Verslag Dagvlindermonitoring

Transcriptie

1 Verslag Dagvlindermonitoring KNNV DAGVLINDERWERKGROEP ZUID-KENNEMERLAND Joop Mourik Heemstede, maart 2017

2 KNNV DAGVLINDERWERKGROEP ZUID-KENNEMERLAND doet onderzoek naar dagvlinders en enkele dagactieve nachtvlinders in de duinen van Zuid- Kennemerland. Coördinatie: Pipo Nicolas (2015, 2016) en Dirk Slagter (2016) Inhoud Samenvatting 2 1 Werkgroep en methoden 3 2 Tabellen van de tellingen en de routes 12 3 Bespreking van de soorten 19 4 Bespreking van de routes 26 5 Literatuur 36 De dagvlindermonitoring is mogelijk door de inzet van vele vrijwilligers die wekelijks de vlinders van de routes tellen Voor de realisatie werd weer alle medewerking verkregen: NV PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland, Staatsbosbeheer, Vereniging Natuurmonumenten en Waternet gaven een vergunning voor onderzoek in de natuurgebieden en een financiële bijdrage om de kwaliteit van het vlinderonderzoek te waarborgen. NV PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland en Waternet gaven medewerkers toestemming om een route in diensttijd te lopen. Chris van Swaaij en Kars Veling (De Vlinderstichting) leverden de basisgegevens uit het Landelijk Meetnet Dagvlinders en gaven inhoudelijke adviezen. Het CBS berekende de index voor de soorten van Zuid-Kennemerland en Nederland 1 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

3 Samenvatting Na een diepe val van de jaarsom van vlinders in 2015 herstelde de vlinderstand zich in 2016 tot het lage niveau van vlinders dat we nu al jarenlang, ondanks meer routes, meer tellers en meer telweken met elkaar op een gemiddelde route van 20 secties tellen. In jaartotaal komt dat neer op circa vlinders. Vooral gaat het slecht met de vroeger zo gewone vlinders als bruin zandoogje, groot dikkopje en zwartsprietdikkopje die op hoge, bloeiende kruiden, liguster of braam foerageren. Naarmate de begrazing intensiever is, komen deze soorten nauwelijks meer in bloei en worden malse grassen voor de rupsen schaarser. Dat heeft tot gevolg dat de jaarsom van aantal van zwartsprietdikkopje in 2015 nog maar 0,8% was van de jaarsom in 1996 en in ,2%. De Rode lijst soorten doen het iets beter maar de wisselvalligheid is groot. In 2015 was de jaarsom van de tegenwoordig zeven, inclusie de keizersmantel, Rode lijst soorten 17% van de (genormaliseerde) jaarsom van zes Rode Lijstsoorten in In 2016 was de jaarsom van Rode Lijst soorten 46% van Vooral kleine parelmoervlinder maakte in de zomermaanden veel goed. De kleine parelmoervlinder maakte de zomer van 2016 goed en was er in het voorjaar van 2017 vroeg bij. Foto: 7 april 2017 op KPM op hondsdraf. KNNV DAGVLINDERWERKGROEP ZUID-KENNEMERLAND 2 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

4 1 Werkgroep en methoden De werkgroep De telseizoenen werden zoals gebruikelijk geopend en afgesloten met een vlinderavond, beide keren in NME centrum Ter Kleef. Behalve de eerste resultaten van de tellingen en de organisatie van de werkgroep kwamen daar ter sprake: de keizersmantel en de duinparelmoervlinder (Simon Olk), nectarbloemen en herten tellen (Michiel Wallis de Vries), een workshop in de aanloop naar het jubileum 25 jaar vlinders tellen, de vlinders van Meijendel (prof. Eddy van der Meijden) en de vlinders van Nederland en West Europa (Kars Veling). In 2015 heeft Waternet aan de Vlinderstichting gevraagd een onderzoek te doen naar de begrazingsdruk en het effect daarvan op de vlinderstand. De Vlinderstichting heeft daarop de vlinderwerkgroep gevraagd niet alleen de vlinders te tellen maar ook enkele keren de bloeiende nectarplanten en de herten of hun keutels, zowel in de AWD als het NPZK. In 2015 heeft Joop Mourik heeft een artikel in De Levende Natuur gepubliceerd over Bloemplanten en dagvlinders in de verdrukking door toename van damherten in de Amsterdamse Waterleidingduinen. Er waren enkele interviews met o.a. een raadscommissie van de Gemeente Amsterdam, met Trouw en met de Volkskrant over de heivlinder. Mariek Eggenkamp heeft in 2015 een cursus vlinders herkennen en tellen gegeven. Op verzoek van de Vlinderstichting hebben we in 2016 historische gegevens over het tellen van nectarbloemen en het beheer van de vlinderroutes in de periode uit een oude computer opgediept en leesbaar gemaakt voor de tegenwoordige computergeneratie. Het 25 jarig jubileum van de werkgroep vieren we in 2017 met onder andere een boekje voor en door de vlindertellers van vroeger en nu. De oprichting hebben we inmiddels herdacht tijdens een gezellige bijeenkomst in De Stinkende Emmer, tegenover het kerkelijk centrum waar de werkgroep op 27 februari 1992 ontstond. Bloemen en herten tellen mee (Michiel Wallis de Vries De Vlinderstichting) In 2015 en 2016 is ook het bloemenaanbod op de secties van de vlinderroutes in de duinen van Zuid-Kennemerland weer geteld of geschat en zijn de damherten geteld die op zichtafstand van de secties aanwezig waren. Informatie over bloemenaanbod en het aantal damherten is van groot belang omdat de beheerders de invloed van damherten en andere grote grazers op de vlinderstand beter in beeld willen krijgen. Daarbij biedt dan de vergelijking van de AWD en de aangrenzende duingebieden, de mogelijkheid om de ontwikkeling van de vlinderstand onder invloed van een (zeer) hoge dichtheid van grote grazers (damherten) te vergelijken met de ontwikkeling bij een lagere dichtheid van grote grazers (damherten en vee) of zonder begrazing. Wanneer we de tellingen van bloemenaanbod en van het aantal herten aan de vlindertellingen toevoegen, dan kunnen we eventuele verschillen in vlinderaantallen nog beter koppelen aan de veranderingen in bloemenaanbod en hertendichtheid. Op veel van de vlinderroutes is het bloemenaanbod van nectarplanten in al geteld, bij een veel lagere dichtheid van damherten. Herhaling geeft veel extra informatie. 3 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

5 Deelname is simpel: alles kan online worden ingevoerd samen met de vlindertellingen! 1. De bloementellingen volgens het bekende schema/formulier van de Vlinderstichting kunnen al langer via een apart schermpje worden ingevoerd. Dan moet de teller daarvoor wel eenmalig aan het begin van het seizoen bij de instellingen (bovenaan in de titelbalk) in het vakje Nectarplanten tellen : Ja invullen 2. De telling van nectarbloemen mag bij elke vlindertelling worden gedaan maar mag ook bij een telling in het begin van de maanden mei t/m augustus. Per sectie wordt het aanbod van elke onderscheiden groep bloeiende planten geteld in 4 makkelijk te onderscheiden klassen (zie het formulier van de Vlinderstichting en/of de nectarplantenkaart met foto s en instructies op de KNNV Dagvlinderwerkgroep website ( 3. In het scherm Herten en keutels kunnen per sectie het aantal damherten en/of het aantal keutels (in 4 klassen) worden genoteerd. Ook dit kan bij elke telling, maar liefst eveneens aan het begin van elke nectarbloemen telmaand Toelichting bij de telling van herten en keutels: Voor het vaststellen van de relatie tussen damherten, bloemenaanbod en dagvlinders verzamelen we ook gegevens over de herten. Dat kan door op elke sectie het waargenomen aantal herten te noteren en de zogenaamde keutelklasse als maat voor het aantal keutels. Voor de herten gelden alle waargenomen herten binnen een afstand van ca 50 meter (is de gem. zichtafstand in een omgeving met bos en struweel) van de sectie. De keutelklasse telt vier klassen en wordt net als de aantallen vlinders bepaald over de sectiebreedte van 5 meter. Het onderscheid tussen damherten- en schapenkeutels is niet zo eenvoudig, dus dan liever de damherten zelf tellen. En ook de konijnenkeutels vergeten, want die zijn van de niet te overschatten vlindervriendjes. Kortom, tel de herten en als er weinig herten zijn, dan zijn er ook telbare aantallen van maximaal enkele tientallen keutels per sectie. Anders kijk je alleen nog maar naar de grond voor de keutels en vliegen de vlinders ongeteld om je heen. Dat is niet de bedoeling. Veranderingen in nectaraanbod De resultaten van de nectarbloementellingen even aan dat het bloemenaanbod langs de vlinderroutes in de hele AWD tussen 2007 en 2015 sterk afgenomen is (Mourik, 2015; Wallis de Vries et al., 2016). Voor afzonderlijke groepen is hetzelfde patroon te zien bij bramen, distels en koninginnenkruid. Bloeiende planten van koninginnenkruid waren in 2015 in de AWD op de getelde routes zelfs geheel afwezig en slangenkruid wordt nog maar uiterst zelden in bloei waargenomen. Alleen het aanbod van het voor herten giftige Jakobskruiskruid (een gele composiet die in juli uitbundig kan bloeien) bleef op peil. Hoewel er buiten de AWD op minder routes nectarplanten geteld zijn in 2015, bleek uit die tellingen geen afname van het bloemenaanbod. Het Kennemerstrand, Elswout en Overplaats waren bloemrijk zoals het behoort. De verspreidingsgegevens vergeleken Bij de Vlinderstichting heeft Joyce Kolfschoten de verspreidingsgegevens van de dagvlinders in de duinen van Zuid Kennemerland bewerkt tot een stagerapport (Kolfschoten, 2016). In totaal zijn 65 kilometerhokken gebruikt voor het analyseren van de gegevens. 4 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

