Samenvatting door L woorden 15 mei keer beoordeeld. Hoofdstuk 2: Romaans in de 11 e en 12 e eeuw

Transcriptie

1 Samenvatting door L woorden 15 mei keer beoordeeld Vak Methode Kunst De bespiegeling Hoofdstuk 2: Romaans in de 11 e en 12 e eeuw Pelgrimages: bedevaartstochten, om vergeven te worden v/d zonden. à vaste routes: Conques ligt op een route naar Santiago de Compostella. Voor gelovigen is het belangrijk God tevreden te stellen, met het oog op de dood of ondergang v/d schepping. Schenkingen aan kerken en kloosters zijn een manier om gemaakte fouten te herstellen. In de kloosters: feodale heren zorgen voor verdediging en bestuur, monniken hebben de taak God te loven met zang en gebed. De regels in de kloosters hebben als kern ora et labora: bid en werk. Er wordt 7x per dag gebeden, geslapen i/h dormitorium en gewerkt i/h scriptorium, hier worden oude en eigentijdse teksten gekopieerd, vaak met miniaturen (illustraties). à door het werk i/d kloosters hebben we nu nog veel kennis van middeleeuwse muziek en klassieke literatuur. Regula Benedicti, hierin worden de tijden van gebedsdiensten genoemd. Iedere week alle 150 psalmen gezongen in het Latijn. Eerst gebruikte iedere streek eigen melodieën à volgens oude bronnen heeft Paus Gregorius de Grote hierin orde gebracht: Gregoriaans (later ontdekt dat dit pas eeuwen later is ontstaan). Gregoriaans kenmerkt zich door eenstemmige vocale (gezongen) melodielijn i/e niet maat gebonden ritme. De monniken zingen het koor gedeelte in de kerk, altijd bestemd voor de liturgie: de voorschriften en ceremonieën voor de inrichting v/d eredienst, gebeden en zangen v/d dienst. De psalmen zijn sober en lettergreep voor lettergreep op één toon gezongen, en er zijn melodieën met een reeks van tonen op één lettergreep. Er werd gedacht dat de zuivere klank v/h gregoriaans een echo was v/d goddelijke harmonie à de menselijke stem is geschikt om Gods heil te loven en staat hoger in aanzien dan de instrum. muziek à perfectioneren van groot belang bij het gregoriaans: hoe beter gezongen, hoe dichter de goddelijke benadering wordt à zingen v/d psalmen overgelaten aan speciaal opgeleide monniken. Het repertoire v/d zang nam steeds meer toe, dus het werd moeilijker de muziek van monnik op monnik via gehoor over te brengen à eerste stap ontwikkeling muzieknotatie: als geheugensteuntjes tekentjes (neumen) aangebracht boven de tekst. Guido van Arezzo perfectioneerde dit systeem à bracht 2 lijnen aan en kleuren per noot, hierna 4- lijnige notenbalken met sleutel en vierkante noten (kenmerkend v/h gregoriaans). Om het instuderen gemakkelijker te maken geeft Arezzo de tonen namen die beter in het gehoor liggen dan c-d-e-fg-a-b zoals de gregoriaanse regel voorschreef à solmisatie: hulpmiddel waarbij melodieën op de lettergrepen do-remi-fa-sol-la-si-ti worden gezongen, de lettergrepen geven de toonhoogte aan. Pagina 1 van 5

2 Kloosters Cluniacenzers zijn bekend door hun enorme rijkdommen, door de schenkingen (veel bezit en kapitaal). Stammen v/d abdij in Cluny (Fra.). Alle pijlers (kolommen) en halfzuilen (tegen een dragende pijler gebouwd, voornamelijk decoratief) zijn rijk bewerkt. à zuiverste voorbeeld v/e Cluny-kerk is de Sainte Madeleine, onderdeel v/h klooster in Vézelay. Vézelay: bezit (volgens legende) het gebeente van Maria Magdalena à dit soort relikwieën spelen een belangrijke rol in de Middeleeuwse kerken. Het is een bedevaartsoord en een