Jaarrekening Versie 2.0 Dm. Nr.: Vastgesteld in de openbare vergadering van het algemeen bestuur op 30 juni 2010

Transcriptie

1 Jaarrekening 2009 Versie 2.0 Dm. Nr.: Vastgesteld in de openbare vergadering van het algemeen bestuur op 30 juni 2010 Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden Postbus 550, 3990 GJ Houten T (030) F (030) post@hdsr.nl Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 1

2 INHOUDSOPGAVE JAARREKENING VOORWOORD SAMENVATTING JAARREKENING EXPLOITATIE VOORSTEL TOT BESTEMMING VAN HET SALDO BALANS PER 31 DECEMBER GECONSOLIDEERDE BALANS PER 31 DECEMBER TOELICHTING GECONSOLIDEERDE JAARREKENING Grondslagen van waardering en resultaatbepaling Toelichting geconsolideerde balans per 31 december NIET UIT DE BALANS BLIJKENDE RECHTEN EN VERPLICHTINGEN KASSTROOMOVERZICHT OP BASIS VAN GECONSOLIDEERDE BALANS REKENING NAAR PROGRAMMA S EXPLOITATIEREKENING NAAR PROGRAMMA S TOELICHTING EXPLOITATIEREKENING NAAR PROGRAMMA S REKENING NAAR KOSTENDRAGERS EXPLOITATIEREKENING NAAR KOSTENDRAGERS TOELICHTING EXPLOITATIEREKENING NAAR KOSTENDRAGERS REKENING NAAR KOSTEN- EN OPBRENGSTSOORT EXPLOITATIEREKENING NAAR KOSTEN- EN OPBRENGSTSOORT TOELICHTING REKENING NAAR KOSTEN- EN OPBRENGSTSOORT SPECIFICATIES SPECIFICATIE ONDERHANDEN WERK EN RESTANT KREDIETEN PER STAAT VAN VASTE SCHULDEN ENKELVOUDIGE JAARREKENING ENKELVOUDIGE BALANS PER 31 DECEMBER ENKELVOUDIGE REKENING NAAR KOSTEN- EN OPBRENGSTSOORT TOELICHTING ENKELVOUDIGE JAARREKENING Toelichting enkelvoudige balans per 31 december ACCOUNTANTSVERKLARING BESLUIT Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 2

3 VOORWOORD Hierbij bieden wij u conform artikel 103 van de Waterschapswet ter vaststelling de jaarrekening 2009 van Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden aan. Vanaf het boekjaar 2009 bestaan de jaarverslagleggingsdocumenten (jaarstukken) uit de jaarrekening en het jaarverslag. De jaarrekening is een financieel verantwoordingsdocument en wordt ter vaststelling aangeboden aan het algemeen bestuur. Door de vaststelling van de jaarrekening verleent het algemeen bestuur aan het college décharge ten aanzien van het financieel beheer. In het jaarverslag, dat separaat wordt aangeboden, wordt nader ingegaan op het financiële beleid en de programmaverantwoording. Aan de hand van de begroting worden de kaders door het algemeen bestuur vastgesteld en via de jaarrekening wordt gecontroleerd of de uitvoering binnen deze kaders heeft plaatsgevonden. In het kader van de Wet modernisering waterschapsbestel zijn met ingang van boekjaar 2009 nieuwe verslagleggingsvoorschriften voor waterschappen van toepassing. De hoofdlijnen van deze voorschriften zijn vastgelegd in hoofdstuk 4 van het Waterschapsbesluit. In de onderliggende regelingen zijn de meer gedetailleerde richtlijnen opgenomen tot inrichting van de begroting, de jaarrekening en het jaarverslag. Om te zorgen dat De Stichtse Rijnlanden aan de nieuwe regelgeving voldoet, is door Deloitte een scan uitgevoerd om te beoordelen welke aanpassingen doorgevoerd moeten worden in de verslagleggingsdocumenten. De jaarrekening 2009 is conform de aanbevelingen uit de scan opgesteld. De samenvatting en het voorstel tot bestemming van het saldo zijn in hoofdstuk 1 opgenomen. In hoofdstuk 2 staat de geconsolideerde balans met de daarbij behorende toelichtingen. In hoofdstuk 3 tot en met 5 zijn de exploitatierekeningen naar programma s, kostendragers en kosten- en opbrengstsoorten verwerkt. In hoofdstuk 6 zijn specificaties van onderhanden werk en een staat van vaste schulden opgenomen. De enkelvoudige jaarrekening van De Stichtse Rijnlanden is vermeld in hoofdstuk 7. In hoofdstuk 8 is de accountantsverklaring toegevoegd. Met ingang van 1 januari 2009 hebben de waterschappen naast de invoering van de nieuwe verslagleggingsvoorschriften te maken met de rechtmatigheidscontrole. De accountant geeft in zijn accountantsverklaring naast het getrouwheidsoordeel ook een oordeel over de financiële rechtmatigheid van de totstandkoming van de baten, lasten en balansmutaties. Wij zijn verheugd dat er al in het eerste jaar naast de goedkeurende verklaring omtrent de getrouwheid van cijfers ook een goedkeuring is ontvangen inzake de rechtmatigheid. Deze goedkeuring inzake de rechtmatigheid is bereikt door de inzet en inspanning van de organisatie. Het college van Dijkgraaf en Hoogheemraden Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 3

4 1. SAMENVATTING JAARREKENING Exploitatie (x 1.000) begroting rekening verschil begr-rek Exploitatierekening naar programma's *1) Primaire en regionale waterkeringen V Calamiteitenzorg N Waterkwantiteitsbeheer V Nationaal Bestuursakkoord Water V Kwaliteit van het oppervlaktewater (EKW) V Zuiveringsbeheer N Lastendruk V Totaal lasten V Exploitatierekening naar kostendragers Watersysteemheffing V Zuiveringsheffing V Totaal lasten V (x 1.000) rekening begroting rekening verschil Exploitatierekening naar kostensoort begr-rek Rentelasten (inclusief DSR Leasing) V Afschrijvingen N Personele lasten V Variabele lasten N Totaal lasten V Geactiveerde lasten N Overige opbrengsten (inclusief DSR Leasing) V Totaal overige opbrengsten V Totaal te dekken V Netto belastingopbrengsten V Exploitatieresultaat V Netto belastingopbrengst per categorie Watersysteemheffing ingezetenen V Watersysteemheffing gebouwd V Watersysteemheffing overig ongebouwd V Watersysteemheffing natuur ZuiveringsheffingVerontreinigingsheffing V Totaal netto belastinopbrengsten V Mutatie reserves V Toevoeging (+) / onttrekking (-) reserves * 1) Over het jaar 2008 zijn geen gerealiseerde exploitatiekosten naar programma s en kostendragers beschikbaar. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 4

