de gemeente Heusden, in alle van materieel belang zijnde opzichten, zijn opgesteld zijn in overeenstemming met het BBV. Voor een uitgebreide beschrijving van onze aanpak verwijzen wij naar onze opdrachtbevestiging d.d. 2 oktober 2017 met kenmerk StH/NvE/DMe/Cwi/ / Afwijkingen kunnen ontstaan als gevolg van fouten of fraude en zijn materieel indien redelijkerwijs kan worden verwacht dat deze, afzonderlijk of gezamenlijk, van invloed kunnen zijn op de economische beslissingen die gebruikers op basis van deze jaarrekening nemen. De materialiteit beïnvloedt de aard, timing en omvang van onze controlewerkzaamheden en de evaluatie van het effect van onderkende afwijkingen op ons oordeel. Bij onze controlewerkzaamheden hebben wij als uitgangspunt de door de raad vastgestelde toleranties gehanteerd. De raad heeft ons daarbij opgedragen om bij onze oordeelsvorming en rapportering uit te gaan van de hierna vermelde goedkeurings- en rapporteringstolerantie. Op basis van het Besluit accountantscontrole decentrale overheden (BADO) en onze professionele oordeelsvorming hebben wij de materialiteit voor de jaarrekening als geheel bepaald op Wij houden ook rekening met afwijkingen en/of mogelijke afwijkingen die naar onze mening voor de gebruikers van de jaarrekening om kwalitatieve redenen materieel zijn. Goedkeuringstolerantie Goedkeurend Beperking Oordeelsonthouding Afkeurend Fouten in de jaarrekening (% lasten) Onzekerheden in de controle (% lasten) 1% > 1% < 3% - 3% 3% > 3% < 10% 10% - Wij zijn met u overeengekomen dat wij tijdens onze controle geconstateerde afwijkingen boven de rapporteren, alsmede afwijkingen die naar onze mening om kwalitatieve redenen relevant zijn. Onze controle richt zich tevens op de getrouwheid en rechtmatigheid van de informatie in de WNT-verantwoording en de SiSa-bijlage van de jaarrekening. Voor de WNT en SiSa gelden specifiek voorgeschreven rapporteringstoleranties die veelal lager zijn dan uw rapporteringstolerantie. Wij passen deze voorgeschreven WNT- en SiSa-toleranties eveneens op correcte wijze toe. 27

28 Bijlage A Onze controle Onafhankelijkheid Nederlands recht en overige beroepsregels, zoals de Verordening inzake de onafhankelijkheid van accountants bij assurance-opdrachten (ViO), vereisen dat wij onafhankelijk zijn ten opzichte van onze controle cliënten. Wij zijn van mening dat door ons is voldaan aan deze eisen. Wij bevestigen dat we geen giften hebben gegeven aan dan wel aangenomen van de organisatie of haar personeel. Wij hebben de overige dienstverlening naast de controle van de jaarrekening beoordeeld aan de hand van onze beroepsregels en hebben geconcludeerd dat het type dienstverlening en de vergoeding onze onafhankelijkheid niet beïnvloeden. Fraude en noncompliance Onze controle is niet specifiek gericht op het ontdekken van fraude. Bij de planning voor de jaarrekeningcontrole, houden wij rekening met het risico dat de jaarrekening als gevolg van fraude en onregelmatigheden onjuistheden van materieel belang zou kunnen bevatten. Daarnaast hebben wij beoordeeld in hoeverre sprake kan zijn van een risico omtrent corruptie. Eén van de door ons uitgevoerde maatregelen is het bespreken van de mogelijke frauderisico s en mogelijke fraudesituaties op verschillende niveaus binnen de organisatie. Hiertoe hebben wij de mogelijke frauderisico s en -situaties besproken met uw financieel beleidsmedewerkers, uw cluster manager en de audit commissie. Deze besprekingen en onze controlewerkzaamheden hebben geen indicaties voor materiële fraude opgeleverd. Geautomatiseerde gegevensverwerking De accountant dient op basis van artikel 2:393, lid 4 BW, melding te maken van zijn bevindingen met betrekking tot de betrouwbaarheid en continuïteit van de geautomatiseerde gegevensverwerking. Tijdens de interim-controle hebben wij ook relevante processen met betrekking tot de geautomatiseerde gegevensverwerking getoetst. Voor onze bevindingen verwijzen wij naar onze managementletter Wij hebben de automatiseringsorganisatie van de organisatie uitsluitend in het kader van de jaarrekeningcontrole beoordeeld. Bij de controle 2017 hebben wij vastgesteld dat we nog niet hebben kunnen steunen op de algemene IT-beheersmaatregelen, waardoor wij aanvullende gegevensgerichte werkzaamheden hebben verricht. In onze boardletter, gedateerd op 25 januari 2018, hebben wij u gerapporteerd over onze bevindingen ten aanzien van de geautomatiseerde gegevensverwerkende omgeving. 28