vertrekplaats v/d pelgrimsroute naar het graf + relikwieën v/d apostel Jacobus de Oudste in Santiago de Compostella. Vézelay speelt een belangrijke rol i/h verspreiden v/h christendom à de tronende Christus te zien i/h portaal is afgebeeld als verspreider v/d Heilige Geest, hij symboliseert de start v/e tocht naar Santiago de Compostella, Jeruzalem en uiteindelijk naar de bekering v/d wereld. De uitbundige architectuur en erediensten v/d kerk staan in contrast m/d armoede v/d bevolking à de rijkdom v/d cluniacenzers verdacht i/d ogen van andere kloosterorden. Bernardus van Clairvaux viel in zijn geschriften de pracht en praal v/d cluniacenzers aan à de kerken in zijn orde zijn veel soberder: cisterciënzers, deze orde wijst het overdadige beeldhouwwerk, zoals in Vézelay, af. In de kerken v/d cisterciënzers zijn geen crypten met dure reliekschrijnen en voor de liturgie stelt Bernardus van Clairvaux nieuwe regels op, waarin voor uiterlijk geen vertoon meer is. De zang moest ook plechtig zijn. De geschreven boeken worden niet meer van illustraties voorzien. à voorbeeld v/e klooster naar de ideeën van Clairvaux: Fontenay, veel eenvoud, geen beeldhouwwerk, kaal, interieur is sober. De meningsverschillen over weelde ter ere van God of soberheid naar het vb van Christus houden de kerk in de 12 e eeuw veel bezig à eerste tekenen v. verdeeldheid in de roomse kerk Hoofdstuk 3: Gotiek in de 13 e en 14 e eeuw Middeleeuwse stad: Landbouw breidt zich uit à hogere productie + specialisatie zorgen dat overschotten verhandeld kunnen worden. Op het knooppunt van handelswegen groeien de steden. In de stad vestigen zich kloosters, die zorgen voor zieken, onderwijs en prediking in ruil voor geld en goederen à hierdoor wordt kerk en stad verbonden Kerk staat centraal i/d stad, voor de mis, rechtspraak, markten, feesten en processies. Muziek a/d adellijk hof: Musici reizen langs de hoven. In Frankrijk troubadours genoemd en in DTS Minnesänger, ze zijn vaak van adellijke afkomst en hebben een opleiding gehad i/h klooster. In de muziek klinkt het gregoriaans door (en oosterse motieven) opgedaan i/d kruistochten. Belangrijk onderdeel v/h repertoire: minneliederen, hierin wordt de hoofse liefde (de naam voor het aanbidden en bezingen v/d vrouw als hoogste, maar onbereikbaar ideaal) bezongen, de minnaar lijdt hierin in stilte. Motet: vocale compositie op vooral geestelijke tekst, vb.: D ardant désir. à de muziek v/d troubadours beïnvloedt de verdere ontwikkeling v/d straat- en kerkmuziek. Vagant: Middeleeuwse straatartiest. De straatartiesten stonden laag in aanzien en er is weinig over bekend, tekst en muziek werden weinig opgeschreven en veel werd geïmproviseerd. De vaganten sluiten aan bij een eeuwenoude kunstvorm, de mengvorm van muziek, theater en circusachtige acts was populair i/h Romeinse Rijk à de kerk Pagina 2 van 5

3 veroordeelt deze vorm van vermaak, de muziek is volledig in tegenspraak met de strenge kerkelijke muziek. In de loop v/d late middeleeuwen vermindert het verzet v/d kerk tegen volksvermaak en worden straatmuzikanten juist vaker ingezet bij vieringen en processies (ook in de kerk). De kerk speelt zo in op de behoefte v/d stadsbewoners om op een meer herkenbare manier uitdrukking te geven a/h geloof. De liturgie voldoet niet en is te abstract en saai. Theater en volksmuziek werden in eerste instantie ingezet i/d kerk tijdens de liturgieviering à liturgisch drama: uitbreiding