5 In 2009 is een positief exploitatieresultaat van gerealiseerd. De begroting is met een positief saldo van vastgesteld. Op hoofdlijnen is het geconsolideerde resultaat als volgt opgebouwd: Exploitatierekening per kostensoort Rekening Begroting Rekening Verschil (x 1.000) Begr-Rek Totale lasten V Totale baten (incl. geactiveerde lasten) V Totaal te dekken V Netto belastingopbrengsten V Exploitatieresultaat V N=nadeel V=voordeel Algemeen Het positieve resultaat over 2009 is , dit is hoger dan begroot. Hieronder volgt een overzicht van de belangrijkste verschillen tussen de begroting en de realisatie in het jaar 2009: Meevallers Lasten - Lagere kosten salarissen en sociale lasten door minder personeel Lagere rentelasten Uitgaven grondonderzoek ten behoeve van waterkeringen niet in 2009 gedaan, wordt over de jaren verdeeld Baten - Extra opbrengst waterschapsbelasting Opbrengst beëindiging Cross Border Lease transactie Afkoop onderhoud Hollandse Kade Tegenvallers Lasten - Afrekening verontreinigingsheffing effluent rwzi Utrecht over het jaar 2008 van Amstel, Gooi en Vecht Kosten verkiezingen niet geactiveerd maar direct in exploitatie verantwoord Hogere kosten personeel van derden Baten - Lagere geactiveerde personeelslasten In paragraaf 5.2 toelichting rekening naar kosten- en opbrengstsoort worden de verschillen tussen de begroting en de realisatie nader toegelicht. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 5

6 1.2 Voorstel tot bestemming van het saldo Voorstel Voorgesteld wordt aan het positieve rekeningsaldo van de volgende bestemming te geven: (x 1.000) verdeling resultaat 2009 Toevoeging algemene reserve Onttrekking bestemmingsreserve Groot Waterschap Woerden -31 Toevoeging bestemmingsreserve MRB 238 Exploitatieresultaat Toelichting bestemming De toevoegingen aan de tariefsegalisatiereserves van in totaal worden uitgevoerd conform het voorgenomen tarievenbeleid van het waterschap. Het meerjarige tarievenbeleid is opgenomen in de Voorjaarsnota van het waterschap. De toevoegingen en onttrekkingen vinden plaats overeenkomstig de begroting 2009, zodat het tarievenbeleid uit de Voorjaarsnota is gewaarborgd. De geraamde toevoegingen zijn bedoeld om voorziene toekomstige tariefstijgingen te kunnen egaliseren. In 2009 is het boek Groot Waterschap Woerden afgerond en kan de bestemmingsreserve met een onttrekking van volledig worden afgewikkeld. Het positieve resultaat van de Muskusrattenbestrijding met een bedrag van aan de bestemmingsreserve Muskusrattenbestrijding (MRB) toevoegen. Deze bestemmingsreserve is in 2009 gevormd in samenspraak met de deelnemende waterschappen binnen het samenwerkingsverband. Het doel van de bestemmingsreserve is om onvoorziene uitgaven binnen de bedrijfsvoering op te vangen. Reserve positie In de Regeling met betrekking tot de organisatie van het financieel beheer van het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden uit 2009 is vastgelegd dat de bandbreedte van de reserves is bepaald op 15% tot 25% van de toe te rekenen kosten per belastingcategorie van enig begrotingsjaar. De exploitatiebegroting voor 2009 heeft een omvang van De reservepositie ultimo 2009 bedraagt inclusief het exploitatiesaldo over , dit is in totaal 29% van de exploitatierekening. Dit percentage ligt boven de bandbreedte. In onderstaande tabel zijn de mutaties in de algemene reserve en de bestemmingsreserve naar aanleiding van bovenstaand voorstel weergegeven. In de laatste kolom wordt de bandbreedte per categorie weergegeven. Eigen Vermogen saldo mutatie saldo na % exploitatie- (x 1.000) rekening resultaat rekening WSH ingezetenen % WSH gebouwd % WSH ongebouwd % WSH natuur % Zuiveringsheffing % Bestemmingsreserve GWW Bestemmingsreserve MRB Totaal % Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 6

7 2. BALANS PER 31 DECEMBER Geconsolideerde balans per 31 december 2009 ACTIVA ref (x 1.000) Vaste Activa Materiële vaste activa A Financiële vaste activa B Vlottende activa Liquide middelen C Kortlopende vorderingen D Overlopende activa E PASSIVA ref (x 1.000) Vaste passiva Algemene reserve Bestemmingsreserve Nog te bestemmen resultaat Eigen Vermogen F Voorzieningen G Vaste schulden H Vlottende passiva I Netto-vlottende schulden Overlopende passiva Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 7