6 Tussen en zijn de volgende soorten duidelijk in verspreiding afgenomen: zwartsprietdikkopje (-90%), duinparelmoervlinder (-86%), dagpauwoog (-77%), bruin zandoogje (- 51%), heivlinder (-58%), bruine eikenpage (-42%), groot dikkopje (-45%) en bruin blauwtje (-30%). De afname in verspreiding van zwartsprietdikkopje, bruin zandoogje, bruine eikenpage, groot dikkopje en bruin blauwtje correspondeert met de dalende trend van het aantal vlinders dat jaarlijks op de routes geteld wordt. De sterke afname in verspreiding van duinparelmoervlinder en heivlinder verschilt van de onzekere tot licht positieve trend van het aantal vlinders dat op de routes gezien wordt. Enkele soorten zijn duidelijk in verspreiding toegenomen: hooibeestje (+57%), klein koolwitje (+57%), kleine vuurvlinder (+109%) en koevinkje (+181%). In tegenstelling tot de toename in verspreiding is hooibeestje stabiel in aantal op de routes en kleine vuurvlinder sterk in aantal afgenomen. De trend van aantal (2015) van koevinkje en klein koolwitje is onzeker. Figuur 1 Verspreiding van de aardbeivlinder in twee perioden GPS meting en fotografie van de routes Dit project heeft als doel om de secties in het duinlandschap vast te leggen met nauwkeurige coordinaten en met een foto. Daarmee krijgen we een indruk van veranderingen die sinds het uitzetten van de routes zijn opgetreden. De vastlegging is een herhaling en uitbreiding van het onderzoek in de periode voor rapporten van De Vlinderstichting ( ) en het boek Duinvlinders (2006). Met GPS meten we het begin en einde van elke sectie in en projecteren de route met de secties op een luchtfoto van Google Earth. Zo kun je direct zien hoe de route door het duin slingert en hoe de omgeving van de secties er van bovenaf landschappelijk uitziet, nu en in het verleden want er zijn ook oudere luchtfoto s. Een foto in de looprichting van elke sectie geeft detailinformatie en de tegenwoordige vegetatiestructuur in het verticale vlak. Onderstaande tabel laat zien welke routes zijn ingemeten en welke op standaardwijze zijn gefotografeerd. De landschappelijke gegevens zijn een hulpmiddel om te achterhalen waarom soorten op een route voor of achteruitgegaan dan wel verdwenen of verschenen zijn. Foto s en GPS coördinaten zijn een essentiële aanvulling voor de interpretatie van de dagvlindermonitoring op lange termijn en een hulpmiddel bij de overdracht van routes aan nieuwe lopers. Tabel 1 geeft het overzicht van routes die vastgelegd zijn en ook van routes die nog ingemeten (6) en/of gefotografeerd (14) kunnen worden in Bij interesse graag aanmelden bij Joop Mourik, dan krijg je ook nadere informatie over de methode. 5 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

7 Tabel 1. Ligging (GPS) en fotografie van de secties per eind 2016 R_nr R_naam Foto's F_jaar F_auteur GPS G_jaar G_auteur 1617 Klazewei 3 Deels 2008 Joop Mourik Ja 2011 Joop Mourik 1872 Middenduin Zanderijvaart Deels 2012 Joop Mourik Ja 2012 Joop Mourik 237 Koevlak Ja 2014 Ok Overbeek Ja 2014 Ok Overbeek 248 Koningshof Ja 2014 Ok Overbeek Ja 2014 Ok Overbeek 1220 Oosterduinrel Ja 2015 Ok Overbeek Ja 2013 Joop Mourik 468 Zeeveld Noord Ja 2015 Joop Mourik Ja 2014 Joop Mourik 470 Zeeveld Zuid Ja 2015 Joop Mourik Ja 2014 Joop Mourik 1737 Kennemermeer IJmuiden 2 Ja 2015 Joop Mourik Ja 2014 Joop Mourik 233 Vossendel Ja 2015 Alie van Nijendaal Ja 2015 Alie van Nijendaal 274 Paradijsveld Ja 2015 Ok Overbeek Ja 2015 Ok Overbeek 275 Middenveld Ja 2015 Ok Overbeek Ja 2015 Ok Overbeek 482 Noordduinen Ja 2015 Ok Overbeek Ja 2015 Ok Overbeek 236 Konijnenberg Ja 2016 Ok Overbeek Ja 2008 Joop Mourik 1980 Overplaats-Linnaeushof Ja 2016 Joop Mourik Ja 2013 Joop Mourik 230 Spoorlijn IJmuiden Ja 2016 Alie van Nijendaal Ja 2016 Alie van Nijendaal 237 Koevlak Ja 2016 Kenneth Tas Ja 2016 Kenneth Tas 238 Lage zeeveld Ja 2016 Joop Mourik Ja 2016 Joop Mourik 469 Mussenveld Ja 2016 Ok Overbeek Ja 2016 Ok Overbeek 1054 Cremermeer 3 Ja 2016 Alie van Nijendaal Ja 2016 Alie van Nijendaal 2290 Oosterduinrel2 Ja 2016 Joop Mourik Ja 2016 Joop Mourik 2291 Schapenwei2 Ja 2016 Joop Mourik Ja 2016 Joop Mourik 1440 Wouwen Deels 2006 Joop Mourik Ja 2003 Joop Mourik 475 van Stirumduinen Deels 2006 Joop Mourik Ja 2003 Joop Mourik 1439 Westhoek Deels 2006 Joop Mourik Ja 2003 Joop Mourik 471 Eiland van Rolvers Oost Nee Ja 2003 Joop Mourik 472 Donderhoek Nee Ja 2003 Joop Mourik 247 Elswout Nee Ja 2008 Joop Mourik 1589 Langeveld Nee Ja 2008 Joop Mourik 279 Blauwe weg Nee Ja 2009 Chris van Daalen 1906 Duinparelmoer Nee Ja 2013 Joop Mourik 277 Eiland van Rolvers Nee Ja 2014 Joop Mourik 283 Groot Zwarteveld 2 Nee Ja 2014 Joop Mourik 234 Ogenkuil Nee Nee 273 Rozenwaterveld Nee Nee 276 Zwarte veld kanaal Nee Nee 281 Het Heitje Nee Nee 285 Lammetjeswei Nee Nee 481 Kraansvlak 3 Nee Nee 6 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

8 Het weerbeeld van 2015 en 2016 Omdat het weer een zeer grote, zo niet overheersende invloed heeft op het aantal vlinderwaarnemingen, bespreken we eerst de grote lijnen van temperatuur, regenval/vochtigheid en zonneschijn. Voorafgaand aan het vlinderseizoen heeft de winter invloed op de vroege vlinders: koud, zonnig en droog is gunstiger dan zacht, somber en vochtig. Het jaar 2015 was, over het geheel bezien, warm en zonnig. De hoeveelheid neerslag was normaal. De winter was vrij zacht en wisselvallig. De lente was daarentegen vrij koel, met name door een frisse meimaand. Daardoor verschenen de eerste vlinders pas laat en waren de aantallen laag (figuur 2). De zomer verliep vrij warm. Begin juli was er een korte hittegolf maar de maand eindigde stormachtig. Augustus was wisselvallig en september was sinds 2001 niet meer zo koud. Er werden dan ook nog maar weinig vlinders gezien in de loop van het seizoen. April en juni waren de twee zonnigste maanden van het jaar maar ook in mei, juli en augustus was het aantal zonuren hoog. Figuur 2 Aantal vlinders per week op een standaardroute van 20 secties in de duinen van Zuid-Kennemerland in 2015 (boven) en in 2016 (onder) Het jaar 2016 was opnieuw warm en zonnig en het was ook vrij droog. Het jaar eindigde in de top tien van warmste jaren sinds het begin van de metingen. Ook in 2016 droegen vooral de wintermaanden bij aan de gemiddeld hoge temperatuur. Na een koude maand april kwam de lente pas half mei op gang. Op de vlinders had het koude begin van het seizoen een nog grotere invloed dan in 2015 (figuur 2). Juni was weer wisselvallig, koel en vrij veel regen. Slakkenweer, geen vlinder- 7 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

9 weer, dus grote schommelingen in het waargenomen aantal vlinders. De zomer was zeer warm, zonniger dan normaal maar ook natter, vooral in augustus. Een lange periode van droog en zonnig weer begon in de loop van augustus en liep door tot half september. De late vlinders profiteerden daarvan. De monitoringroutes en de tellingen Op de routes voor dagvlindermonitoring zijn de dagvlinders en de dagactieve nachtvlinders in 2015 door 37 waarnemers geteld en na een succesvolle ledenwervingsactie door 48 waarnemers in 2016 (tabel 2). De algemene monitoring routes liggen verspreid in de duinen van Zuid-Kennemerland (kaart). Daarnaast is er ook de soortgerichte route 1906 die in de vliegtijd van de duinparelmoervlinder wordt gelopen. Met elkaar bestrijken de 32 (2015) resp. 33 (2016) routes het hele duinlandschap, van de zeer jonge strandvlakte van het Kennemerstrand tot de buitenplaatsen op de oude strandwallen. Tien routes worden sinds 1992 jaarlijks gelopen (tabel 3); de overige zijn later toegevoegd, samengevoegd of met onderbreking gelopen. Elke route heeft een eigen soortenspectrum, afhankelijk van de ligging in het duinlandschap en de vegetatie (Mourik & Eggenkamp, 2005). De 33 routes van 2016 bestaan uit 571 secties van 50 meter. Dat betekent dat de tellers tussen 1 april en 1 oktober bijna wekelijks een afstand van 28,5 kilometer gelopen hebben om vlinders te tellen. Het maximale aantal telweken is 26. In de praktijk zijn de vlinders in 2015 gemiddeld 18 weken geteld en in 2016 gemiddeld 20 weken (tabel 4). Er zijn uitschieters van 25 weken tot 4 weken in het Kraansvlak (2015). In 2015 zijn 23 routes zeer goed gelopen (>15 weken) en in routes. Zeven routes zijn in 2015 goed gelopen (10-15 weken) en negen in Matig-slecht waren er twee in 2015 en geen enkele in Het gunstige weer, voldoende tijd en nieuwe tellers werkten daaraan mee. Sommige routes worden meerdere keren per week geteld, tot zelfs 47 keer per seizoen (Spoorlijn IJmuiden, 2016) (tabel 4). Door de hoge bezoekfrequentie en het grote aantal secties hebben de tellers in 2016 met elkaar een recordafstand van 661 kilometer gelopen om vlinders te tellen!! Voor de uitwerking van de gegevens (tabel 5) worden herhaalde tellingen in een week gefilterd op het hoogste aantal van een soort dat per week op een sectie gezien is. De jaarsom van het aantal vlinders per sectie is dus de som van het aantal vlinders, hoogste uniek per sectie per week. Deze benadering geeft goede resultaten voor niet al te mobiele soorten in een landschap dat de vlinders voldoende voedsel biedt. Goede vliegers zoals keizersmantel, duinparelmoervlinder en distelvlinder, die vrij gemakkelijk en snel grote afstanden kunnen afleggen om voedsel te vinden, worden door deze methode enigszins overschat. De meeste tellers lopen hun route één keer per week en dan geldt het aantal per sectie zoals werkelijk gezien. In 2016 zijn twee nieuwe routes uitgezet (tabel 3). De oude route Oosterduinrel 1220 kwam te vervallen door herinrichting. Een aantal secties veranderde in poelen voor libellen en amfibieën. Met enig pas- en meetwerk is een nieuwe route Oosterduinrel (2290) uitgezet die vrijwel hetzelfde traject volgt maar in het zuiden ook een extra sectie langs het oude Verlengde Oosterkanaal heeft. Aangrenzend aan deze route maar buiten het damhertenraster is een nieuwe route Schapenwei (2291) uitgezet. Deze route gaat door bloemrijk en zeer vochtig binnenduingrasland dat grotendeels nog in ontwikkeling is na afplaggen in Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