van de liturgie met dialogen en andere theatrale middelen à wanneer deze vieringen te uitbundig worden, groeit het verzet ertegen, de kerk is tenslotte een gewijde ruimte waarin vaste rituelen moeten plaatsvinden. à hierdoor ontstaan op straten en pleinen buiten de kerk mirakelspelen (verhalen verbeeld waardoor op wonderbaarlijke wijze het leven v. zondaars ten goede keert) en passiespelen (onderwerp: het lijden van Christus). En nog een variant zijn de wagenspelen, het plaatsen van decors op boerenwagens, deze trekken als optocht langs het publiek. Gemaakt door de gilden. Er vestigen zich nieuwe kloosterorden in de steden: de franciscanen en de dominicanen, volgen de ideeën van Bernardus van Clairvaux. Franciscanen: leven volgens de regel van Franciscus van Assisi, als zoon van rijke ouders gaf hij alles op om de rest van zijn leven predikend rond te trekken, naar voorbeeld van Christus, volgelingen reisden met hem mee. Hij verkondigde het geloof in eenvoudige woorden, waardoor hij veel mensen aansprak. Hij wist afvalligen, gekant tegen de overvloedige rijkdom van de Kerk, weer voor de Kerk te winnen à Hij werkte niet in de kerk maar op de straat, sprak in de taal v/h volk (niet in Latijn) en herhaalde niet de psalmen die telkens opnieuw in de kerk te horen waren, maar zong als troubadour over de schoonheid van Gods scheppingen en benadrukte de menselijke kant van het leven van Christus. Stedelingen herkenden veel in deze voorstelling van het geloof. Christus werd niet meer als rechter, hoog gezeten op een troon afgebeeld, maar als mensenzoon. Thema s als de geboorte en dood van Christus werden nu populair à Franciscus bouwt de eerste kerststallen als illustratie v/d geboorte van Christus. Franciscus volgt het lijden van Christus à tegen het einde van zijn leven vast hij dagenlang. Franciscus mag een eigen kloosterorde stichten en wordt na zijn dood heilig verklaard. De nieuwe orden: bedelorden, religeuze orde waarvan de leden leven van giften van de bevolking in ruil voor diensten als onderwijs of ziekenzorg, vb.: franciscanen, dominicanen, kapucijnen à vanuit deze kloosterorden ontstaan de eerste universiteiten (vb. Quartier Latin, Parijs), deze richten zich vooral op de beschrijving en de verklaring v/d schepping als een volmaakt, kloppend systeem. Ze bestuderen niet alleen de Bijbel, maar interpreteren ook klassieke bronnen als godsbewijs. Bijvoorbeeld: Thomas van Aquino, hij verbindt de denkbeelden van Aristoteles (materie, zaken die we kunnen waarnemen) met theologische opvattingen (immateriële, nietwaarneembare juist belangrijk). à deze nieuwe denkwijze wordt in de late middeleeuwen ook vertaald in de kunst, hierbij wordt (als bij de klassieke kunst) weer moeite gedaan de zichtbare wereld af te beelden. De vroegmiddeleeuwse fabeldieren, gedrochten, etc. maken plaats voor mensfiguren en afbeeldingen van bestaande dieren en planten uit de natuur. In de late middeleeuwen bepaalt de behoefte aan een menselijke voorstelling van religieuze thema s een groot deel van de ontwikkeling van de schilderkunst. De waarheidsgetrouwe uitbeelding van de mens en natuur begint eind 13 e eeuw in Italië. Giotto is de eerste die de Bijbelse figuren weergeeft als mens van vlees en bloed, hij loopt ook met zijn dieptewerking (in bijv. De Bewening) vooruit op de renaissance waarin het lijnperspectief (verkleining naar het verdwijnpunt toe, dus het creëren van diepte) wordt uitgevonden. Pagina 3 van 5