8 2.2 Toelichting geconsolideerde jaarrekening Grondslagen van waardering en resultaatbepaling Algemeen Grondslagen voor de consolidatie Immateriële vaste activa Materiële vaste activa Afschrijvingstermijnen De jaarrekening is gebaseerd op de Regeling Beleidsvoorbereiding en Verantwoording waterschappen. De grondslagen van waardering en resultaatbepaling zijn ongewijzigd ten opzichte van voorgaand jaar. De vergelijkende cijfers van voorgaande jaren zijn op basis van de nieuwe verslagleggingsregels en rubricering aangepast. De financiële gegevens van het waterschap inclusief DSR Leasing I B.V. zijn in de geconsolideerde balans, de geconsolideerde winst- en verliesrekening en de toelichting opgenomen. De enkelvoudige balans in paragraaf 7.1 en de enkelvoudige winst- en verliesrekening in paragraaf 7.2 bestaan uit cijfers over het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden. Maatschappijen worden in de consolidatie opgenomen indien deze, op grond van economische en organisatorische verbondenheid met de activiteiten van het waterschap, als groepsmaatschappij worden aangemerkt. Hiervan is sprake indien het waterschap, direct of indirect, overwegende zeggenschap heeft door de meerderheid van stemrecht dan wel het recht heeft om overwegende invloed uit te oefenen ter zake van het bestuur en het financiële beleid van de betrokken maatschappij. In dit geval betreft het DSR Leasing I BV, opgericht ten behoeve van de Cross Border Lease. Groepsmaatschappijen worden geconsolideerd volgens de integrale methode. Immateriële vaste activa worden niet als activa opgevoerd op de balans, maar rechtstreeks ten laste van de exploitatierekening gebracht. De materiële vaste activa worden gewaardeerd tegen de historische en/of vervaardigingsprijzen, verminderd met eventuele ontvangen investeringsbijdragen en gecumuleerde afschrijvingen. Daarnaast worden de materiële vaste activa, voor zover deze zich nog in het stadium van Onderhanden werk bevinden, vermeerderd met de eigen personeelslasten en bouwrente. Dit percentage is gebaseerd op het begrote rentepercentage voor korte geldleningen uit de begroting van het betreffende verslagjaar. In de Verordening op de uitgangspunten voor het beleid, voor het beheer en voor de inrichting van de beleids- en verantwoordingsfunctie HDSR is het volgende vastgesteld: 1. Het beleid ten aanzien van waardering en afschrijving van activa omvat in ieder geval: a. investeringen met een verkrijgingsprijs of vervaardigingsprijs lager dan 2.500,-- worden niet geactiveerd; b. de wijze waarop het waterschap omgaat met de verplichtingen uit het Waterschapsbesluit dat de bijdragen van eigen personeel, de rente over het tijdvak dat aan de vervaardiging van het actief kan worden toegerekend en de mogelijkheid dat een redelijk deel van de kosten van ondersteunende diensten van het waterschap in de vervaardigingsprijs van vaste activa worden opgenomen; c. de afbakening tussen investering en onderhoud; d. de afschrijvingsmethode. 2. Bijdragen in activa in eigendom van derden worden afgeschreven gedurende het aantal jaren dat de betreffende activa naar verwachting door derden zal worden geëxploiteerd en voor zover de betreffende uitgaven op grond van artikel 4.64 van het Waterschapsbesluit worden geactiveerd. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 8

9 3. De overige materiële vaste activa worden lineair afgeschreven in: a. 5 jaar: Vervoermiddelen, machines, apparaten en werktuigen; b. 10 jaar: Veeg en maaiboten; c. 3 jaar: Hard en software (kantoorautomatisering); d. 5 jaar: Overige bedrijfsmiddelen; e. 40 jaar: Dienstwoningen; f. 40 jaar: Kantoren, magazijnen en loodsen; g. 40 jaar: Dijken en dijkverzwaring; h. 10 jaar: Kades, beschoeiingen en oevervoorzieningen; i. 25 jaar: Ruilverkavelingen en landinrichting; j. 25 jaar: Watergangen en duikers; k. 25 jaar: Gemalen en rioolgemalen (bouwkundig); l. 15 jaar: Gemalen en rioolgemalen (elektrotechnisch); m. 25 jaar: Stuwen (bouwkundig); n. 15 jaar: Stuwen (elektrotechnisch); o. 40 jaar: Sluizen (bouwkundig); p. 15 jaar: Sluizen (elektrotechnisch); q. 15 jaar: Paden en bruggen; r. 30 jaar: RWZI (bouwkundig); s. 15 jaar: RWZI (elektrotechnisch); t. 40 jaar: Persleidingen; u. 10 jaar: Procesautomatisering; v. op basis van looptijd plan: meerjarige strategische beleidsplannen; w. op basis van verwachte gebruiksduur: overige materiële vaste activa. 4. Investeringen worden veelal verzameld op één project en vervolgens per activasoort geactiveerd. 5. Bovenstaande termijnen zijn richtinggevend. Versnelde afschrijving wordt toegepast als de gebruiksduur tegenvalt. Financiële vaste activa Vorderingen en overlopende activa De deelnemingen en aandelen van de Nederlandse Waterschapsbank, de deposito s Cross Border Lease en de koopsompolis MRB worden opgenomen tegen de nominale waarde. Hierbij worden waarden in vreemde valuta omgerekend tegen de koersen ultimo verslagjaar. De vorderingen en overlopende activa worden opgenomen tegen de nominale waarde. De post dubieuze debiteuren is als waardecorrectie op de debiteuren onder de kortlopende vorderingen opgenomen. De bruto waterschapsbelasting bestaat uit de netto waterschapsbelasting en een opslagpercentage voor kwijtscheldingen, bezwaarschriften en oninbaarheid. Het gedeelte van de bruto waterschapsbelasting dat bestemd is voor kwijtscheldingen, bezwaarschriften en oninbaarheid wordt aan de dubieuze debiteuren belastingen toegevoegd. Van deze post worden de belastingdebiteuren afgeboekt die niet door het waterschap geïnd kunnen worden als gevolg van de bovenstaande redenen. De toevoeging aan dubieuze debiteuren ten behoeve van overige debiteuren wordt op basis van individuele beoordeling van de openstaande vorderingen bepaald. Liquide middelen De liquide middelen zijn tegen de nominale waarde gewaardeerd. Algemene reserve De algemene reserve van het waterschap fungeert als een algemeen weerstandsvermogen en heeft geen specifieke bestemming. De algemene reserve dient om een eventuele toekomstige tegenvallers van algemene aard te kunnen opvangen en om een eventueel negatief begrotingsresultaat op te vangen. De algemene reserve kan worden ingezet voor tariefsegalisatie per belastingcategorie. Als er van tariefsegalisatie gebruikgemaakt wordt dan wordt er alleen onttrokken aan de reserve van de specifieke belastingcategorie. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 9