10 Tabel 2. Tellers van de vlinderroutes 1 R-nr Routenaam Waarnemer Jaar1 Jaar2 230 Spoorlijn IJmuiden Alie van Nijendaal Vossendel Alie van Nijendaal Vossendel Herman Poortinga Vossendel Joke Dubbelaar Ogenkuil Rob Effern Ogenkuil Ruud Prins Konijnenberg René van der Aar Konijnenberg Ruud Maaskant Konijnenberg Esther van Balen Konijnenberg Hans Moolenaar Konijnenberg Roos Alles Koevlak Dirk Slagter Koevlak Jeannie en Martin Duijndam Koevlak Kenneth Tas Lage zeeveld Ton Hocker Lage zeeveld Gino Smit Lage zeeveld Hans Moolenaar Elswout Bert van Dijk Koningshof Caroline Kruseman Koningshof Eveline Zeilstra Rozenwaterveld Caroline Kruseman Rozenwaterveld Marijke Elzenga Paradijsveld Helene Meijn Middenveld Frances Lambers Middenveld Joost de Maaré Zwarte veld kanaal Joost de Maaré Zwarte veld kanaal Wim Hoogerwerf Eiland van Rolvers Pipo Nicolas Eiland van Rolvers Wim Hoogerwerf Blauwe weg Leny Voorberg Blauwe weg Pipo Nicolas Blauwe weg Truus Happel Blauwe weg Christa Althof Het Heitje Agaat en Ko Mesman Het Heitje Pipo Nicolas Groot Zwarteveld 2 Jo Abma Groot Zwarteveld 2 Joop Mourik Lammetjeswei Lex Weiler Lammetjeswei Merel Molenaar Zeeveld Noord Joop Mourik Mussenveld Floor Reijngoudt Mussenveld Mark van Til Mussenveld Antje Ehrenburg Mussenveld Donny Pruijs Zeeveld Zuid Joop Mourik Zeeveld Zuid Antje Ehrenburg Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

11 Tabel 2. Tellers van de vlinderroutes 2 R-nr Routenaam Waarnemer Jaar1 Jaar2 471 Eiland van Rolvers Oost Caroline Kruseman Eiland van Rolvers Oost Pipo Nicolas Eiland van Rolvers Oost Christa Althof Eiland van Rolvers Oost Loes Belt-Schouten Donderhoek Caroline Kruseman Donderhoek Pipo Nicolas Donderhoek Christa Althof Donderhoek Loes Belt-Schouten van Stirumduinen Jan Plomp Kraansvlak 3 Walter van Oosterom Kraansvlak 3 René van der Aar Kraansvlak 3 Ruud Maaskant Kraansvlak 3 Ruud Prins Noordduinen Gino Smit Noordduinen Harm Snater Noordduinen Hubert Kivit Noordduinen Cora Smink Cremermeer 3 Joost Veer Cremermeer 3 Jowien vd Vegte Cremermeer 3 Alie van Nijendaal Cremermeer 3 Annemiek Oosterhof Oosterduinrel Joop Mourik Oosterduinrel Ok Overbeek Langeveld Jo Abma Klazewei 3 Thomas van Haaster Kennemerstrand Joop Mourik Kennemerstrand Maarten Bongertman Zanderijvaart Middenduin Berndt Kufferath Zanderijvaart Middenduin Dick Kortekaas Duinparelmoervlinder Mark van Til Duinparelmoervlinder Donny Pruijs Duinparelmoervlinder Mariek Eggenkamp Overplaats-Linnaeushof Jo Abma Oosterduinrel2 Donny Pruijs Oosterduinrel2 Joop Mourik Oosterduinrel2 Mark van Til Oosterduinrel2 Ok Overbeek Schapenwei2 Joop Mourik Schapenwei2 Mariek Eggenkamp Schapenwei2 Mark van Til Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

12 Tabel 3. De vlinderroutes van Zuid-Kennemerland R-nr Routenaam Secties Gebied Beheer Telperiode 230 Spoorlijn IJmuiden 20 IJmuiden Gem.Velsen 2009 t/m Vossendel 19 NPZK NM 1992 t/m Ogenkuil 19 NPZK PWN 1992 t/m Konijnenberg 19 NPZK PWN 1992 t/m Koevlak 20 NPZK PWN 1992 t/m Lage zeeveld 20 NPZK PWN 1992 t/m Elswout 20 NPZK SBB 2008 t/m Koningshof 20 NPZK NM 1992 t/m Rozenwaterveld 20 AWD WN 1992 t/m 2016* 274 Paradijsveld 19 AWD WN 1992 t/m Middenveld 20 AWD WN 1992 t/m Zwarteveldkanaal 15 AWD WN 1992 t/m Eiland van Rolvers 17 AWD WN 1992 t/m Blauwe weg 20 AWD WN 1992 t/m t Heitje 15 AWD WN 1992 t/m Groot Zwarteveld 2 18 AWD WN 1997 t/m Lammetjeswei 16 NPZK PWN 1999 t/m Zeeveld Noord 16 AWD WN 1996 t/m Mussenveld 15 AWD WN 1996 t/m Zeeveld-Zuid 18 AWD WN 1996 t/m Eiland van Rolvers-Oost 10 AWD WN 1996 t/m Donderhoek 10 AWD WN 1996 t/m van Stirumsduinen 20 AWD WN 1996 t/m 2016** 481 Kraansvlak 3 17 NPZK PWN 1997 t/m Noordduinen 13 NPZK PWN 1997 t/m Cremermeer 3 11 NPZK NM 2003 t/m Oosterduinrel 20 AWD WN 2004 t/m 2015*** 1589 Langeveld 14 Noordwijk ZHL 2008 t/m Klazewei 3 19 AWD WN 2008 t/m Kennemerstrand 2 20 IJmuiden VKS 2009 t/m Middenduin Zanderijvaart 20 NPZK SBB 2012 t/m Overplaats-Linnaeushof 16 Heemstede LNH 2013 t/m Oosterduinrel2 20 AWD WN Schapenwei2 15 AWD WN Duinparelmoervlinder 20 AWD WN 2012 t/m 2016 NPZK: Nat. Park Zuid-Kennemerland PWN: Prov. Waterbedrijf Noord-Holland AWD: Amsterdamse Waterleidingduinen WN: Waternet +: ook geteld 1992 t/m 1996 NM: Natuurmonumenten *: niet geteld 2002 SBB: Staatsbosbeheer **: niet geteld 2005 LNH: Landschap Noord-Holland ***: niet geteld 2008 t/m 2012 ZHL: Zuid-Hollands Landschap VKS: KNNV Vrienden v/h Kennemerstrand 11 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

13 2 Tabellen van de tellingen en routes Het onderzoeksgebied en de vlinderroutes in Figuur 3 Vlinderroutes in de duinen van Zuid-Kennemerland. Nieuw in 2016 : 2290 Oosterduinrel2 (vervangt 1220 ) en 2291 Schapenwei2. Route 1906 is soortgericht voor duinparelmoervlinder. 12 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

14 Tabel 4A Tellingen per week en per route 2015 (T: het totaal aantal tellingen per route W: het aantal unieke telweken (weeknummers) per route) N S 2015 weeknummer T W Spoorlijn IJmuiden Vossendel Ogenkuil Konijnenberg Koevlak Lage zeeveld Elswout Koningshof Rozenwaterveld Paradijsveld Middenveld Zwarteveldkanaal Eiland van Rolvers Blauwe weg t Heitje Groot Zwarteveld Lammetjeswei Zeeveld Noord Mussenveld Zeeveld-Zuid Eiland van Rolvers-Oost Donderhoek van Stirumsduinen Kraansvlak Noordduinen Cremermeer Oosterduinrel Langeveld Klazewei Kennemerstrand Middenduin Zanderijvaart Overplaats-Linnaeushof Duinparelmoervlinder Aantal tellingen Aantal routes (alg) Tabel 4B Tellingen per week en per route 2016 (T: het totaal aantal tellingen per route W: het aantal unieke telweken (weeknummers) per route) 13 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

15 N S 2016 weeknummer T W Spoorlijn IJmuiden Vossendel Ogenkuil Konijnenberg Koevlak Lage zeeveld Elswout Koningshof Rozenwaterveld Paradijsveld Middenveld Zwarteveldkanaal Eiland van Rolvers Blauwe weg t Heitje Groot Zwarteveld Lammetjeswei Zeeveld Noord Mussenveld Zeeveld-Zuid Eiland van Rolvers-Oost Donderhoek van Stirumsduinen Kraansvlak Noordduinen Cremermeer Langeveld Klazewei Kennemerstrand Middenduin Zanderijvaart Overplaats-Linnaeushof Oosterduinrel Schapenwei Duinparelmoervlinder Aantal tellingen Aantal routes (alg) Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

16 Tabel 5A Dagvlinders per route per soort NPZK 2015 NPZK 2016 Route nr aardbeivlinder 1 3 argusvlinder atalanta bont zandoogje boomblauwtje 1 7 bruin blauwtje bruin zandoogje bruine eikenpage citroenvlinder dagpauwoog distelvlinder duinparelmoervlinder 1 1 eikenpage gehakkelde aurelia groot dikkopje groot koolwitje heivlinder hooibeestje icarusblauwtje klein geaderd witje klein koolwitje kl parelmoervlinder kleine vos kleine vuurvlinder koevinkje landkaartje 1 3 oranjetipje zwartsprietdikkopje Totaal dagvlinders Aantal soorten (28) Route nr gamma-uil mi-vlinder sint-jacobsvlinder sint-jansvlinder Totaal da nachtvlinders Aantal soorten (4) Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

17 Tabel 5B Dagvlinders per route per soort AWD 2015 AWD 2016 Route nr aardbeivlinder argusvlinder atalanta bont zandoogje boomblauwtje bruin blauwtje bruin zandoogje citroenvlinder dagpauwoog distelvlinder duinparelmoervlinder eikenpage gehakkelde aurelia 1 1 groot dikkopje groot koolwitje heivlinder hooibeestje icarusblauwtje keizersmantel klein geaderd witje klein koolwitje kl parelmoervlinder kleine vos kleine vuurvlinder koevinkje landkaartje oranjetipje 1 1 zwartsprietdikkopje Totaal dagvlinders Aantal soorten (28) Route nr gamma-uil mi-vlinder sint-jacobsvlinder sint-jansvlinder Totaal da nachtvlinders Aantal soorten (4) Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

18 Tabel 5C Dagvlinders per route per soort Extern en rand 2015 Extern en rand 2016 Route nr argusvlinder atalanta bont zandoogje boomblauwtje bruin blauwtje bruin zandoogje citroenvlinder dagpauwoog distelvlinder duinparelmoervlinder 1 eikenpage gehakkelde aurelia groot dikkopje groot koolwitje heivlinder hooibeestje icarusblauwtje keizersmantel 1 klein geaderd witje klein koolwitje kleine parelmoervlinder kleine vos kleine vuurvlinder koevinkje landkaartje oranje luzernevlinder 2 oranjetipje zwartsprietdikkopje Totaal dagvlinders Aantal soorten (28) Route nr gamma-uil kolibrievlinder 1 mi-vlinder 3 1 sint-jacobsvlinder sint-jansvlinder Totaal da nachtvlinders Aantal soorten (5) Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