4 Piazza del Campo: centrum van de stad Siena, groot plein. Op dit plein wijzen 9 segmenten richting het Pallazo Pubblico (paleis waar het stadsbestuur zetelt), dit spreekt voor de trots van de burgerij: hier is de macht niet in handen v/e vorst of kerk, maar hebben de burgers het voor het zeggen. Gotische steden waren voortdurend bezig hun kerk te verfraaien. De Notre-Dame is een van de zuiverste voorbeelden van een gotisch kathedraal à er is een driedeling: een middenschip met twee zijbeuken en de gevel is geen massief muurvlak, zoals wel het geval is bij oudere, romaanse kerken, er is een enorm roosvenster (rond venster, vaak voorzien van gebrandschilderde ramen). De leiding over de bouw van een kathedraal lag bij de bouwmeesters, maar niemand kon een eigen stempel op het totale bouwproject leggen, omdat opeenvolgende bouwmeesters de plannen voortdurend bijstelden. Het werk aan de kathedraal werd uitgevoerd door bouwloges: organisatie van ambachtslieden, architecten en bestuurders bij de middeleeuwse kerkbouw. In de loop van de jaren dat aan de kathedraal gebouwd wordt, veranderen inzichten en technische mogelijkheden, de nieuwe vondsten worden meteen toegepast. Het wordt echter niet rommelig, er is een vaste structuur, bepaald door ritmische opeenvolging van pijlers (kolommen), gewelven (gebogen bovenste afsluiting van een ruimte) en luchtbogen (leiden de druk van de gewelven en kapconstructie naar buiten af). De bouwloges trekken aanvankelijk van stad naar stad, waardoor de gotiek een internationale stijl wordt. Maar in de loop van de 14 e eeuw groeit de welvaart van de stadsbewoners, hierdoor krijgen kunstenaars en ambachtslieden particuliere opdrachten, hierdoor vestigen steeds meer stadsbewoners zich met een eigen bedrijf in de stad en verenigen zich in coöperaties of gilden. Door de gilden worden de belangen v/d bedrijfstak veilig gesteld. Bij gotische kerken zijn de muren vervangen door een skelet van spitsbogen à Dit heet de skeletbouw, door deze ontwikkeling is het mogelijk kerken zo hoog te bouwen. Bij de kerken horen ook spitse torens, maar deze ontbreken vaak door geldgebrek of het ontbreken geeft aan dat de bouwers nog niet klaar waren, nog meer de hoogte in wilden. Ander belangrijk kenmerk aan de skeletbouw van de gotische architectuur zijn de luchtbogen die vanuit het dak naar buiten steken, deze leiden het gewicht van het gewelf via zware pijlers af aan de buitenkant van de kerk (zijwaartse druk), hierdoor kan er ook zoveel glas in de muur, het gewicht staat op de luchtbogen, niet de muren. Pinakels (kleine torens) sluiten de bogen af, deze fungeren als contragewicht en zorgen ervoor dat de zijwaartse druk wordt omgezet in neerwaartse druk. Contrast tussen kathedraal en stad was enorm à Suger, die de aanzet gaf tot de gotische bouwstijl, hoopte dat de bezoekers de ruimte als een mystieke plek zouden ervaren, tussen hemel en aarde. Suger werd in de 12 e eeuw abt (hoofd v/e klooster) van de Saint Denis, Parijs, gebouwd boven het graf van de heilige Dionysius, een martelaar die belangrijk was in de bekering van Frankrijk tot het christendom. Suger begon de Saint Denis te verfraaien ter glorie van de christelijke kerk en het Franse koningshuis. In zijn geschriften verwijst Suger vaak naar de teksten van Dionysius, hieraan ontleent hij uitgangspunten van de nieuwe bouwstijl: de gotiek. à later bleek echter wel dat Suger zich had vergist: