De ontwikkeling van adoptiekinderen en geadopteerden

Transcriptie

1 De ontwikkeling van adoptiekinderen en geadopteerden Femmie Juffer Staten-Generaal adoptie Colloquium 14 december 2009, Brussel Eerder verschenen als: Juffer, F., & Van IJzendoorn, M.H. (2008). Herstelkansen van adoptiekinderen. Tijdschrift van de Belgische Kinderarts - Journal du Pédiatre Belge, 10(1), Het Adoptie Meta-Analyse Project (ADOPTION MAP) ontving financiële steun van het VSBfonds, Fonds 1818, Fonds Psychische Gezondheid, en de Stichting Kinderpostzegels Nederland, toegekend aan F.J. en M.H.vIJ in samenwerking met het Adoptie Driehoek Onderzoeks Centrum (ADOC; Prof.dr. F. Juffer wordt gesteund door Wereldkinderen. Prof.dr. M.H. van IJzendoorn wordt gesteund door de NWO/SPINOZA Prijs van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Correspondentie naar prof.dr. Femmie Juffer, Centrum voor Gezinsstudies, Universiteit Leiden, Postbus 9555, 2300 RB Leiden, Nederland ( juffer@fsw.leidenuniv.nl).

2 Inleiding Ieder jaar worden er veel kinderen geadopteerd. Bij internationale adoptie gaat het wereldwijd jaarlijks om zeker kinderen. In West-Europa, waaronder België en Nederland, is de binnenlandse adoptie sterk afgenomen en worden er de laatste decennia veel meer kinderen internationaal geadopteerd. Internationale adoptiekinderen komen uit landen als China, India of Colombia. De motieven voor deze adopties variëren van politieke redenen (1-kind politiek in China) tot sociaaleconomische (diepe armoede) en culturele motieven (het taboe op ongehuwd moederschap). Adoptiekinderen worden soms achtergelaten of te vondeling gelegd, of zij worden afgestaan door hun biologische ouder(s). In veel gevallen gaat er een verblijf in een kindertehuis vooraf aan de adoptieplaatsing. Door adoptie worden juridische en emotionele familiebanden gevestigd tussen adoptieouders en een kind dat verlaten of afgestaan is door zijn biologische ouders of dat zijn ouders verloren heeft. Adoptie wordt gekenmerkt door risico- en protectieve factoren. Volgens de theorie van risico- en beschermende factoren, resulteert een opeenstapeling van risicofactoren in een minder optimale ontwikkeling van het kind terwijl protectieve factoren de negatieve gevolgen van risico s kunnen tegenhouden of verminderen. Veel adoptiekinderen hebben voor de adoptieplaatsing te maken gehad met risico s: scheidingen en tekortschietende zorg in een kindertehuis (ondervoeding, verwaarlozing, mishandeling). Aan de andere kant kunnen beschermende factoren, zoals liefdevolle aandacht en stimulering in het adoptiegezin, ervoor zorgen dat de adoptiekinderen hun eerdere achterstanden inlopen. In een onderzoeksproject onderzochten wij de herstelkansen van adoptiekinderen 1,2 wat betreft lichamelijke groei, gehechtheid en cognitie en wij gingen ook na wat de gevolgen van (internationale) adoptie op lange termijn inhouden voor het ontstaan van gedragsproblemen en het ontwikkelen van een positief zelfbeeld (Figuur 1). tehuis geboorte scheiding adoptie adoptie fysieke groei inhaalgroei gehechtheid cognitie zelfwaardering gedragsproblemen lange-termijn gevolgen volwassenheid Figuur 1. Model voor de herstelkansen van adoptiekinderen (bron: Van IJzendoorn & Juffer, 2006, p ) 2