19 Tabel 6. Jaaroverzicht 2015 en 2016 van de dag- en nachtvlinders op de algemene routes en de beoordeling van de trend van aantal laatste tien jaar (Vlinderstichting/CBS, 2017) Aantal vlinders Aantal routes SFK Zuid-Kennemerland Nederland Dagvlinders Beoordeling laatste 10 jaar aardbeivlinder Onzeker Stabiel argusvlinder Onzeker Matige afname atalanta Onzeker Stabiel bont zandoogje Matige afname boomblauwtje Onzeker Stabiel bruin blauwtje Onzeker Stabiel bruin zandoogje Matige afname Matige toename bruine eikenpage Onzeker Matige afname citroenvlinder Onzeker Sterke toename dagpauwoog Onzeker Onzeker distelvlinder Matige afname Sterke afname duinparelmoervlinder Matige toename Sterke toename eikenpage Onzeker Sterke afname gehakkelde aurelia Matige afname Matige afname gele luzernevlinder Onzeker groot dikkopje Matige afname Sterke afname groot koolwitje Onzeker Matige afname heivlinder Onzeker Matige toename hooibeestje Stabiel Stabiel icarusblauwtje Onzeker Stabiel keizersmantel Onzeker klein geaderd witje Matige afname Matige toename klein koolwitje Matige afname Matige afname kleine parelmoervlinder Onzeker Stabiel kleine vos Onzeker Stabiel kleine vuurvlinder Sterke afname Onzeker koevinkje Onzeker Matige toename landkaartje Onzeker Sterke afname oranje luzernevlinder Onzeker oranjetipje Sterke afname Stabiel zwartsprietdikkopje Sterke afname Matige afname Jaarsom dagvlinders Soorten dagvlinders Aantal vlinders Aantal routes Dagactieve nachtvlinders gamma-uil kolibrievlinder mi-vlinder sint-jakobsvlinder sint-jansvlinder Jaarsom nachtvlinders Soorten nachtvlinders 5 4 Rode lijst soorten in rood. Cursief: recente standvlinders en onregelmatige trekvlinders (geen trend berekening ZK) SFK: sectiefrequentieklasse; dat is een maat voor verspreiding over de secties: schaal 1 (uiterst zeldzaam) tot 9 (uiterst algemeen). Trendbeoordeling: Vlinderstichting/CBS 18 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

20 3 Bespreking van de soorten In 2015 was de jaarsom van de dagvlinders op alle (32) routes 8058, toe nu toe het absolute dieptepunt (Tabel 6). Dit betekent dat per telling gemiddeld minder dan één vlinder per sectie gezien is ofwel bijna 17 vlinders per standaardroute van 20 secties. In 2016 was de jaarsom van dagvlinders op 33 routes tezamen Dat komt neer op gemiddeld ruim één vlinder per sectie ofwel 26 vlinders per telling op de (fictieve) standaardroute van één kilometer. Het 25 e teljaar was dus beter dan het voorgaande maar nog steeds niet om vrolijk van te worden. Ook vergeleken met de landelijke cijfers gaat het in de duinen van Zuid-Kennemerland niet goed met veel vlindersoorten (figuren 8A-8C, aan het eind van dit hoofdstuk). Ver weggezakt onder de landelijke trend van aantal zijn zwartsprietdikkopje, groot dikkopje, oranjetipje, kleine vuurvlinder, dagpauwoog, bruin zandoogje en in mindere mate gehakkelde aurelia, icarusblauwtje en kleine parelmoervlinder (2015). Een diepe val Om een indruk te geven van de vlinderarmoede. In 2015 waren de kleine parelmoervlinder (139 vlinders van drie generaties) en bruin blauwtje (128 vlinders van twee generaties) ongeveer even "talrijk" als de heivlinder, 141 vlinders van één generatie. Zwartsprietdikkopje was even schaars als de aardbeivlinder (44 resp. 45 vlinders) en de kleine vos in aantal vergelijkbaar met de duinparelmoervlinder (15 en 16 vlinders). Met andere woorden, de dichtheid (de jaarsom per standaardroute van 20 secties) van zwartsprietdikkopje was in 2015 nog maar 0,8% van de dichtheid in 1996 en in ,2% van de dichtheid in Met groot dikkopje gaat het ook niet goed. De dichtheid was zowel in 2016 als in 2016 slechts 9% van die in De Rode lijst soorten doen het al niet veel beter en hadden de laatste grote fluctuaties. De dichtheid van acht Rode lijstsoorten (met de keizersmantel) tezamen was in 2015 slechts 17% van de dichtheid van zeven Rode lijst soorten in 1996 en in 2016 was deze gezamenlijke dichtheid 45% van Zeer sterk fluctueerden de aantallen van de kleine parelmoervlinder. In 2015 was de dichtheid nog maar 10% van 1996 en in 2016 was de dichtheid 76% van Bruin blauwtje herstelde zich in 2016 veel minder. In 2015 was de dichtheid 13% van 1996, in 2016 was de dichtheid 28% van Een lichtpuntje was de keizersmantel, waarvan in vlinders op 4 routes geteld zijn en in vlinders op 5 routes, verspreid over de beboste delen van de midden- en de binnenduinen van de AWD. Wat een diepe val voor de ooit gewone duinvlinders die in Zuid-Kennemerland maar niet profiteren van het natuurbeheer. Uit de duinen van Meijendel bij Den Haag hoorden we van prof. Eddy van der Meijden andere verhalen. Wat is er aan de hand? Daarover proberen we enige opheldering te krijgen door de trends van de soorten te bekijken vanuit de ligging en de leefgebieden van de routes in het duinlandschap van Zuid-Kennemerland. Trekvlinders Trekvlinders waren er beide jaren ook vrij weinig. Van de distelvlinder werden 49 vlinder in 2015 gezien en 28 vlinders in 2016, de gele luzernevlinder één vlinder in 2015 en de oranje luzernevlinder twee vlinders in 2016 op het Kennemerstrand. De trekkende nachtvlinder gamma uil was er in 19 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

21 grotere maar niet spectaculaire aantallen: 196 vlinders in 2015 en 410 in De kolibrievlinder werd in 2015 twee keer gezien op de Spoorlijn IJmuiden en aan de Oosterduinrel in de AWD. Dagactieve nachtvlinders De dagactieve nachtvlinders Sint Jacobsvlinder, Sint Jansvlinder, mi vlinder en gamma uil vragen de speciale aandacht omdat onze werkgroep als enige in Nederland deze overdag actieve vlindersoorten op de monitoringroutes telt sinds Er zijn daarom geen landelijke en regionale trendberekeningen zoals bij de dagvlinders. De Sint Jacobsvlinder vliegt in het voorjaar (medio mei) en wordt vooral gezien in bloemrijk duingrasland. De rupsen leven van Jakobskruiskruid dat veel later (juli) bloeit maar dus geen nectar levert aan de Sint Jacobsvlinder. De trend kan beoordeeld worden als matige afname. De fluctuaties zijn groot en dat heeft veel te maken met de fluctuerende beschikbaarheid van de waardplant (Mourik & Eggenkamp, 2005). De Sint Jacobsvlinder profiteert niet van de tegenwoordig massale aanwezigheid van de waardplant die door de giftigheid door herbivoren (herten, koeien, paarden etc.) gemeden wordt. De tegenstrijdigheid is verklaarbaar door de tegenwoordige schaarste aan bloeiende nectarplanten in de vliegperiode van de vlinders. zoek naar elkaar, nectar- en eilegplanten. De aantalsontwikkeling van de Sint Jansvlinder is min of meer stabiel. Ook bij deze vlindertreden fluctuaties op die gerelateerd zijn aan de beschikbaarheid van waardplanten. In de duinen zijn dat gewone rolklaver of moerasrolklaver. De vlinders vliegen korte tijd eind juni-begin juli en worden vooral gezien op routes langs wateren of door vochtige valleien met moerasrolklaver. Als langzame brommertjes vliegen ze vrij laag over de vegetatie op 20 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

22 De mi vlinder is een vrij lastig te herkennen bruine nachtvlinder die nogal op de aardbeivlinder lijkt. De soort vliegt vooral in droge graslanden in het middenduin, vanaf medio mei tot in juni (Mourik & Eggenkamp, 2005). Het aantal getelde vlinders is sterk afgenomen in de periode Daardoor is deze mooie vlinder met de M een zeldzaamheid geworden en beslist onze aandacht waard. De gamma uil is een trekkende dagactieve nachtvlindersoort die met grote pieken en dalen voorkomt. De vlinders verspreiden zich af en toe in grote golven over ons land. Jaren van grote invasies in Zuid-Kennemerland waren 1994, 1996 en In de tussenliggende jaren worden veel minder en sterk fluctuerende aantallen vlinders gezien. De gamma uil heeft een grote voorkeur voor nectarrijke gebieden en is daardoor een goede indicator voor bloemrijkdom. De grootste aantallen vlinders worden gezien in augustus maar soms zijn er ok al gamma uilen in mei-juni. In 2015 piekten de routes Klazewei (AWD) en Kennemerstrand; in 2016 waren er ruim twee keer zoveel vlinders, vooral op de routes Zeeveld AWD, Koningshof, Langeveld en Kennemerstrand. 21 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

23 Trends van de duinvlinders in Zuid-Kennemerland en Nederland Figuur 4 Beoordeling van trends van 26 soorten duinvlinders in Nederland en Zuid-Kennemerland over 25 jaar De beoordeling van de langjarige trends van dagvlinders (Tabel 5) in Nederland en in de duinen van Zuid-Kennemerland na 25 jaar dagvlindermonitoring Meer dan de helft van de 26 soorten standvlinders (duinvlinders), waarvoor trendberekening in Zuid-Kennemerland mogelijk is, is afgenomen en voor vijf soorten is de trend onzeker. Naar Nederlandse maat neemt 46% van de duinvlinders af en bestaat er geen onzekerheid. Sterk afgenomen zijn in de duinen van Zuid- Kennemerland zwartsprietdikkopje (ook landelijk), groot dikkopje, dagpauwoog (landelijk: matige afname) en bruin zandoogje (landelijk stabiel). In Zuid Kennemerland is alleen koevinkje matig toegenomen (landelijk stabiel) terwijl landelijk boomblauwtje, gehakkelde aurelia, kleine vuurvlinder, hooibeestje en oranjetipje (matig) toenamen. In de duinen van Zuid-Kennemerland ging oranjetipje vooral de laatste tien jaar sterk achteruit, tabel 6 (zie ook Mourik, 2015) 22 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

24 Figuur 8A Dikkopjes, witjes, kleine vuurvlinder en bruine eikenpage 23 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