10 Bestemmingsreserve Nog te bestemmen resultaat Voorzieningen Vaste schulden Vlottende passiva Bestemmingsreserve is een afgezonderd deel van het eigen vermogen, die is vastgesteld door het algemeen bestuur ter realisering van een bepaald doel. Ten aanzien van de resultaatsbepaling zijn de volgende uitgangspunten gehanteerd: - de jaarrekening is opgesteld volgens het stelsel van baten en lasten; - lasten zijn toegerekend aan de periode waarop ze betrekking hebben; - verliezen worden als last genomen op het moment dat ze voorzienbaar zijn; - belastingopbrengsten worden toegerekend aan de periode waarop ze betrekking hebben; - belastingopbrengsten worden opgenomen onder aftrek van dotaties aan dubieuze debiteuren in verband met oninbaarheid. De voorzieningen zijn opgenomen tegen de nominale waarde en zijn nagenoeg allemaal als langlopend aan te merken, tenzij anders wordt vermeld. De vaste schulden worden gewaardeerd tegen de nominale waarde verminderd met de gedane aflossingen. De vaste schulden hebben een looptijd van 1 jaar of langer. De kortlopende schulden en overlopende passiva zijn opgenomen tegen de nominale waarde. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 10

11 2.2.2 Toelichting geconsolideerde balans per 31 december 2009 A. Materiële vaste activa Staat van materiële vaste activa ( x 1.000) Omschrijving Mutaties 2009 ontv subs/ saldo (des)investeringen bijdrage ovb afwaar- afschrij- saldo * derden OHW dering vingen Werken in exploitatie Gronden Vervoermiddelen Overige bedrijfsmiddelen Bedrijfsgebouwen Woonruimten Waterkeringen Watergangen, kunstwerken en gemalen waterkwantiteitsbeheer 0 Zuiveringstechnische werken Wegen 0 0 Totaal werken in exploitatie Onderhanden werk Gronden Vervoermiddelen Overige bedrijfsmiddelen Bedrijfsgebouwen Woonruimten Waterkeringen Watergangen, kunstwerken en gemalen waterkwantiteitsbeheer Zuiveringstechnische werken Wegen 0 0 Totaal onderhanden werk Totaal materiële vaste activa * Investeringen zonder project worden direct via werken in exploitatie geactiveerd. Investeringen, die via projecten lopen, worden via onderhanden werk overgeboekt. Activeringen van projecten boven de zijn in onderstaande tabel opgenomen. Grootste activeringen in 2009 (x 1.000) Activering in 2009 Uitbreiding RWZI De Bilt (Project 74052) RGM IJsselstein vervangen pomp (Project 61211) Gemaal De Koekoek renovatie (Project 41813) 657 Totaal Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 11

12 B. Financiële vaste activa (x 1.000) saldo mutaties saldo Overige uitzettingen > 1 jaar: Aandelen Nederlandse Waterschapsbank Deposito's Crossborder Lease Koopsompolis MRB Totaal Overige uitzettingen Aandelen Nederlandse Waterschapsbank Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden beschikt over 0,49% van het aandelenkapitaal van de Nederlandse Waterschapsbank. Deposito s Cross Border Lease In 2009 is de Cross Border Lease transactie beëindigd en zijn alle deposito s, die bestemd en toereikend zijn voor dekking van de verplichtingen uit hoofde van de Cross Border Lease afgehandeld. Koopsompolis MRB Dit betreft gestorte koopsompolissen uit hoofde van een regeling voor huidige medewerkers van de afdeling Muskusrattenbestrijding, waarbij de reis- en verblijfkostenvergoeding voor maximaal 10 jaar is gewaarborgd. De koopsompolis is een aanvulling op de arbeidsovereenkomst van de muskusrattenbestrijders met Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden in het kader van het Sociaal Plan. Bij de overdracht van het Openbaar Lichaam Muskusrattenbestrijding (OLM) in 2008 heeft Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden de afgesloten koopsompolissen overgenomen. De koopsompolis wordt in 10 jaar lineair afgeschreven. In 2009 is een bedrag van aan de afschrijvingen geboekt. Tevens heeft er een vermindering op de koopsompolissen van plaatsgevonden. Vlottende activa Onder de vlottende activa worden de liquide middelen, de kortlopende vorderingen en de overlopende activa afzonderlijk opgenomen. C. Liquide middelen (x 1.000) Nederlandse Waterschapsbank Postbank Kas * - - Totaal * Saldo kas is minder dan D. Kortlopende vorderingen Kortlopende vorderingen (x 1.000) Debiteuren belastingen Dubieuze debiteuren belastingen Nog op te leggen kohieren Debiteuren overig Dubieuze debiteuren overig Waarborgsommen 0 7 Te vorderen rente deposito's CBL Totaal Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 12