3 Vergeleken met niet-geadopteerde kinderen, hebben (internationale) adoptiekinderen meer risico s ervaren in het begin van hun leven. Zij hebben het verlies van hun geboorteouders meegemaakt en werden daarna vaak in een kindertehuis opgevangen. Omdat het in een tehuis vaak ontbreekt aan sensitieve zorg en stimulatie, lopen kinderen die opgroeien in een tehuis ernstige achterstanden op wat betreft fysieke groei, gehechtheid en intellectuele ontwikkeling. 3 Kunnen kinderen die geadopteerd worden deze achterstanden inhalen en zijn zij dan beter af dan hun achtergebleven leeftijdgenoten die niet geadopteerd werden? En kunnen adoptiekinderen zich ook op langere termijn goed ontplooien, zich verenigen met het geadopteerd-zijn en leven met hun andere uiterlijk (bij internationale adoptie)? Door middel van een omvangrijk meta-analytisch onderzoeksproject wilden wij antwoorden vinden op deze vragen. Methoden In ons onderzoek pasten wij de methode van de meta-analyse toe. Bij metaanalyse worden alle beschikbare empirische studies over een bepaald onderwerp (bijvoorbeeld de lichamelijke groei van adoptiekinderen) systematisch verzameld, geanalyseerd en kwantitatief samengevoegd. Meta-analyse heeft meer power dan een gewoon empirisch onderzoek omdat er (veel) meer respondenten bij betrokken zijn. In ons onderzoek (ADOPTION MAP: Adoption Meta-Analysis Project) namen we meer dan 270 empirische studies (N > ) naar het functioneren van adoptiekinderen op in een meta-analytisch databestand. 1,2 In de betreffende empirische studies werden geadopteerden van alle leeftijden betrokken en zowel kinderen die op jonge leeftijd (voor de eerste verjaardag) als op latere leeftijd (na het eerste levensjaar) werden geadopteerd. Ook ging het in deze onderzoeken om zowel internationaal geadopteerden als binnenlandse adoptiekinderen. Bij de meta-analyses toetsten we of verschillende moderatoren (zoals het onderscheid tussen internationale en binnenlandse adoptie of het onderscheid naar aankomstleeftijd) invloed hadden op de aanpassing van de adoptiekinderen. In de empirische onderzoeken die waren opgenomen in de meta-analyse werd het functioneren van de adoptiekinderen vergeleken met het functioneren van hun (huidige) niet-geadopteerde leeftijdgenoten of met een normgroep. Daarnaast voerden we aparte meta-analyses uit waarbij het functioneren van adoptiekinderen vergeleken werd met dat van de kinderen die achterbleven in het tehuis en niet geadopteerd werden, hun (vroegere) leeftijdgenoten. De uitkomsten van de meta-analyses worden gerapporteerd in Cohen s d effectgrootte 4 : het gestandaardiseerde verschil in gemiddelde tussen de adoptiegroep en de vergelijkingsgroep (of norm). Volgens de criteria van Cohen moeten d s tot 0.20 beschouwd worden als kleine effecten, d s van ongeveer 0.50 als gemiddelde effecten en d s van 0.80 en hoger als grote effecten. Een negatieve d wil zeggen dat de adoptiekinderen een achterstand hebben vergeleken met hun huidige leeftijdgenoten en een positieve d betekent een voorsprong ten opzichte van de achtergebleven leeftijdgenoten. Resultaten Lichamelijke groei De lichamelijke groei van adoptiekinderen is onderzocht in 33 studies met meer dan 3500 internationale adoptiekinderen. Een serie meta-analyses liet zien dat adoptiekinderen ernstige achterstanden hebben in lengte, gewicht en hoofdomvang wanneer zij in het adoptiegezin aankomen. 5 De gemiddelde leeftijd bij aankomst in de studies was 30 maanden bij de lengtemetingen en 23 maanden bij de 3

4 gewichtmetingen. De achterstanden uitgedrukt in Cohen s d waren zeer groot (Figuur 2): d = tot d = Er waren geen verschillen tussen kinderen die voor of na hun eerste verjaardag geadopteerd werden. Na een verblijf van ongeveer acht jaar in het adoptiegezin, lieten de adoptiekinderen een opmerkelijke inhaalgroei van lengte en gewicht zien (Figuur 2). De achterstanden in lengte en gewicht waren afgenomen: d = en d = Daarbij was de inhaalgroei van de lengte volledig bij kinderen die tijdens hun eerste levensjaar in het gezin arriveerden (d = -0.03). De inhaalgroei was bij hoofdomvang nog steeds indrukwekkend maar veel minder groot dan bij lengte en gewicht (zie Figuur 2). Mogelijk duidt dit op vroege hersenbeschadigingen die langer tijd vergen voor herstel. 