25 Figuur 8B Blauwtjes en vossen 24 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

26 Figuur 8C Landkaartje, parelmoervlinders en zandoogjes 25 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

27 4 Bespreking van de routes De gemiddelde jaarsom van dagvlinders op routes van secties was in vlinders en in vlinders. Het gemiddelde aantal soorten dagvlinders per route was in 2015 en (13-17). EXTERN atalanta 2 3 bruin blauwtje 2 15 bruin zandoogje 2 4 citroenvlinder 0 1 distelvlinder 1 0 groot koolwitje 2 5 hooibeestje 1 6 icarusblauwtje klein koolwitje kleine vuurvlinder 5 1 zwartsprietdikkopje Jaarsom dagvlinders gamma-uil kolibrievlinder 1 0 sint-jacobsvlinder 0 1 Jaarsom nachtvlinders Telweken NPZK atalanta 13 7 bont zandoogje bruin blauwtje 1 0 bruin zandoogje citroenvlinder 3 0 dagpauwoog 1 0 eikenpage 0 1 gehakkelde aurelia 5 2 groot dikkopje 6 1 groot koolwitje hooibeestje 6 8 icarusblauwtje klein geaderd witje klein koolwitje kleine vuurvlinder 2 2 koevinkje landkaartje 0 3 oranjetipje 4 2 zwartsprietdikkopje 2 0 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 0 8 mi-vlinder 1 0 sint-jacobsvlinder 0 3 sint-jansvlinder 2 1 Jaarsom nachtvlinders 3 12 Telweken Route 230 Spoorlijn IJmuiden (20 secties) Deze route langs een fiets-wandelpad aan het Noorzeekanaal is zeer open en enkele jaren geleden op de schop geweest voor herinrichting van de oude spoorlijn. Jaarsom van vlinders: hoog. Aantal soorten dagvlinders gemiddeld, d.w.z. 10 resp. 11 soorten. Dagactieve nachtvlinders vliegen vrij weinig op deze route buiten de duinen. Wel was de oude spoorlijn een toproute voor de gamma uil in De vrij hoge aantallen van klein koolwitje, zwartsprietdikkopje, icarusblauwtje, bruin blauwtje en gamma-uil wijzen op bloemrijkdom, evenals de kolibrievlinder die eenmaal gezien is. De telfrequentie is zeer hoog (tabel 4), wekelijks heen en weer. Route 233 Vossendel (19 secties) Op deze bosrijke route in de binnenduinen is het aantal soorten dagvlinders gemiddeld, d.w.z. 17 resp. 15 soorten. Het aantal dagactieve nachtvlinders was twee resp. drie, in lage aantallen. Klein geaderd witje, koevinkje en bont zandoogje zijn het meest gezien. De Vossendelroute was in 2016, net als in het begin van de tellingen, met kop en schouders de toproute voor het koevinkje. 26 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

28 RAND argusvlinder 3 1 atalanta 12 8 bont zandoogje 5 23 bruin zandoogje citroenvlinder 5 13 dagpauwoog 8 6 distelvlinder 10 3 gehakkelde aurelia 1 2 groot koolwitje 2 23 heivlinder 7 0 hooibeestje icarusblauwtje klein geaderd witje 0 5 klein koolwitje kleine parelmoervlinder 2 1 kleine vos 0 11 oranje luzernevlinder 0 2 oranjetipje 3 0 zwartsprietdikkopje 1 0 Jaarsom dagvlinders gamma-uil mi-vlinder 0 1 sint-jacobsvlinder 2 2 sint-jansvlinder 2 0 Jaarsom nachtvlinders Telweken Route 1737 Kennemerstrand (20 secties) Op deze route door de uiterst bloemrijke duinvallei aan het strand zijn 16 soorten dagvlinders gezien en drie soorten dagactieve nachtvlinders. Hooibeestje, Icarusblauwtje en klein koolwitje zijn het talrijkst, gevolgd door de gamma uil. Klein geaderd witje, koevinkje en bont zandoogje zijn het meest gezien. De Rode lijstsoort heivlinder is in 2016 niet gezien, helaas en ook de kleine parelmoervlinder zet niet door in aantal. De twee oranje luzernevlinders waren de enige op de routes in NPZK argusvlinder atalanta 2 2 bont zandoogje 0 2 bruin blauwtje 0 2 bruin zandoogje citroenvlinder 1 0 dagpauwoog 1 0 groot koolwitje 0 1 hooibeestje icarusblauwtje klein koolwitje kleine vos 0 3 kleine vuurvlinder 0 2 zwartsprietdikkopje 0 2 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 0 14 mi-vlinder 0 1 sint-jacobsvlinder 3 5 sint-jansvlinder 1 2 Jaarsom nachtvlinders 4 22 Telweken 9 20 Route 1054 Cremermeer 3 (11 secties) De Cremermeerroute loopt door het Zuidervlak, een vochtige tot natte, maar gezien de lage vlinderaantallen niet erg bloemrijke duinvallei. Enkele secties gaan door duingrasland met struweel. Het aantal soorten dagvlinders is vrij laag: 8 resp. 12 en ook het aantal vlinders is laag tot gemiddeld. De route is een toproute voor de argusvlinder ook al zijn de aantallen vergeleken de 161 vlinders van 2013 sterk verminderd. Bruin zandoogje is op deze route in 2016 ingehaald door hooibeestje. De vier soorten dagactieve nachtvlinders zijn allen op deze route gezien maar in lage aantallen. 27 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

29 NPZK argusvlinder 1 7 atalanta 0 2 bont zandoogje 0 3 boomblauwtje 0 0 bruin blauwtje 2 5 bruin zandoogje dagpauwoog 2 1 distelvlinder 2 0 groot koolwitje 6 4 heivlinder 8 4 hooibeestje icarusblauwtje klein koolwitje 2 9 kleine parelmoervlinder 8 18 kleine vos 1 0 kleine vuurvlinder 3 7 zwartsprietdikkopje 0 1 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 2 5 mi-vlinder 0 2 sint-jacobsvlinder 4 5 sint-jansvlinder 0 1 Jaarsom nachtvlinders 6 13 Telweken Route 234 Ogenkuil (19 secties) Het aantal vlinders was op deze route erg laag, het aantal soorten dagvlinders gemiddeld: 13 resp. 14. Rode lijstsoorten vliegen in lage aantallen. Het aantal dagactieve nachtvlinders was vier, in lage aantallen. Bruin zandoogje is op deze route bijna verdwenen, hooibeestje is nu de meest waargenomen soort. Een teken van verschraling in nectarbloemenaanbod. NPZK atalanta 0 3 bont zandoogje 3 15 boomblauwtje 0 7 bruin zandoogje 5 51 citroenvlinder 2 0 dagpauwoog 0 1 groot dikkopje 0 1 groot koolwitje 2 5 hooibeestje icarusblauwtje 1 16 klein geaderd witje 0 5 klein koolwitje 6 32 kleine parelmoervlinder 2 4 kleine vuurvlinder 6 6 koevinkje 6 16 landkaartje 1 0 oranjetipje 1 0 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 0 2 sint-jacobsvlinder 0 2 Jaarsom nachtvlinders 0 4 Telweken Route 238 Lage zeeveld (20 secties) Op deze route met duingrasland en struweel is het aantal soorten dagvlinders vrij laag, 12 resp. 14 soorten. Het aantal dagactieve nachtvlinders was twee, in zeer lage aantallen. In 13 telweken was de jaarsom van vlinders in 2015 erg laag. Ondanks de vele tellingen is de jaarsom ook in 2016 aan de lage kant, mede door de lage aantallen van bruin zandoogje en hooibeestje. Rode lijst soorten zijn in zeer lage aantallen gezien. 28 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

30 NPZK aardbeivlinder 0 1 argusvlinder 1 0 atalanta 2 0 bont zandoogje 9 17 bruin blauwtje 0 3 bruin zandoogje bruine eikenpage 1 0 citroenvlinder dagpauwoog 3 0 duinparelmoervlinder 0 1 groot dikkopje 1 3 groot koolwitje 1 7 heivlinder 0 1 hooibeestje 7 41 icarusblauwtje 1 7 klein geaderd witje 2 3 klein koolwitje 1 17 kleine parelmoervlinder 0 2 kleine vuurvlinder 3 0 koevinkje 11 5 oranjetipje 4 5 zwartsprietdikkopje 1 0 Jaarsom dagvlinders sint-jacobsvlinder 0 7 sint-jansvlinder 2 0 Jaarsom nachtvlinders 2 7 Telweken Route 236 Konijnenberg (19 secties) Ook op deze route door duingrasland en struweel van het middenduin is de jaarsom van vlinders laag. Het aantal soorten dagvlinders is gemiddeld met 17 resp. 16 soorten. Rode lijst soorten, inclusief aardbeivlinder en bruine eikenpage, zijn in zeer lage aantallen gezien. Er waren twee soorten dagactieve nachtvlinders, eveneens in zeer lage aantallen. Karakteristiek voor deze omgeving is de citroenvlinder, maar ook die werd in 2015 en 2016 slechts weinig gezien. NPZK Atalanta 5 6 bont zandoogje bruin zandoogje 0 22 citroenvlinder eikenpage gehakkelde aurelia 1 0 groot dikkopje 0 16 groot koolwitje 0 2 hooibeestje 3 20 icarusblauwtje 3 26 klein geaderd witje klein koolwitje kleine parelmoervlinder 0 1 kleine vuurvlinder 6 10 koevinkje oranjetipje 6 6 zwartsprietdikkopje 1 2 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 1 mi-vlinder 1 sint-jacobsvlinder 14 Jaarsom nachtvlinders nb 16 Telweken Route 237 Koevlak (20 secties) Zelfs met lage aantallen van bruin zandoogje en hooibeestje was de bosrijke route Koevlak in 2016 de vlinderrijkste route van de Kennemerduinen. De hoge aantallen van eikenpage en klein geaderd witje compenseerden daarvoor. De telling van de eikenpage had een speciaal karakter en viel althans te dele buiten de secties. In de reguliere tellingen was het aantal vlinders 17, nog steeds het hoogste aantal van Zuid- Kennemerland. Behalve voor de eikenpage was de route Koevlak een toproute voor de citroenvlinder en koevinkje Het aantal soorten dagvlinders is gemiddeld, d.w.z. 12 resp. 16 soorten. Er zijn in 2016 drie soorten dagactieve nachtvlinders gezien, het meest nog de Sint Jacobsvlinder. De jaarsom van 2015 is niet bekend. 29 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

31 NPZK aardbeivlinder 0 3 argusvlinder atalanta 1 0 bont zandoogje 10 6 bruin blauwtje 3 14 bruin zandoogje citroenvlinder 0 2 dagpauwoog 0 1 distelvlinder 5 1 duinparelmoervlinder 1 0 groot dikkopje 1 0 groot koolwitje 1 0 heivlinder 7 0 hooibeestje icarusblauwtje klein geaderd witje 3 2 klein koolwitje kleine parelmoervlinder kleine vos 2 2 kleine vuurvlinder zwartsprietdikkopje 1 2 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 3 7 sint-jakobsvlinder sint-jansvlinder 5 0 Jaarsom nachtvlinders Telweken NPZK argusvlinder 2 4 atalanta 10 2 bont zandoogje 2 4 bruin blauwtje 2 4 bruin zandoogje citroenvlinder 2 3 dagpauwoog 1 3 distelvlinder 0 1 gele luzernevlinder 1 0 groot dikkopje 1 0 groot koolwitje 0 1 heivlinder 2 1 hooibeestje NPZK icarusblauwtje 3 10 klein geaderd witje 0 1 klein koolwitje kleine parelmoervlinder 5 30 kleine vuurvlinder 2 21 Jaarsom dagvlinders mi-vlinder 0 3 sint-jakobsvlinder Jaarsom nachtvlinders Telweken Route 285 Lammetjeswei (14 secties) Op deze route bij het Spartelmeer is het aantal soorten dagvlinders was vrij hoog: 16 resp. 18 en vier soorten dagactieve nachtvlinders. De meeste soorten vliegen in vrij lage aantallen met (relatieve) uitzondering van argusvlinder, icarusblauwtje en bruin blauwtje in Andere Rode lijst soorten werden sporadisch gezien, de heivlinder en duinparelmoervlinder niet in 2016 maar wel drie aardbeivlinders. Route 482 Noordduinen (13 secties) Deze route ligt in de noordduinen van Zandvoort tegen het circuit aan. De jaarsom van vinders was beide jaren vrij laag. Het aantal soorten dagvlinders was gemiddeld, Rode lijst: 4 soorten. Dagactieve nachtvlinders: twee soorten van de droge duinen. De aantallen van hooibeestje en bruin zandoogje waren bijzonder laag, evenals van de Rode lijst soorten. 30 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