13 Debiteuren belastingen Dubieuze debiteuren belastingen De uitvoering van de belastingheffing en invordering is bij Waterschapsbedrijf Limburg (WBL) ondergebracht. De vorderingen zijn conform de opgave van WBL in de balans opgenomen. De vorderingen zijn direct opeisbaar. In de praktijk worden niet alle belastingvorderingen volledig geïnd. Voor eventuele dubieuze vorderingen is een bedrag van in mindering op de debiteuren belastingen gebracht. Dubieuze debiteuren (x 1.000) saldo saldo Dubieuze debiteuren belastingen Mutaties in toename afname Dub. debiteuren < Dub deb WSH ingezetenen Dub deb WSH gebouwd Dub deb WSH ongebouwd Dub deb zuiveringsheffing Dub deb WSH natuur Totaal Dubieuze debiteuren overig Dubieuze debiteuren overig Totaal Deze balanspost heeft tot doel het risico van het niet invorderen van belastingdebiteuren af te dekken (risicodekking). Op basis van de nog te ontvangen bedragen is het gedeelte van de bruto waterschapsbelasting dat nodig is voor kwijtscheldingen, bezwaarschriften en oninbaarheid berekend. Via deze balanspost worden de belastingdebiteuren afgeboekt, die naar verwachting niet door het waterschap geïnd kunnen worden als gevolg van kwijtscheldingen, bezwaarschriften en oninbaarheid. Het saldo van de post dubieuze debiteuren belastingen van wordt in mindering op de vorderingen gebracht. Debiteuren overig Nog op te leggen kohieren Hier worden alle overige vorderingen van De Stichtse Rijnlanden geboekt. Eventueel oninbare vorderingen worden in mindering gebracht op het openstaande saldo via dubieuze debiteuren overig. Aan het einde van het verslagjaar is een inschatting gemaakt van de nog te verwachten belastingopbrengsten over 2009 en voorgaande jaren, die in 2010 zullen worden opgelegd. De aanslagen hebben voornamelijk betrekking op zuiveringsheffing bedrijven, die een aanslag ontvangen op basis van aangifte na afloop van het belastingjaar. Als nog te ontvangen opbrengsten over 2009 en voorgaande jaren is een bedrag van opgenomen, hiervan is nog op te leggen over 2008 en over Waarborgsom Voor Waarborgsommen staat een te vorderen bedrag van Dit bedrag is in 2009 onder de kortlopende vorderingen opgenomen. Tot en met het jaar 2008 is de post onder langlopende schulden opgenomen. Te vorderen rente CBL Onder de vorderingen en overlopende activa is de te vorderen rente op de deposito s met betrekking tot de Cross Border Lease opgenomen. In verband met het beëindigen van de Cross Border Lease transactie is de vordering afgeboekt. E. Overlopende activa Overlopende activa (x 1.000) Nog te ontvangen bedragen Vooruitbetaalde bedragen Totaal Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 13

14 Nog te ontvangen bedragen De post nog te ontvangen bedragen is als volgt te specificeren: vordering op het Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht (AGV) inzake Waterakkoord Weerdsluis. Het Waterakkoord bedraagt totaal Hiervan is voldaan, het resterende deel van wordt in 2012 voldaan. Jaarlijks wordt een bedrag van als vordering toegevoegd afrekening Muskusrattenbestrijding 2009 LCM te ontvangen voorschot 2009 van provincie Zuid Holland inzake vaarwegbeheer. De vergoeding door de provincie heeft betrekking op de meerkosten die het waterschap moet maken voor het recreatievaarwegbeheer. Het betreft de kosten voor bediening, dagelijks onderhoud en kapitaallasten van sluizen en bruggen. In verband met de nieuwe regelgeving moet de post nog te ontvangen bedragen van provincies apart worden gepresenteerd. In het volgende overzicht is het verloop van de nog te ontvangen bedragen van de provincie Zuid-Holland vermeld. Nog te ontvangen bedragen Provincie Zuid-Holland (x 1.000) saldo saldo toename afname Vaarwegbeheer voorschot Totaal Vooruitbetaalde bedragen De post vooruitbetaalde bedragen van bestaat voor uit vooruitbetaalde rente en aflossing op langlopende leningen met vervaldata in 2010 en voor uit diverse vooruitbetaalde kosten voor het jaar F. Eigen vermogen (x 1.000) saldo verdeling resultaat saldo resultaat Algemene reserve Bestemmingsreserve Nog te bestemmen saldo Totaal Algemene reserve De algemene reserve kan worden ingezet voor tariefsegalisatie per belastingcategorie. Als er van tariefsegalisatie wordt gebruikgemaakt dan wordt er alleen onttrokken aan de reserve van de specifieke belastingcategorie. In 2009 is er een nieuwe belastingcategorie Watersysteemheffing natuur toegevoegd en heeft een herverdeling van de algemene reserve van Watersysteemheffing ongebouwd en Watersysteemheffing natuur plaatsgevonden. Algemene reserve verdeling her- voorstel reserve na (x 1.000) saldo resultaat verdeling saldo resultaat resultaat Belastingcategorie WSH ingezetenen WSH gebouwd WSH ongebouwd WSH natuur Zuiveringsheffing Totaal Bestemmings reserve Dit betreft een reserve Geschiedschrijving Groot Waterschap Woerden. Deze bestemmingsreserve, van origine groot , is gevormd voor de uitgifte van een boek over de historie van het Grootwaterschap van Woerden. In 2009 is het boek afgerond en gepubliceerd. De reserve kan hierdoor worden afgewikkeld. Conform het besluit van het bestuurlijk overleg van de Muskusrattenbestrijding wordt het resultaat met een bedrag van van de Muskusrattenbestrijding over het jaar 2009 aan de bestemmingsreserve Muskusrattenbestrijding toegevoegd. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 14

15 Bestemmingsreserve toename afname voorstel reserve (x 1.000) saldo resultaat resultaat resultaat na resultaat Groot Waterschap Woerden Muskusrattenbestrijding Totaal Nog te bestemmen resultaat In de stand van de reserves is het nog te bestemmen positieve saldo van 2008 met een bedrag van verwerkt conform het besluit tot bestemming van dit saldo door het algemeen bestuur op 17 juni Het te bestemmen saldo over 2009 is positief, zoals blijkt uit de rekening naar kosten- en opbrengstensoorten. G. Voorzieningen (x 1.000) saldo dotatie toename afname saldo Arbeidsgerelateerde verplichtingen Uitkeringen voormalig bestuursleden Uitkeringen voormalig personeel Baggeren en saneren van waterlopen Baggeren Overige onderhoudswerkzaamheden Groot onderhoud Poldermolen Groot onderhoud Poldermolen Totaal voorzieningen Uitkeringen voormalig bestuursleden Uitkeringen voormalig personeel Baggeren Groot onderhoud Voor de uit te betalen pensioenen ten behoeve van (voormalige) bestuurders wordt periodiek de toekomstige verplichting door een actuaris berekend en indien nodig wordt de hoogte van de voorziening aangepast. De voorziening is gebaseerd op de contante waarde van de toekomstige verplichtingen. Er is in 2009 een actuariële berekening opgesteld. Voor de hoogheemraden is de opbouw van de pensioenen aan derden uitbesteed. Aan de pensioenbeheerder wordt de premie per maand en een eventuele aanvulling op de waarde betaald. Deze voorziening wordt aangehouden voor nog te betalen wachtgeldregelingen aan voormalig personeel. In 2009 is er op basis van de looptijden een actuele berekening opgesteld en de voorziening aan de berekening aangepast. In 2001 is het programma baggeren vastgesteld. In dit programma is inmiddels een aantal aanpassingen doorgevoerd als gevolg van het intensiveren van gebiedsgericht baggeren en het beter afstemmen van de plannen van Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden met die van gemeenten (samen optrekken). De totale dotatie in 2009 bedraagt en er is voor (uitgaven minus ontvangen subsidies) aan de voorzieningen onttrokken. De stand van de voorzieningen voor baggeren ultimo 2009 bedraagt De vorming van de voorziening voor Groot onderhoud van het waterschapskantoor is gebaseerd op het Groot onderhoudsplan van Poldermolen 2 en 3. In 2009 is er conform dit plan een bedrag van aan de voorziening Poldermolen 2 toegevoegd. Aan de voorziening Poldermolen 3 is de jaarlijkse dotatie van conform het Groot onderhoudsplan voor de jaren 2008 en 2009 toegevoegd. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 15