6 achterstand bij aankomst achterstand na 8 jaar lengte gewicht hoofdomvang Figuur 2. Vermindering van groeiachterstanden bij internationaal geadopteerde kinderen na een verblijf van ongeveer acht jaar in het adoptiegezin Gehechtheid In deze meta-analyse betrokken we 17 empirische studies met meer dan 750 adoptiekinderen waarin gebruik werd gemaakt van de Vreemde Situatie Procedure (Strange Sitation Procedure) 7 of een vergelijkbaar instrument om de gehechtheidsrelatie tussen ouder en kind te meten. Kinderen die tijdens hun eerste levensjaar werden geadopteerd, waren even vaak veilig gehecht als niet-geadopteerde kinderen, maar kinderen die na hun eerste verjaardag werden geadopteerd hadden vaker een onveilige gehechtheidsrelatie met hun adoptieouder vergeleken met hun niet-geadopteerde leeftijdgenoten. 8 Er was geen verschil tussen internationaal en binnenlands geadopteerden. In een tweede meta-analyse met 11 adoptiestudies en meer dan 450 geadopteerden onderzochten we het risico op onveilige gedesorganiseerde gehechtheid bij adoptiekinderen. Gedesorganiseerde gehechtheid wordt als de meest risicovolle vorm van onveilige gehechtheid beschouwd omdat het latere ontwikkelingspsychopathologie en gedragsproblemen voorspelt. 9 Adoptiekinderen lopen een groter risico op gedesorganiseerde gehechtheid en dat bleek te gelden voor binnenlands en internationaal geadopteerden en voor elke aankomstleeftijd. We becijferden dat adoptiekinderen ongeveer tweemaal zo vaak gedesorganiseerde gehechtheid vertonen (31%) als kinderen in normatieve groepen (15%). Tegelijkertijd 4

5 benadrukken we dat adoptiekinderen ook een indrukwekkende inhaalslag maken, want kinderen in tehuizen tonen veel vaker gedesorganiseerde gehechtheid (ongeveer 66%). Bij de gehechtheid van adoptiekinderen is er dus sprake van een aanzienlijke inhaalgroei ten opzichte van de vroegere leeftijdgenoten maar tegelijkertijd zijn er achterstanden ten opzichte van de huidige leeftijdgenoten. Cognitieve ontwikkeling Met een meta-analyse waarin 9 studies waren opgenomen met meer dan 750 kinderen stelden we vast dat de adoptiekinderen bij het IQ (d = 1.17) en schoolprestaties (d = 0.55) een grote voorsprong hebben gekregen vergeleken met hun vroegere leeftijdgenoten die achterbleven in het tehuis. 10,11 Tegelijkertijd toonden we aan dat het IQ van adoptiekinderen niet verschilt van dat van hun huidige leeftijdgenoten (d = -0.13) en deze uitkomst was gebaseerd op een grote set van 42 studies met meer dan 6400 kinderen (zie Figuur 3). vroegere leeftijdgenoten huidige leeftijdgenoten IQ schoolprestaties taal leerproblemen Figuur 3. Herstel (ten opzichte van vroegere leeftijdgenoten) en achterstanden (ten opzichte van huidige leeftijdgenoten) van adoptiekinderen Bij schoolprestaties en taal vonden we kleine maar significante achterstanden (zie Figuur 3). De achterstand in schoolprestaties bleek voor te komen bij adoptiekinderen die na het eerste levensjaar geadopteerd waren en niet bij kinderen die voor hun eerste verjaardag in het adoptiegezin kwamen. Verder vonden we dat adoptiekinderen met aanzienlijk meer leerproblemen kampen dan hun nietgeadopteerde huidige leeftijdgenoten (d = -0.55). Ook berekenden we dat adoptiekinderen ongeveer tweemaal zo vaak het speciaal onderwijs bezoeken. Adoptieouders zoeken veel meer hulp voor hun kind in verband met taal-, reken-, en leerproblemen dan ouders van biologisch eigen kinderen. Gedragsproblemen In een omvangrijke meta-analyse met ruim 100 studies met meer dan geadopteerden en meer dan respondenten in vergelijkingsgroepen, stelden we vast dat adoptiekinderen meer externaliserend probleemgedrag (zoals agressie), meer 5