32 bont zandoogje 0 14 bruin zandoogje 2 23 citroenvlinder 1 1 dagpauwoog 0 1 groot koolwitje 1 1 hooibeestje 3 20 icarusblauwtje 0 4 klein koolwitje 0 4 kleine parelmoervlinder 0 5 kleine vuurvlinder 0 5 oranjetipje 1 0 zwartsprietdikkopje 0 6 Jaarsom dagvlinders 8 84 sint-jakobsvlinder 4 27 Jaarsom nachtvlinders 4 27 Telweken 4 16 Route 481 Kraansvlak (17 secties) Zoal al jarenlang is de jaarsom van vlinders op deze route door duingrasland en struweel van het middenduin zeer laag. Het jaar 2015 is nietszeggend want is maar vier keer gelopen, maar 2016 is met 16 telweken goed gelopen. Het aantal soorten dagvlinders (11) en dagactieve nachtvlinders (1) is laag. Ook op deze route zijn bruin zandoogje en hooibeestje op weg naar aantallen rond of onder de tien vlinders per jaar, zoals de overige soorten. De Sint Jacobsvlinder vloog in 2016 in gemiddeld aantal. NPZK atalanta 9 3 bont zandoogje boomblauwtje 1 0 bruin zandoogje bruine eikenpage 1 1 citroenvlinder 9 12 dagpauwoog 2 3 distelvlinder 3 0 eikenpage 0 1 gehakkelde aurelia 2 1 groot dikkopje 1 2 groot koolwitje hooibeestje icarusblauwtje klein geaderd witje klein koolwitje kleine parelmoervlinder 1 4 kleine vos 1 0 kleine vuurvlinder 6 22 koevinkje oranjetipje 4 5 zwartsprietdikkopje 0 2 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 21 sint-jakobsvlinder 33 sint-jansvlinder 2 Jaarsom nachtvlinders nb 56 Telweken Route 248 Koningshof (20 secties) Deze route door open bos en open duin had een gemiddelde jaarsom van vlinders. Het aantal soorten dagvlinders was met 20 resp. 19 hoog; in 2016 zijn drie soorten dagactieve nachtvlinders gezien. Specialiteit van deze route is al 25 jaar de bruine eikenpage die zich in zeer laag aantal heeft weten te handhaven. Rode lijst soorten: drie, in zeer lage aantallen. Karakteristieke soort is ook het koevinkje. 31 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

33 RAND atalanta bont zandoogje boomblauwtje 7 5 bruin zandoogje citroenvlinder dagpauwoog distelvlinder 4 10 eikenpage 0 2 gehakkelde aurelia 9 29 groot dikkopje groot koolwitje hooibeestje 2 13 icarusblauwtje klein geaderd witje klein koolwitje 4 6 kleine parelmoervlinder 1 1 kleine vuurvlinder koevinkje landkaartje 1 0 oranjetipje zwartsprietdikkopje 2 2 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 5 11 sint-jakobsvlinder 3 0 sint-jansvlinder Jaarsom nachtvlinders Telweken EXTERN atalanta 4 6 bont zandoogje boomblauwtje 1 0 bruin blauwtje 1 0 bruin zandoogje citroenvlinder 2 6 dagpauwoog 3 12 distelvlinder 6 4 gehakkelde aurelia 0 1 groot koolwitje 1 5 hooibeestje 0 2 icarusblauwtje klein geaderd witje klein koolwitje kleine vos 3 1 kleine vuurvlinder 12 4 koevinkje 6 0 oranjetipje 4 0 zwartsprietdikkopje 1 0 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 18 6 Jaarsom nachtvlinders 18 6 Telweken Route 1872 Middenduin Zanderijvaart (20) Deze route is de opvolger van de routes 244 Moerasje Middenduin en 243 Moerasje Middenduin; de secties vallen samen met secties van de oude routes. De route ligt aan de rand van het duingebied Kraansvlak. De jaarsom van vlinders was in beide jaren hoog evenals het aantal soorten dagvlinders (20) en (getelde) dagactieve nachtvlinders. Route 1872 is een toproute voor atalanta, bruin zandoogje, citroenvlinder, dagpauwoog, distelvlinder (2016), gehakkelde aurelia, klein geaderd witje, oranjetipje en de Sint Jansvlinder. De soorten wijzen op bloemrijkdom in voorjaar en zomer. Route 247 Elswout (20 secties) De route Elswout ligt buiten de grote duingebieden en gaat door opgaand bos, langs bosranden en door bosweiden. De jaarsom van vlinders was in beide jaren hoog, het aantal soorten dagvlinders was gemiddeld. Dagactieve nachtvlinders zijn weinig gezien, de trekvlinder gamma uil wijst op bloemrijkdom. Voor bruin zandoogje is Elswout een topgebied met de hoogste jaarsom van Zuid-Kennemerland in Ook klein koolwitje, dagpauwoog en icarusblauwtje zijn in relatief groot aantal gezien. 32 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

34 AWD argusvlinder 2 0 atalanta 1 0 bont zandoogje 7 6 bruin zandoogje 5 19 dagpauwoog 0 4 eikenpage 0 3 groot dikkopje 3 1 groot koolwitje 0 2 hooibeestje 7 27 icarusblauwtje 1 3 klein geaderd witje 0 5 klein koolwitje 9 7 kleine parelmoervlinder 0 1 kleine vos 0 5 kleine vuurvlinder 2 15 koevinkje 4 7 landkaartje 3 0 Jaarsom dagvlinders Jaarsom nachtvlinders nb nb Telweken AWD argusvlinder atalanta bont zandoogje 9 14 bruin blauwtje bruin zandoogje 12 9 citroenvlinder 1 0 dagpauwoog 8 1 distelvlinder 4 0 groot dikkopje 0 2 hooibeestje icarusblauwtje klein geaderd witje 9 32 klein koolwitje 4 0 kleine parelmoervlinder 1 2 kleine vos 0 1 kleine vuurvlinder oranjetipje 1 0 zwartsprietdikkopje 1 0 Jaarsom dagvlinders Jaarsom nachtvlinders nb nb Telweken Route 273 Rozenwaterveld (20 secties) De route Rozenwaterveld gaat door open bos, duingrasland en over de vochtige berm van het Noordoosterkanaal. De jaarsom van vlinders was beide jaren zeer laag. Het aantal soorten dagvlinders was met 11 resp. 14 eveneens laag. Dagactieve nachtvlinders zijn niet gemeld. Ook op deze route zijn bruin zandoogje en hooibeestje bijna verdwenen en de overige soorten vullen de leeggevallen plekken niet in. Rode lijst soorten waren er twee, in zeer laag aantal. Bijzonderheid op deze route waren in 2015 drie vlinders van landkaartje. Route 274 Paradijsveld (19 secties) De route Paradijsveld gaat door vochtige struwelen, over vochtige graspaden en over bermen van wateren in het Eerste infiltratiegebied van de AWD. De jaarsom van vlinders was gemiddeld, evenals het aantal soorten dagvlinders (16 resp. 13). Ook hier zijn geen dagactieve nachtvlinders gemeld. Bruin zandoogje is hier bijna verdwenen. De argusvlinder (een toproute) en atalanta werden meer dan gemiddeld gezien, in beide jaren. Rode lijst soorten waren er drie waarvan alleen bruin blauwtje in gemiddelde aantallen. 33 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

35 AWD atalanta 6 4 bont zandoogje 31 0 bruin blauwtje 1 0 bruin zandoogje 63 0 citroenvlinder 1 0 dagpauwoog 1 0 distelvlinder 6 0 duinparelmoervlinder 3 0 groot koolwitje 1 0 heivlinder 12 1 hooibeestje 26 2 icarusblauwtje 2 0 klein geaderd witje 1 0 klein koolwitje 16 0 kleine parelmoervlinder 6 3 kleine vos 1 0 kleine vuurvlinder Jaarsom dagvlinders Jaarsom nachtvlinders nb nb Telweken Route 275 Middenveld (20 secties) Route Middenveld is in de winter van voor een groot deel op de schop geweest in het kader van de prunusbestrijding. Bomen en struiken zijn met wortel en bovengrond verwijderd waardoor uitgestrekte zandvlaktes ontstonden. Het effect van de maatregelen is goed te zien aan de jaarsom van vlinders in 2016: gehalveerd ten opzichte van het toch al slechte jaar Het aantal soorten kelderde van 17 naar 5; dagactieve nachtvlinders zijn niet gemeld. Voor de kleine vuurvlinder blijft het Middenveld een toproute, tegen de ontwikkeling van alle andere soorten in. AWD argusvlinder 2 1 atalanta 0 7 bont zandoogje 3 2 bruin blauwtje 0 5 bruin zandoogje distelvlinder 3 1 duinparelmoervlinder 0 1 groot koolwitje 0 2 heivlinder 0 1 hooibeestje icarusblauwtje 9 10 keizersmantel 1 2 klein geaderd witje 0 2 klein koolwitje 8 7 kleine parelmoervlinder 6 19 kleine vos 2 0 kleine vuurvlinder koevinkje 0 2 zwartsprietdikkopje 1 1 Jaarsom dagvlinders sint-jakobsvlinder 1 4 sint-jansvlinder 4 2 Jaarsom nachtvlinders 5 6 Telweken Zwarteveldkanaal (15 secties) De bermen en oevers van het Zwarteveldkanaal waren lange tijd één van de (zomer) bloemrijkste delen van de AWD. Daarvan is met de tegenwoordige hertendichtheid weinig meer van over. Dit vertaalt zich in de (ver) beneden gemiddelde jaarsom van vlinders en het gemiddelde maar wisselvallige aantal soorten: 12 resp. 18. Het aantal soorten dagactieve nachtvlinders was drie, in laag aantal. Op de route zijn incidenteel vier Rode lijst soorten gezien. De kleine parelmoervlinder was in 2016 met 19 vlinders de talrijkste Rode lijst soort. De uitstraling van het nabije Middenveld is te zien aan de vrij hoge aantallen van kleine vuurvlinder. 34 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