16 H. Vaste schulden (x 1.000) saldo lening aflossing saldo Onderhandse leningen van binnenlandse banken en overige financiële instellingen: Leningen bij financiële instellingen Obligatieleningen Leaseverplichtingen CBL Waarborgsommen Totaal Leningen bij financiële instellingen Leaseverplichting CBL In 2009 is er voor een bedrag van aan reguliere aflossingen verricht. Er zijn dit jaar geen leningen vervroegd afgelost. In december 2009 is er een lening van aangetrokken. In totaal is het saldo bij de financiële instellingen met verminderd. Voor een verdere detaillering van de vaste schulden wordt verwezen naar de Staat van vaste schulden in paragraaf 6.2 van de jaarrekening Onder de post Leaseverplichtingen Cross Border Lease is de afwikkeling van de Cross Border Lease transactie verwerkt conform het besluit van de Algemene Ledenvergadering gehouden op 11 december In verband met de beëindiging van de Cross Border Lease transactie zijn de leaseverplichtingen komen te vervallen. Waarborgsom In 2009 is de post Waarborgsommen onder de kortlopende vorderingen opgenomen. Tot en met het jaar 2008 is de post Waarborgsommen met een bedrag van onder langlopende schulden verwerkt. In 2009 heeft de overboeking naar de kortlopende vorderingen plaatsgevonden. I. Vlottende passiva Onder de vlottende passiva worden afzonderlijk de netto-vlottende schulden met een looptijd korter dan 1 jaar en de overlopende passiva opgenomen. Nettovlottende schulden Netto-vlottende schulden (x 1.000) Nederlandse Waterschapsbank ING Crediteuren Te betalen belastingen en premies Overige kortlopende schulden Totaal Het saldo per van de Nederlandse Waterschapsbank bedraagt debet en is opgenomen onder de post liquide middelen. Daarnaast is het openstaande saldo crediteuren afgenomen met De post overige kortlopende schulden is onder andere verminderd met de kortlopende schuld van in verband met de afwikkeling van de Cross Border Lease transactie in Overlopende passiva Overlopende passiva saldo saldo (x 1.000) toename afname Verplichtingen Ontvangen voorschotten overheid Totaal Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 16

17 Onder post verplichtingen zijn onder andere de volgende bedragen opgenomen: nog te betalen rente langlopende leningen; aan het jaar 2009 toe te rekenen kosten inzake in 2009 aangegane verplichtingen; overige reserveringen met betrekking tot Kredietfaciliteiten Het waterschap beschikt over een kredietfaciliteit van bij de Nederlandse Waterschapsbank en bij de ING. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 17

18 2.3 Niet uit de balans blijkende rechten en verplichtingen Garantieverklaring Leningen bij financiële instellingen Cross Border Lease Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden heeft zich voor een bedrag van borg gesteld inzake de met het Waterschapshuis overeengekomen deelname in contracten voor Oracle Applicatie Componenten en Oracle Technologie Componenten. Voor de aflossingen in 2010 op langlopende leningen bij financiële instellingen is een bedrag van berekend. In 1998 is een Cross Border Lease overeenkomst met betrekking tot de rioolwaterzuiveringsinstallaties afgesloten met de American International Group (AIG). Deze lease transactie heeft betrekking op de rioolzuiveringsinstallaties. De transactie is samen met de waterschap Fryslân en waterschap Vallei en Eem opgezet. Begin 2009 heeft de Amerikaanse Investeerder AIG te kennen gegeven dat zij de US Cross Border Lease transactie vroegtijdig wil beëindigen. Bovengenoemde waterschappen zijn na overleg met de investeerder AIG tot overeenstemming gekomen over de (commerciële) voorwaarden waartegen de US Cross Border Lease transactie wordt beëindigd. De drie waterschappen hebben daarbij de volledige beschikking van de rioolwaterszuiveringsinstallatie (RWZI s) teruggekregen. Op 27 mei is de US Cross Border Lease transactie definitief beëindigd. Het algemeen bestuur van Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden heeft op 16 september 2009 ingestemd met de opgestelde eindverantwoording inzake de beëindiging van de Cross Border Lease transactie. Als gevolg van de Cross Border Lease transactie heeft het waterschap sinds 1998 een deelneming in DSR Leasing B.V. I (besloten vennootschap). De financiële gegevens van het waterschap en de besloten vennootschap zijn geconsolideerd in de geconsolideerde balans, de geconsolideerde winst- en verliesrekening en de daarbij behorende toelichting. Tijdens de aandeelhoudersvergadering in december 2009 hebben de bestuurders van DSR Leasing B.V. met het oog op beëindiging van de Cross Border Lease transactie besloten om de besloten vennootschap te ontbinden en haar vermogen te vereffenen. Het nog aanwezige vermogen met een bedrag van zal na ontvangst van een zogenaamde verklaring van non-verzet van de rechtbank, worden uitgekeerd aan het waterschap. Na de goedkeuring van de rechtbank houdt de besloten vennootschap op te bestaan. De verwachting is dat in april 2010 de verklaring wordt ontvangen. Op de balans per 31 december 2009 is het aanwezige vermogen in de besloten vennootschap nog opgenomen in de geconsolideerde jaarrekening en de geconsolideerde winst- en verliesrekening. De enkelvoudige jaarrekening van het waterschap is in hoofdstuk 7 van de jaarrekening opgenomen. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 18