6 internaliserend probleemgedrag (zoals angstig of depressief gedrag) en meer totaal probleemgedrag (allerlei soorten problemen) vertonen maar de effectgroottes waren klein (d = tot d = -0.24). 12 Deze uitkomsten golden in gelijke mate voor kinderen die voor en na hun eerste verjaardag werden geadopteerd. Onze uitkomsten betekenen dat de ruime meerderheid van de geadopteerden niet opvallend veel probleemgedrag ontwikkelt maar een minderheid doet dat wel, terwijl deze minderheid groter is dan de minderheid bij de niet-geadopteerde leeftijdgenoten. Daarnaast worden adoptiekinderen veel vaker dan niet-geadopteerde kinderen aangemeld bij de hulpverlening voor psychologische en klinische consulten en hierbij betrof het een groot effect (d = -0.72). Een opvallende uitkomst was dat internationaal geadopteerden minder externaliserend, internaliserend en totaal probleemgedrag vertonen dan binnenlands geadopteerde kinderen 12 terwijl men het omgekeerde zou verwachten omdat internationale adoptiekinderen vaak deprivatie meemaken in tehuizen en een andere cultuur en huidskleur hebben. In het verlengde hiervan vonden we dat internationaal geadopteerde kinderen minder vaak worden aangemeld bij de hulpverlening dan binnenlands geadopteerde kinderen. We berekenden dat voor binnenlandse adoptiekinderen ongeveer viermaal zo vaak psychologische of psychiatrische hulp wordt gezocht dan voor niet-geadopteerde kinderen. Voor internationale adoptiekinderen wordt tweemaal zo vaak hulp gezocht. Zelfbeeld Tot slot betrokken we het zelfbeeld van adoptiekinderen in een serie metaanalyses met 88 studies waarin meer dan geadopteerden en meer dan niet-geadopteerde huidige leeftijdgenoten waren opgenomen. 13 Vaak wordt gesteld dat het zelfbeeld van adoptiekinderen minder positief zou zijn dan het zelfbeeld van niet-geadopteerde kinderen omdat adoptiekinderen met de gevolgen van verwaarlozing, mishandeling en ondervoeding kampen. Daarnaast moeten zij hun adoptiestatus en het ontbreken van gelijkenissen met de adoptieouders accepteren. Transraciaal en internationale adoptiekinderen kunnen zich minder geïntegreerd voelen in hun gezin vanwege de culturele verschillen. 14 Ook zijn adoptiekinderen vaak kleiner dan hun leeftijdgenoten 5 en dat kan hun zelfbeeld negatief beïnvloeden. Tot onze verrassing toonde onze meta-analyse echter aan dat er geen verschil is tussen het zelfbeeld van geadopteerden en hun niet-geadopteerde huidige leeftijdgenoten en deze uitkomst bleek in gelijke mate te gelden voor internationaal, binnenlands, en transraciaal geadopteerden. Er was ook geen verschil tussen kinderen die voor of na hun eerste verjaardag werden geadopteerd. Bij een kleine set van drie studies met 300 kinderen bleken adoptiekinderen een significant beter zelfbeeld te hebben dan de vroegere leeftijdgenoten, de kinderen die achterbleven in een tehuis. Discussie en Conclusie Adoptiekinderen worden vaak moeilijke kinderen genoemd, kinderen die getekend zijn door een verleden van deprivatie en achterstanden terwijl ze bovendien met een andere cultuur en geschiedenis in het gezin komen waardoor ze misschien worstelen met hun afkomst. Is deze beeldvorming over adoptiekinderen terecht? Meta-analytisch onderzoek is bij uitstek geschikt om hierop een evidence-based antwoord te geven en in ons meta-analytisch onderzoeksproject naar het functioneren van adoptiekinderen bleek deze evidence-base bijzonder omvangrijk te zijn met meer dan 270 empirische adoptiestudies en meer dan respondenten. Onze 6