36 argusvlinder 3 1 atalanta 12 6 bont zandoogje bruin blauwtje bruin zandoogje citroenvlinder 1 5 dagpauwoog 2 7 duinparelmoervlinder 0 1 eikenpage 0 5 gehakkelde aurelia 0 1 groot dikkopje groot koolwitje 5 3 heivlinder 5 1 hooibeestje icarusblauwtje 6 6 keizersmantel 9 23 klein geaderd witje 1 7 klein koolwitje 4 15 kleine parelmoervlinder 4 29 kleine vuurvlinder koevinkje landkaartje 0 1 oranjetipje 0 1 zwartsprietdikkopje 0 2 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 17 3 mi-vlinder 0 2 sint-jakobsvlinder sint-jansvlinder 2 1 Jaarsom nachtvlinders Telweken Route 279 Blauwe weg (20 secties)de route Blauwe weg gaat door open bos, struweel en duingrasland langs het Sprenkelkanaal en de Blauwe weg. De route ligt in de beboste binnenduinen en heeft daardoor zowel het vlinderkarakter van open duin als van schaduw. De jaarsom van vlinders is hoog, evenals het aantal soorten dagvlinders: 18 resp. 24 en alle vier telsoorten dagactieve nachtvlinders. Zes soorten staan op de Rode lijst, met de keizersmantel als nieuwe duinvlinder. De aantallen van groot dikkopje en keizersmantel zijn bovengemiddeld en ook de Sint Jacobsvlinder is veel gezien.. AWD argusvlinder 0 1 atalanta 0 2 bont zandoogje 7 22 bruin blauwtje 1 2 bruin zandoogje citroenvlinder 0 2 distelvlinder 0 2 heivlinder 0 1 hooibeestje 9 63 icarusblauwtje 0 3 klein koolwitje 0 7 kleine parelmoervlinder 1 26 kleine vos 1 1 kleine vuurvlinder koevinkje 2 0 zwartsprietdikkopje 1 3 Jaarsom dagvlinders sint-jakobsvlinder 0 2 Jaarsom nachtvlinders 0 2 Telweken Route 472 Donderhoek (10 secties) De route Donderhoek ligt op enkele honderden meters van de route Blauwe weg en gaat door duingrasland en struweel. Voor tien secties is de jaarsom van vlinders gemiddeld. Het soortenaantal is beneden gemiddeld: 9 resp. 15 soorten dagvlinders en één dagactieve nachtvlindersoort. Desondanks toch vier Rode lijst soorten, waarvan de kleine parelmoervlinder in 2016 vrij talrijk. Bruin zandoogje en hooibeestje voerden de lijst op deze route in 2016 aan, in tegenstelling tot de noordelijke AWD routes. Ook op deze route was de kleine vuurvlinder in 2016 erg talrijk. 35 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

37 AWD argusvlinder 1 6 atalanta 0 4 bont zandoogje bruin blauwtje 1 0 bruin zandoogje gehakkelde aurelia 0 1 groot koolwitje 0 11 hooibeestje icarusblauwtje 1 2 klein geaderd witje 0 6 kleine parelmoervlinder 0 4 kleine vuurvlinder 4 69 koevinkje 0 2 zwartsprietdikkopje 1 0 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 1 0 mi-vlinder 0 1 sint-jakobsvlinder 2 6 Jaarsom nachtvlinders 3 7 Telweken Route 471 Eiland van Rolvers-Oost (10 secties) De route Eiland van Rolvers oost tegelijk uitgezet met de route Donderhoek en was daarmee enigszins vergelijkbaar. Verschil was in de tijd van uitzetten, begrazing door koeien (Rolvers oost) en geen begrazing (Donderhoek). Het vegetatiebeheer is tegenwoordig op beide routes door damherten overgenomen. De route Rolvers oost gaat langs poelen, door vochtige bosjes en duingrasland. Voor tien secties is de jaarsom van vlinders gemiddeld en zeer vergelijkbaar met de route Donderhoek. Ook het aantal soorten is nagenoeg gelijk: 8 resp. 12 soorten dagvlinders en drie soorten dagactieve nachtvlinders, in zeer lage aantallen. Er zijn twee Rode lijst soorten gezien, ook in zeer laag aantal. AWD argusvlinder 1 2 atalanta 5 2 bont zandoogje 3 11 boomblauwtje 1 2 bruin blauwtje 2 4 bruin zandoogje dagpauwoog 0 1 distelvlinder 0 3 eikenpage 0 1 groot koolwitje 0 2 heivlinder 1 2 hooibeestje icarusblauwtje keizersmantel 1 0 klein geaderd witje 1 4 klein koolwitje kleine parelmoervlinder 1 4 kleine vos 0 1 kleine vuurvlinder koevinkje 17 0 zwartsprietdikkopje 4 3 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 8 2 mi-vlinder 0 2 sint-jakobsvlinder 2 1 sint-jansvlinder Jaarsom nachtvlinders Telweken Route 283 Groot Zwarteveld (18 secties) Ongeveer de helft van deze route gaat door het open veld en de andere helft door open veld in de beschutting van bosjes. De secties gaan door duingrasland en langs vochtige oevers van poelen. De bloemenrijkdom van sommige secties was in het verleden zeer hoog, vooral in de zomer. De jaarsom van vlinders was in 2015 en 2016 bovengemiddeld, het aantal soorten dagvlinders was 16 resp. 19, d.w.z. gemiddeld. De vier telsoorten dagactieve nachtvlinders zijn ook gezien waardoor deze route nog steeds een afwisselend karakter heeft. Er waren drie Rode lijst soorten, met de keizersmantel in 2015 als bijzonderheid. De aantallen van de Rode lijst soorten zijn zeer laag. In 2016 was het Groot Zwarteveld een toproute voor bruin zandogje en icarusblauwtje, voor de Sint Jansvlinder was het DE toproute. 36 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

38 AWD argusvlinder 1 1 atalanta 0 2 bont zandoogje 4 7 boomblauwtje 0 1 bruin zandoogje dagpauwoog 1 1 groot dikkopje 0 4 groot koolwitje 4 4 heivlinder 1 3 hooibeestje icarusblauwtje 1 0 keizersmantel 0 1 klein geaderd witje 0 5 klein koolwitje 9 8 kleine parelmoervlinder 0 3 kleine vos 0 1 kleine vuurvlinder koevinkje 4 10 zwartsprietdikkopje 0 1 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 1 9 sint-jakobsvlinder 0 10 Jaarsom nachtvlinders 1 19 Telweken AWD aardbeivlinder 1 0 argusvlinder 0 1 atalanta 12 0 bont zandoogje 11 0 boomblauwtje 2 1 bruin blauwtje 16 4 bruin zandoogje citroenvlinder 13 0 dagpauwoog 1 0 duinparelmoervlinder 1 0 groot dikkopje 1 0 groot koolwitje 3 0 heivlinder 4 5 hooibeestje icarusblauwtje klein geaderd witje 15 0 klein koolwitje 64 3 kleine parelmoervlinder 1 1 kleine vuurvlinder koevinkje 21 0 zwartsprietdikkopje 9 2 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 59 1 mi-vlinder 0 2 sint-jakobsvlinder 1 3 sint-jansvlinder 7 16 Jaarsom nachtvlinders Route 277 Eiland van Rolvers (17 secties) De route door het Eiland van Rolvers dat tot enkele geleden door koeien begraasd werd, had in 2015 en 2016 een vrij lage jaarsom van vlinders. Het aantal soorten dagvlinders was 11 resp. 18, nogal wisselvallig dus maar onder het gemiddelde van de duinroutes. Er zijn vier Rode lijst soorten geregistreerd, waarvan een zwervende keizersmantel de meest bijzondere in Ook de overige Rode lijst soorten vlogen in zeer lage aantallen. Route 1617 Klazewei 3 (19 secties) De jaarsom van vlinders op de route Klazewei 3 was, in tegenstelling tot de meeste duinroutes in 2015 het hoogst (boven gemiddeld) en in 2016 onder het gemiddelde. Dat zal veel te maken hebben met het geringe aantal telweken (10) in 2016 tegenover 22 in In lijn daarmee was het aantal soorten dagvlinders in 2016 ook laag en in 2015 hoog. De route lijkt dus gevarieerde mogelijkheden voor vlinders te hebben. Het aantal dagactieve nachtvlinders was drie, dus bijna compleet. Rode lijst soorten vlogen in zeer lage aantallen; de duinparelmoervlinder was een bijzonderheid zo zuidelijk in het middenduin. De 16 Sint Jansvlinders van 2015 doen recht aan de secties door de vochtige en rolklaverrijke Klazewei. Voor icarusblauwtje was de Klazewei route in 2015 DE toproute van Zuid-Kennemerland. 37 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

39 AWD aardbeivlinder 8 31 argusvlinder 7 3 atalanta 1 4 bruin blauwtje bruin zandoogje dagpauwoog 3 4 distelvlinder 0 2 duinparelmoervlinder 1 15 heivlinder 7 7 hooibeestje icarusblauwtje 6 15 klein koolwitje kleine parelmoervlinder kleine vuurvlinder koevinkje 1 0 zwartsprietdikkopje 2 7 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 3 65 sint-jakobsvlinder sint-jansvlinder 2 1 Jaarsom nachtvlinders Telweken Route 468 Zeeveld-Noord (16 secties) De Zeeveldroutes van de AWD zijn in 1996 mede uitgezet om de aardbeivlinder beter te leren kennen en de aantalsontwikkeling te volgen. Route Zeeveld Noord gaat door duingrasland met dauwbraam en duindoornstruweel. Liguster is minder algemeen. De jaarsom van vlinders was hoog, het aantal soorten dagvlinders en dagactieve nachtvlinders constant en gemiddeld. Na de dip van 2015 waren de Rode lijstsoorten aardbeivlinder en kleine parelmoervlinder in 2016 vrijwel terug op het langjarige niveau van aantal. De duinparelmoervlinder vloog vooral in 2016 in behoorlijke aantallen, evenals bruin blauwtje. Voor hooibeestje en bruin zandoogje is Zeeveld Noord een toproute. AWD aardbeivlinder argusvlinder 3 2 atalanta 4 2 bruin blauwtje 8 2 bruin zandoogje dagpauwoog 2 0 duinparelmoervlinder 3 12 groot koolwitje 3 5 heivlinder hooibeestje icarusblauwtje 8 32 klein geaderd witje 0 2 klein koolwitje 2 21 kleine parelmoervlinder kleine vuurvlinder zwartsprietdikkopje 0 2 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 3 3 mi-vlinder 2 3 sint-jakobsvlinder sint-jansvlinder 0 1 Jaarsom nachtvlinders Telweken Route 469 Mussenveld (15 secties) De route Mussenveld ligt in het midden van het Zeeveld van de AWD. De secties gaan door duingrasland, langs een poel en door open struweel. De jaarsom van dagvlinders is hoog, het aantal soorten (15) is gemiddeld. Er werden vijf Rode lijst soorten gezien. Alle telsoorten van de dagactieve nachtvlinders waren aanwezig waarvan Sint Jacobsvlinder in hoge aantallen. Deze route liet in 2015 geen terugval zien van de aardbeivlinder; de aantallen van 2016 zijn weer vergelijkbaar. Bruin blauwtje was in beide jaren schaars aanwezig, de duinparelmoervlinder vloog in 2016 in ongeveer gelijke aantallen als op de route Zeeveld Noord. 38 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