19 2.4 Kasstroomoverzicht op basis van geconsolideerde balans (x 1.000) Kasstroom uit operationele activiteiten Exploitatieresultaat Aanpassingen voor: Afschrijvingen Mutaties voorzieningen Veranderingen in vlottende middelen: Vorderingen en overlopende activa Vlottende passiva Totaal kasstroom uit operationele activiteiten Kasstroom uit investeringsactiviteiten Netto Investeringen materiële vaste activa (Des)investeringen in financiële vaste activa Totaal kasstroom uit investeringsactiviteiten Kasstroom uit financieringsactiviteiten Mutaties langlopende leningen Totaal kasstroom uit financieringsactiviteiten Mutatie geldmiddelen Stand liquide middelen per 31 december 2007/ Stand liquide middelen per 31 december 2008/ Toelichting: Een kasstroomoverzicht is een overzicht van de feitelijke geldstromen die in een organisatie in de loop van een boekjaar hebben plaatsgevonden. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 19

20 3. REKENING NAAR PROGRAMMA S 3.1 Exploitatierekening naar programma s (x 1.000) begroting rekening verschil verschil begr-rek in % Primaire en regionale waterkeringen Netto kapitaallasten Overige netto-lasten Totaal kosten Calamiteitenzorg Netto kapitaallasten Overige netto-lasten Totaal kosten Waterkwantiteitsbeheer Netto kapitaallasten Overige netto-lasten Totaal kosten Nationaal Bestuursakkoord Water Netto kapitaallasten Overige netto-lasten Totaal kosten Kwaliteit van het opppervlaktewater (EKW) Netto kapitaallasten Overige netto-lasten Totaal kosten Zuiveringsbeheer Netto kapitaallasten Overige netto-lasten Totaal kosten Lastendruk Netto kapitaallasten Overige netto-lasten Totaal kosten Totaal kosten programma's Netto belastingopbrengst per categorie Watersysteemheffing ingezetenen Watersysteemheffing gebouwd Watersysteemheffing overig ongebouwd Watersysteemheffing natuur ZuiveringsheffingVerontreinigingsheffing Totaal netto belastinopbrengsten Mutatie reserves Toevoeging (+) / onttrekking (-) reserves Conform het Waterschapsbesluit bevat de rekening naar programma s een overzicht van de gerealiseerde netto-kosten van de programma s. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 20

21 3.2 Toelichting exploitatierekening naar programma s In het jaarverslag staat een uitgebreide toelichting op de rekening naar programma s. Hieronder volgt een korte toelichting per programma: Primaire en regionale waterkeringen ( 1,4 miljoen voordeel) Er ontstaat een voordeel van 1,1 miljoen door een lagere toerekening van rentelasten, omdat de totale rentelasten van het hoogheemraadschap lager zijn. Het effect hiervan op dit programma is relatief groot, omdat door de lange afschrijvingstermijn van waterkeringen de kapitaallasten voor een groot deel uit rentelasten bestaan. Het overige voordeel van 0,3 miljoen ontstaat vooral door scherper inhuren van personeel. Calamiteitenzorg ( 0,03 miljoen nadeel) Het nadeel ontstaat door een toerekening van kapitaallasten aan dit programma. In de begroting is deze toerekening niet geraamd. Waterkwantiteitsbeheer ( 1,0 miljoen voordeel) Het voordeel wordt verklaard doordat de kosten voor onderhoud 0,3 miljoen lager uitvallen. Daarnaast is een niet geraamde afkoopsom met betrekking tot het onderhoud van de Hollandse Kade van 0,7 miljoen ontvangen van de provincie Zuid-Holland. Hier staat een nadeel van ongeveer 0,3 miljoen tegenover vanwege een hogere toerekening van kapitaallasten door een hoger investeringsvolume. Het overige voordeel van 0,3 miljoen wordt met name verklaard door een lagere bijdrage voor het waterakkoord Bodegraven aan het buurwaterschap Hoogheemraadschap van Rijnland door een betere aansturing van de waterhoeveelheid. Nationaal Bestuursakkoord Water ( 0,5 miljoen voordeel) Er ontstaat een voordeel van 0,4 miljoen doordat beleidsmatige onderzoeken in 2009 niet of gedeeltelijk zijn uitgevoerd. Daarnaast zijn er niet geraamde bijdragen van 0,1 miljoen van andere overheden ontvangen. Kwaliteit van het oppervlakte water ( 1,0 miljoen voordeel) Het voordeel wordt voor 0,6 miljoen verklaard door inzet van minder personeel die bij dit programma betrokken zijn. Daarnaast wordt er 0,3 miljoen minder aan kapitaallasten doorbelast aan dit programma, vanwege de totale lagere rentelasten van het hoogheemraadschap. Zuiveringsbeheer ( 0,8 miljoen nadeel) Een groot deel van de overschrijding wordt verklaard door een afrekening voor de geloosde vervuilingseenheden op de Vecht door rwzi Utrecht van 0,9 miljoen over het boekjaar 2008 van het waterschap Amstel, Gooi en Vecht. Lastendruk (Perceptiekosten) ( 0,4 miljoen voordeel) Het voordeel hangt voornamelijk samen met het inzetten van minder personeel voor een bedrag van ruim 0,2 miljoen. Daarnaast is er in 2009 extra ingezet op het innen van achterstallige vorderingen. Dit heeft geresulteerd in hogere belastingopbrengsten dan geraamd met als gunstig bijeffect een hogere opbrengst van 0,2 miljoen uit geïnde kosten van aanmaningen en dwangbevelen. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 21