7 meta-analyses laten overtuigend zien dat adoptiekinderen een indrukwekkende inhaalslag maken op alle terreinen van de kinderlijke ontwikkeling vergeleken met de situatie waaruit ze komen (zie Figuur 4). Adoptie kan gezien worden als een effectieve interventie 1,2 die adoptiekinderen een grote voorsprong geeft op de leeftijdgenoten die zij achterlaten in een tehuis vroegere leeftijdgenoten huidige leeftijdgenoten lengte gehechtheid IQ zelfwaardering problemen Figuur 4. Inhaalgroei (ten opzichte van vroegere leeftijdgenoten) en achterstanden (ten opzichte van huidige leeftijdgenoten) van adoptiekinderen (bron: Van IJzendoorn & Juffer, 2006, p ) Tegelijkertijd kampen adoptiekinderen met achterstanden wanneer hun ontwikkeling wordt vergeleken met hun huidige leeftijdgenoten (Figuur 4), al zijn die achterstanden relatief bescheiden. Er zijn significante achterstanden wat betreft lichamelijke groei, gehechtheid, schoolprestaties, taal en bij gedragsproblemen. Bovendien worden adoptiekinderen vaker aangemeld bij de hulpverlening vanwege psychologische, psychiatrische of leerproblemen. We vonden echter geen achterstanden bij het IQ en bij het zelfbeeld van adoptiekinderen. Bij adoptiekinderen die na hun eerste verjaardag werden geadopteerd, vonden we meer achterstanden wat betreft de lengte, de gehechtheidsrelatie met de adoptieouders en schoolprestaties. Extra hulp voor deze groep adoptiekinderen lijkt daarom aangewezen. Daarnaast lijkt extra ondersteuning van alle adoptiegezinnen terecht vanwege het risico op gedesorganiseerde gehechtheid, het functioneren op school en het ontstaan van gedragsproblemen. Korte, gedragsgerichte programma s voor opvoedingsondersteuning van (adoptie-)gezinnen waarbij gebruik wordt gemaakt van video-feedback (filmen en terugkijken van de eigen gezinsinteracties) zijn effectief en bruikbaar in de praktijk gebleken 15,16 en kunnen daarom worden aanbevolen bij de nazorg aan adoptiegezinnen. Adoptieouders vragen vaker hulp voor hun kinderen in verband met psychologische of leerproblemen en adoptiekinderen worden vaker verwezen naar het speciaal onderwijs. Hiervoor kunnen verschillende verklaringen gevonden worden. Mogelijk hebben adoptieouders een lagere drempel voor het vragen van hulp. 17 Een andere verklaring is dat adoptieouders weliswaar vaker hulp vragen maar wellicht doen zij dat ook terecht en is het zoeken en krijgen van extra hulp er (mede) de 7

8 oorzaak van dat de achterstanden van de adoptiekinderen relatief bescheiden zijn gebleven. 12 Internationaal geadopteerde kinderen lopen niet meer risico op allerlei ontwikkelingsproblemen dan binnenlands geadopteerde kinderen en bij gedragsproblemen zijn zij zelfs in het voordeel. Een mogelijke verklaring is dat internationale adoptie zichtbaarder is dan binnenlandse adoptie waardoor de adoptie minder geheim gehouden kan worden en de communicatie over het geadopteerd-zijn misschien beter op gang komt. Een andere verklaring kan zijn dat het bij internationale kinderen vaker gaat om kinderen die uit armoede of een sociaalcultureel taboe (bijvoorbeeld ongehuwd moederschap) worden afgestaan, terwijl binnenlandse adoptiekinderen vaker worden afgestaan omdat de afstandsouders psychiatrische of verslavingsproblemen hebben. Bij de laatste groep zou het genetisch risico op ontwikkelingsproblemen daarom groter kunnen zijn. 12 Samenvattend: adoptiekinderen maken een indrukwekkende inhaalslag en slagen er in om met hulp van hun adoptieouders veel achterstanden in te halen. Daarmee laat adoptie de plasticiteit van de vroegkinderlijke ontwikkeling zien en de veerkracht van adoptiekinderen: eenmaal opgelopen achterstanden kunnen met hulp van het adoptiegezin een flink eind worden ingehaald. Daarbij moeten adoptiegezinnen wel kunnen rekenen op extra hulp en ondersteuning bij de opvoeding