40 AWD aardbeivlinder 3 21 argusvlinder 2 8 atalanta 3 3 bruin blauwtje bruin zandoogje duinparelmoervlinder 6 35 groot dikkopje 0 1 heivlinder hooibeestje icarusblauwtje 5 12 klein koolwitje kleine parelmoervlinder kleine vos 1 0 kleine vuurvlinder Jaarsom dagvlinders gamma-uil 8 83 mi-vlinder 1 0 sint-jakobsvlinder sint-jansvlinder 1 0 Jaarsom nachtvlinders Telweken AWD argusvlinder 2 6 atalanta 0 2 bont zandoogje bruin blauwtje 0 7 bruin zandoogje distelvlinder 2 0 groot dikkopje 0 1 groot koolwitje 1 5 heivlinder 0 4 hooibeestje icarusblauwtje 3 2 klein geaderd witje 1 1 klein koolwitje 4 2 kleine parelmoervlinder 8 62 kleine vuurvlinder 1 35 zwartsprietdikkopje 2 0 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 0 1 mi-vlinder 0 1 sint-jakobsvlinder 0 2 sint-jansvlinder 3 0 Jaarsom nachtvlinders 3 4 Telweken Route 470 Zeeveld-Zuid (18 secties) Route Zeeveld zuid gaat ook door duingrasland met dauwbraam en door struwelen van kruipwilg en liguster. De jaarsom van dagvlinders was op de zuidelijke Zeeveld route zeer hoog, vooral in 2016 (ruim tweemaal de gemiddelde jaarsom). Vooral de aantallen van hooibeestje, kleine parelmoervlinder en bruin zandoogje waren hoog maar ook voor bruin blauwtje, heivlinder en duinparelmoervlinder was Zeeveld zuid een absolute toproute. Alle telsoorten van de dagactieve nachtvlinders werden gezien, de mi vlinder en Sint Jansvlinder eenmaal. De aardbeivlinder had op deze route in 2015 een terugslag en kwam daar in 2016 nog niet bovenop. Route 475 Van Stirumsduinen (20 secties) De route door de Van Stirumsduinen loopt langs de Van Limburg Stirum vallei en door het Ronde vlak in de zuidelijke AWD. De secties gaan door duingrasland met dauwbraam, door bosjes en struwelen en door een vochtige vallei. De jaarsom van dagvlinders was in 2015 laag en in 2016 gemiddeld. Het aantal soorten is gemiddeld en ook werden alle telsoorten van de dagactieve nachtvlinders gezien, in laag aantal. De aardbeivlinder waarvoor deze route ook is uitgezet in 1996, is helaas niet meer waargenomen. Mogelijk heeft de soort enige tijd nodig om te herstellen van de dip van 2015, dus kijken we uit naar 2017! Van de vier Rode lijst soorten was de kleine parelmoervlinder verreweg de talrijkste. 39 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

41 AWD argusvlinder 6 1 atalanta 3 2 bont zandoogje boomblauwtje 1 0 bruin blauwtje 2 36 bruin zandoogje citroenvlinder 4 0 dagpauwoog 1 1 distelvlinder 1 0 groot dikkopje 6 5 groot koolwitje 1 27 heivlinder 4 30 hooibeestje icarusblauwtje keizersmantel 8 4 klein geaderd witje klein koolwitje 4 58 kleine parelmoervlinder 3 4 kleine vos 0 4 kleine vuurvlinder koevinkje 16 2 landkaartje 2 0 zwartsprietdikkopje 2 0 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 1 0 kolibrievlinder 1 0 sint-jakobsvlinder Jaarsom nachtvlinders Telweken AWD atalanta 7 6 bont zandoogje 3 1 bruin blauwtje 0 1 bruin zandoogje citroenvlinder 2 0 dagpauwoog 0 1 distelvlinder 0 1 groot dikkopje 0 1 groot koolwitje 0 1 heivlinder 0 3 hooibeestje icarusblauwtje 1 7 klein geaderd witje 1 6 klein koolwitje 6 46 kleine parelmoervlinder 1 16 kleine vos 1 0 kleine vuurvlinder Jaarsom dagvlinders Jaarsom nachtvlinders nb nb Telweken Route 1220/2290 Oosterduinrel (20 secties) De roemruchte route 282 langs het Verlengde Oosterkanaal en later de Oosterduinrel 1220 stond lange tijd bekend om de enorme aantallen vlinders en de grote soortenrijkdom. Deze route leek wel de borrelende bron van de duinvlinders in Zuid-Kennemerland. Die roem is door de intensieve vraat van herten alweer jarenlang vervlogen, de route was de afgelopen jaren gemiddeld in jaarsom van dagvlinders maar nog steeds rijk aan soorten: 22 resp. 18. Er zijn twee telsoorten van de dagactieve nachtvlinders gezien en eenmaal de kolibrievlinder. De vijf Rode lijstsoorten vlogen in lage tot vrij hoge aantallen (heivlinder en bruin blauwtje, 2016). De keizersmantel is een opvallende nieuwkomer, ook op deze route nabij de kern van de populatie in het Vinkenveld. In 2016 zijn enkele secties aangepast na herinrichting van enkele secties tot poelen in de winter van De route 2290 Oosterduinrel 2 volgt bijna hetzelfde traject maar heeft een extra sectie, in aansluiting op de (nieuwe) route 2291 Schapenwei 2. Route 281 t Heitje (15 secties) Het Heitje is een zeer bijzondere route in de duinen van Zuid-Kennemerland doordat de secties zowel door duingrasland gaan als door heide met struikhei. Wat je noemt struikhei, die is hier niet hoger dan vijf centimeter maar kan toch prachtig bloeien zoals in En dat zien we direct aan de jaarsom van dagvlinders die ineens van laag in 2015 omhoog schiet tot boven gemiddeld in Dagactieve nachtvlinders zijn niet gemeld. De vier Rode lijst soorten vlogen in laag aantal behalve de kleine parelmoervlinder die de nectaroase in de zomer van 2016 wist te vinden. Voor kleine vuurvlinder en hooibeestje was t Heitje een toproute. 40 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

42 EXERN atalanta bont zandoogje boomblauwtje 12 9 bruin blauwtje 7 8 bruin zandoogje citroenvlinder 5 11 dagpauwoog 6 9 eikenpage 3 2 gehakkelde aurelia 18 9 groot koolwitje hooibeestje 6 3 icarusblauwtje klein geaderd witje klein koolwitje kleine parelmoervlinder 0 1 kleine vos 2 0 kleine vuurvlinder 19 2 landkaartje 0 3 oranjetipje 2 0 zwartsprietdikkopje 0 1 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 2 5 Jaarsom nachtvlinders 2 5 Telweken Route 1980 Overplaats (16 secties) De route Overplaats (van de Hartekamp) ligt op een oude strandwal in Bennebroek, het lage deel van de route gaat door een oude zanderij, vroegere moes- en kweektuin van de Hartekamp bij de Linnaeushof. De secties gaan langs zonnige bosranden en door bosweiden. Het hogere deel van de route gaat door het strandwalbos en over een weide van de vroegere droogberg van blekerijen. De jaarsom van dagvlinders was hoger dan het gemiddelde op de duinroutes, het aantal soorten was 17 resp. 18, ook hoog dus. Met uitzondering van de gamma uil zijn geen dagactieve nachtvlinders gezien. De soortensamenstelling (incl. eikenpage) weerspiegelt de bosrijke omgeving maar er zijn ook enkele duingrasland soorten gezien: kleine vuurvlinder, hooibeestje, bruin blauwtje en een zwervende kleine parelmoervlinder in Vooral voor nectarliefhebbers is deze route belangrijk. RAND 2016 argusvlinder 1 atalanta 9 bont zandoogje 4 bruin blauwtje 3 bruin zandoogje 264 citroenvlinder 13 dagpauwoog 4 gehakkelde aurelia 1 groot dikkopje 3 groot koolwitje 1 hooibeestje 58 icarusblauwtje 24 keizersmantel 1 klein geaderd witje 62 klein koolwitje 3 kleine parelmoervlinder 10 kleine vuurvlinder 22 koevinkje 4 zwartsprietdikkopje 1 Jaarsom dagvlinders 488 gamma-uil 14 sint-jakobsvlinder 1 sint-jansvlinder 20 Jaarsom nachtvlinders 35 Telweken 18 Route 2291 Schapenwei 2 (15 secties) Net buiten en dus aan de rand van de AWD ligt de nieuwe (2016) route Schapenwei 2. De route volgt ten dele het traject van de Schapenwei 1 route, over het dijkje, en heeft daarnaast nieuwe secties op het natuurherstel gebied Schapenwei, recent (opnieuw) geplagd of gemaaid. De secties gaan door vochtig, bloemrijk grasland, langs bosranden en oevers en door vochtig zand. Het aantal soorten dagvlinders was met 19 hoog en ook de vier telsoorten dagactieve nachtvlinders. Het vrij hoge aantal Sint Jansvlinders wijst op de aanwezigheid van rolklaver, de waardplant. Veel Rode lijst en andere soorten zoals bruin blauwtje, bruin zandoogje, hooibeestje, kleine parelmoervlinder, kleine vuurvlinder en die ene keizersmantel kwamen uit het duin om op de bloemrijke wei en oevers te foerageren. Voor de meeste soorten is de wei te nat om op of in de grond te overwinteren maar de nabije bomen en het duin bieden daartoe mogelijkheden. 41 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland

43 RAND argusvlinder 2 3 atalanta 7 3 bont zandoogje 1 22 boomblauwtje 0 1 bruin blauwtje 6 15 bruin zandoogje citroenvlinder 0 4 dagpauwoog 0 4 distelvlinder 2 0 duinparelmoervlinder 0 1 eikenpage 0 2 gehakkelde aurelia 0 2 groot dikkopje 1 2 groot koolwitje 2 7 heivlinder 27 4 hooibeestje icarusblauwtje klein geaderd witje 0 15 klein koolwitje kleine parelmoervlinder kleine vos 0 0 kleine vuurvlinder landkaartje 0 1 zwartsprietdikkopje 0 0 Jaarsom dagvlinders gamma-uil 0 23 mi-vlinder 0 3 sint-jakobsvlinder 0 7 sint-jansvlinder 0 22 Jaarsom nachtvlinders 0 55 Telweken Route 1589 Langeveld (14 secties) Als uitsmijter, tot slot DE toproute van Zuid-Kennemerland in het Rijnland, want daar zijn we buiten de zuidrand van de AWD, met een nog relatief lage dichtheid van damherten. Deze route gaat door een bosgebied met droge en vochtige weiden, langs een nieuw gegraven duinrel die bijna tien jaar in ontwikkeling is. De jaarsom van dagvlinders was beide jaren de hoogste van alle vlinderroutes. Het aantal soorten dagvlinders was 14 resp. 21. Dat is gemiddeld tot hoog maar wisselvallig en ook de vier telsoorten dagactieve nachtvlinders zijn gezien en in 2016 gemeld. Rode lijst soorten als heivlinder, duinparelmoervlinder en kleine parelmoervlinder (123 vlinders in 2016!) bewonen de AWD en pendelen gemakkelijk naar deze s zomers bloemrijke oase bij het dan droge en kaal gegraasde duin. Bruin blauwtje en groot dikkopje kunnen ook wel bewoners van het Langeveld zijn, de waardplanten komen daar (ook) voor. Voor vlindersoorten van vochtige valleien en graslanden zoals icarusblauwtje en Sint Jansvlinder is de route Langeveld top evenals voor de grote nectardrinkers onder de zomervlinders waaronder de vossen en de gamma uil. Koevinkje werd jarenlang ook op deze route gezien maar nu niet meer. Hebben de herten de braambossen ook hier al opgevreten? 42 Verslag dagvlindermonitoring , KNNV dagvlinderwerkgroep Zuid-Kennemerland