29 Bijlage B Bevindingen SISA-bijlage Geen bevindingen inzake de controle van de SiSa-bijlage Inleiding Bij de jaarrekening wordt als bijlage de SiSa-verantwoording toegevoegd. De gemeente Heusden heeft de rechtmatige totstandkoming van de SiSabijlage getoetst. Op grond van het Besluit accountantscontrole decentrale overheden, artikel 5, lid 4, rapporteren wij in dit rapport over de fouten en onzekerheden van de specifieke uitkeringen die in 2017 in het kader van SiSa worden verantwoord. Wij doen dit middels een tabel, die ook moet worden opgenomen als geen fouten of onzekerheden zijn geconstateerd. Per regeling wordt aangegeven of, en zo ja welke financiële fouten of onzekerheden zijn geconstateerd. Deze tabel hierna weergegeven. Nr. Specifieke uitkering of overig Fout of onzekerheid Financiële omvang in euro's Toelichting fout / onzekerheid D9 G2 G2A G3 G3A Onderwijsachterstandenbeleid (OAB) Gebundelde uitkering op grond van artikel 69 Participatiewet_gemeentedeel 2017 Gebundelde uitkering op grond van artikel 69 Participatiewet_totaal 2016 Besluit bijstandverlening zelfstandigen 2004 (exclusief levensonderhoud beginnende zelfstandigen)_gemeentedeel 2017 Besluit bijstandsverlening zelfstandigen 2004 (exclusief levensonderhoud beginnende zelfstandigen)_totaal

30 bdo.nl Nieuwe perspectieven In de nieuwe economie doen kansen zich sneller voor dan ooit. Nieuwe spelregels geven een boost aan zakelijk werken. En een nieuwe generatie staat klaar om het anders te doen. Beter, slimmer, innovatiever. Wie succesvol wil ondernemen, moet zelf ook vernieuwen. Open staan voor verandering. En met open vizier kijken naar de mogelijkheden die voor ons liggen. Nieuwe perspectieven, dát is wat BDO u wil bieden. En kan bieden, dankzij onze unieke combinatie van lokale marktkennis en een internationaal netwerk. Persoonlijke dienstverlening en een professionele aanpak. BDO helpt u graag om vanuit een andere invalshoek naar uw business te kijken. Zodat u de juiste beslissingen neemt om uw organisatie sterker, wendbaarder en succesvoller te maken. Of u nu een mkb-bedrijf, familiebedrijf, publieke organisatie of internationale organisatie bent. BDO kijkt graag met u vooruit. Samen komen we tot nieuwe inzichten en nieuwe kansen in uw markt. Samen creëren we nieuwe perspectieven. BDO Accountants & Adviseurs verleent vanuit 25 vestigingen in heel Nederland en met ruim professionals diensten op het gebied van accountancy, belastingadvies en consultancy. BDO adviseert organisaties in tal van branches en is sterk in de advisering aan het Nederlandse middenbedrijf, (semi-) overheidsinstellingen en familiebedrijven. Of het nu gaat om een controle van uw jaarrekening, de begeleiding van een ingewikkelde overname of een fiscaal advies op maat. In alle gevallen heeft u te maken met professionals. Zowel lokaal, regionaal, landelijk als internationaal. BDO maakt deel uit van het internationale BDO-netwerk (actief in 162 landen, meer dan medewerkers wereldwijd) dat bestaat uit zelfstandige en onafhankelijke organisaties, die over de hele wereld onder de merknaam BDO actief zijn op het gebied van de zakelijke dienstverlening. Dat maakt ons in alle opzichten bijzonder betrokken. Kijk voor meer informatie op All rights reserved