en zullen professionele hulpverleners voldoende op de hoogte moeten zijn van de achtergronden en herstelkansen van adoptiekinderen. Referenties 1. Van IJzendoorn, M.H., & Juffer, F. (2006). Adoption as intervention: Meta-analytic evidence for massive catch-up and plasticity in physical, socio-emotional and cognitive development. The Emanuel Miller Memorial Lecture Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47, Juffer, F., & Van IJzendoorn, M.H. (2008). Adoptie als interventie (II). Metaanalytische evidentie voor de opmerkelijke inhaalslag van adoptiekinderen en de plasticiteit van hun fysieke, sociaal-emotionele en cognitieve ontwikkeling. Kind en Adolescent, 29(1), Miller, L.C. (2005). The handbook of international adoption medicine. A guide for physicians, parents, and providers. Oxford: Oxford University Press. 4. Cohen, J. (1988). Statistical power analysis for the behavioral sciences (second edition). New York: Academic Press. 5. Van IJzendoorn, M.H., Bakermans-Kranenburg, M.J., & Juffer, F. (2007). Plasticity of growth in height, weight and head circumference: Meta-analytic evidence of massive catch-up after international adoption. Journal of Developmental and Behavioral Pediatrics, 28, Rutter, M., O'Connor, T.G., & the English and Romanian Adoptees Study Team (2004). Are there biological programming effects for psychological development? Findings from a study of Romanian adoptees. Developmental Psychology, 40, Ainsworth, M.D.S., Blehar, M.C., Waters, E., & Wall, S. (1978). Patterns of attachment: A psychological study of the Strange Situation. Hillsdale, NJ: Erlbaum. 8. Van den Dries, L., Juffer, F., Van IJzendoorn, M.H., & Bakermans-Kranenburg, M.J. (2009). Fostering security? A meta-analysis of attachment in adopted and foster children. Children and Youth Services Review, 31, Van IJzendoorn, M.H., Schuengel, C., & Bakermans-Kranenburg, M.J. (1999). 8

9 Disorganized attachment in early childhood: Meta-analysis of precursors, concomitants, and sequelae. Development and Psychopathology, 11, Van IJzendoorn, M.H., & Juffer, F. (2005). Adoption is a successful natural intervention enhancing adopted children's IQ and school performance. Current Directions in Psychological Science, 14, Van IJzendoorn, M.H., Juffer, F., & Klein Poelhuis, C.W. (2005). Adoption and cognitive development: A meta-analytic comparison of adopted and non-adopted children's IQ and school performance. Psychological Bulletin, 131, Juffer, F., & Van IJzendoorn, M.H. (2005). Behavior problems and mental health referrals of international adoptees: A meta-analysis. JAMA - The Journal of the American Medical Association, 293, Juffer, F., & Van IJzendoorn, M.H. (2007). Adoptees do not lack self-esteem: A meta-analysis of studies on self-esteem of transracial, international, and domestic adoptees. Psychological Bulletin 133, Lee, R.M., Grotevant, H.D., Hellerstedt, W.L., Gunnar, M.R., and the Minnesota International Adoption Project Team (2006). Cultural socialization in families with internationally adopted children. Journal of Family Psychology, 20, Juffer, F., Bakermans-Kranenburg, M.J., & Van IJzendoorn, M.H. (2005). The importance of parenting in the development of disorganized attachment: Evidence from a preventive intervention study in adoptive families. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 46, Juffer, F., Bakermans-Kranenburg, M.J., & Van IJzendoorn, M.H. (Eds.) (2008). Promoting positive parenting: An attachment-based intervention. New York: Lawrence Erlbaum / Taylor & Francis. 17. Warren, S.B. (1992). Lower threshold for referral for psychiatric treatment for adopted adolescents. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 31,