22 Netto belastingopbrengst per categorie ( 2,1 miljoen voordeel) De belastingopbrengsten zijn 2,1 miljoen hoger dan begroot. Dit is voor ongeveer 0,1 miljoen toe te schrijven aan oude belastingjaren. Voor het belastingjaar 2009 is de opbrengst dus meer dan 2,0 miljoen hoger. Over het algemeen ligt de oorzaak van de hogere belastingopbrengsten met name in het feit dat het belastingdraagvlak hoger blijkt te zijn dan in de begroting is meegenomen en dat de kwijtscheldingen lager zijn. Het aantal kwijtscheldingen is al enkele jaren lager dan begroot. Deze trend is bij de begroting van 2009 reeds geconstateerd. Het is moeilijk in te schatten wat het effect van de huidige recessie is op de omvang van de kwijtscheldingen, daarom is een eventuele bijstelling uitgesteld. De kwijtscheldingen spelen met name een rol bij Watersysteemheffing ingezetenen en bij de Zuiveringsheffing. Bij de eerste categorie is de kwijtschelding 0,3 miljoen lager dan begroot en bij de tweede categorie is de kwijtschelding 0,9 miljoen lager. De extra belastingopbrengsten bij Watersysteemheffing gebouwd en ongebouwd worden veroorzaakt door het hogere belastingdraagvlak. In de begroting van 2009 is voor de categorie Watersysteemheffing gebouwd rekening gehouden met een stijging van het totaal van de WOZ-waarden van 1,5% vanwege de toename van het aantal woningen en daarmee de totale waarde ervan. Er is dus in het begrote belastingdraagvlak rekening gehouden met de groei van het aantal woningen (m.n. door nieuwbouw). In de begroting van het belastingdraagvlak wordt echter, uit voorzichtigheid, geen rekening gehouden met de stijging van de gemiddelde WOZ-waarde en dus de prijsontwikkeling. De reden hiervoor is het feit dat de prijsontwikkeling ook negatief kan zijn. De meeropbrengst voor gebouwd voortvloeiende uit het hogere draagvlak door de stijging van de hogere gemiddelde WOZ-waarde is ongeveer 1,0 miljoen. De belastingopbrengst voor Watersysteemheffing gebouwd is conform begroting De realiteit geeft een iets hoger belastingdraagvlak aan dan bij de begroting van 2009 is ingeschat. Bovenstaande verklaart de meeropbrengsten per belastingcategorie grotendeels. Bij zuiveringsheffing moet daar echter een kanttekening bij worden geplaatst. Lagere kwijtscheldingen schelen weliswaar 0,9 miljoen, maar daar staat een 0,2 miljoen lagere Bruto Omslag op woningen en een 0,3 miljoen grotere toevoeging aan de voorziening voor oude belastingjaren tegenover. In totaal is binnen deze categorie daardoor de opbrengst niet 0,9 miljoen maar 0,5 miljoen hoger dan begroot. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 22

23 4. REKENING NAAR KOSTENDRAGERS 4.1 Exploitatierekening naar kostendragers (x 1.000) begroting rekening WSH * ZH* Eigen plannen Plannen van derden Planvorming Beheersinstrumenten waterkeringen Aanleg en onderhoud waterkeringen Dijkbewaking en calamiteitenbestrijding Aanleg en onderhoud waterkeringen Beheersinstrumenten watersystemen Aanleg, verbetering en onderhoud watersystemen Baggeren waterlopen en saneren van waterbodems Beheer hoeveelheid water Calamiteitenbestrijding watersystemen Monitoring watersystemen Inrichting en onderhoud watersystemen Getransporteerd afvalwater Gezuiverd afvalwater Verwerkt slib Afvalwaterbehandeling door derden Bouw en exploitatie zuiveringstech. werken Aanleg en onderhoud vaarwegen en havens Verkeersregeling/veiligheid vaarwegen en havens Inrichting en onderhoud vaarwegen en havens Keur Vergunningen en keurontheffingen Handhaving keur Vergunningverlening en handhaving keur WVO-vergunningen en meldingen Handhaving WVO Rioleringsplannen en subsidies lozingen Aanpak diffuse emissies derden Beheersing van lozingen Belastingheffing Invordering Heffing en invordering Bestuur Ondersteunende afdelingen Algemene bedrijfsvoering Totaal generaal Netto belastingopbrengst per categorie Opbrengst watersysteem ingezetenen Opbrengst watersysteem gebouwd Opbrengst watersysteem overig ongebouwd Opbrengst watersysteem natuur Opbrengst zuiveringsheffing/verontreinigingsheffing Totaal netto belastingopbrengst Mutatie reserves * WSH is kostendrager Watersysteemheffing / ZH is kostendrager Zuiveringsheffing Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 23

24 Toelichting belastingopbrengst per categorie begroting rekening verschil verschil (x 1.000) begr-rek in % Netto belastingopbrengst per categorie Opbrengst watersysteem ingezetenen Kwijtschelding watersysteem ingezetenen Bezwaren watersysteem ingezetenen -189 Oninbaar watersysteem ingezetenen -93 Toevoeging/onttrekking voorgaande jaren 237 Netto opbrengst watersysteem ingezetenen Opbrengst watersysteem gebouwd Kwijtschelding watersysteem gebouwd Bezwaren watersysteem gebouwd -666 Oninbaar watersysteem gebouwd -117 Toevoeging/onttrekking voorgaande jaren 100 Netto opbrengst watersysteem gebouwd Opbrengst watersysteem overig ongebouwd Kwijtschelding watersysteem ongebouwd Bezwaren watersysteem ongebouwd -337 Oninbaar watersysteem ongebouwd -51 Toevoeging/onttrekking voorgaande jaren 33 Netto opbrengst watersysteem ongebouwd Opbrengst watersysteem natuur Kwijtschelding watersysteem natuur Bezwaren watersysteem natuur -1 Oninbaar watersysteem natuur Toevoeging/onttrekking voorgaande jaren Netto opbrengst watersysteem natuur Opbrengst zuiveringsheffing Kwijtschelding zuiveringsheffing Bezwaren zuiveringsheffing Oninbaar zuiveringsheffing -339 Toevoeging/onttrekking voorgaande jaren -283 Netto opbrengst watersysteem natuur Totaal netto opbrengst waterschapsbelasting Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Jaarrekening 2009 Pagina 24