de geschriften waren van een latere Dionysius, nu Pseudo-Dionysius genoemd. Het uitpangspunt van deze geschriften was: God is licht. Volgens Suger moest in het kerkgebouw dit goddelijke licht zichtbaar worden, door bijvoorbeeld goud, edelstenen en alles wat kostbaar is erin te zetten, omdat deze materialen de kracht van het licht, dat via de ramen binnenkomt, versterken. Ook kleurrijke vensters waren volgens Suger geschikt om Gods woord te verbeelden: hebben als doel de bezoekers te verlichten, alsof via de oplichtende vensters Pagina 4 van 5

5 God zelf tot de gelovigen spreekt. Hoe groter en hoger de ramen, hoe meer licht binnenvalt à daarom was skeletbouw nodig, om de massieve, romaanse, dragende muren overbodig te maken en grote gebrandschilderde ramen (voorstellingen worden samengesteld uit stukken glas die met elkaar verbonden worden door loodlijsten, hierna met verf details aangebracht en dan gebrand in de oven) mogelijk te maken. Liturgisch drama Het koor is het belangrijkste deel in de kerk, hier speelt zich rond het altaar de liturgie af. Er is een roep om op een meer herkenbare manier uitdrukking te geven aan het geloof, dit is merkbaar aan de vieringen in de kerk. Latijn blijft de voertaal in de kerk, maar er wordt veel gedaan om het publiek (met gebrekkige kennis van Latijn) bij de diensten te betrekken. Vaste rituelen maken plaats voor spektakel en er ontwikkelen zich vormen van drama als onderdeel van de vieringen in de kerk. Het liturgisch drama ontstaat vanuit de gezongen missen, waarin sprake is van een soort rolverdeling en van beperkte rolverdeling. Trope: toevoeging v/e nieuwe tekst in een bestaande compositie à bijv. het hele paasdrama wordt theatraal opgevoerd. De kerk/kathedraal werd ingedeeld in een aantal locaties, huizen, met vaste plekken voor bijvoorbeeld hemel en hel. Het liturgisch drama loopt vooruit op het passiespel buiten de kerk in volkstaal. Muziek bleef belangrijk in de vieringen, het speelde een belangrijke rol in het scheppen van de juiste atmosfeer in de kerk. Musica mundana: de muziektheorie van het idee van de hemelse muziek. Dit stond hoog in aanzien als een manier om Gods werk te doorgronden. De musica mundana werd (naar middeleeuws idee) het dicht benaderd door de musica humana: de menselijke stem, deze ademt, vergelijkbaar met het licht, de geest van God. Muziek met instrument werd gezien als ambacht. Het ontbreken van muziekinstrumenten in de kerk is een stimulans geweest voor de ontwikkeling van de polyfone, meerstemming gezongen kerkmuziek. Meerstemmige muziek maakt het mogelijk meer emotie toe te voegen, dit sluit aan bij de behoefte intenser mee te leven met de erediensten. De kapelmeesters van de Notre-dame speelden een belangrijke rol in de ontwikkeling van de polyfonie. Zij introduceerden de contratenor (stem tegenover de tenor), die zorgt voor de 2 e en 3 e stem naast de cantus firmus: de bestaande melodielijn van de gregoriaanse tenor. De contratenoren zingen in eigentaal, de cantus firmus in Latijn. De Notre-Dameschool legt de basis voor de polyfonie, de meerstemmige muziek. Tot aan het einde van de 16 e eeuw ontwikkeld het zich en wordt de muziek steeds complexer. Paus Johannes XXII verzet zich hiertegen, hij vindt dat de opeenstapeling van noten alleen voor zeer speciale gelegenheden moet worden gebruikt, omdat het anders alleen voor de mens zelf wordt gebruikt i.p.v. voor God. Kruistochten: militaire ondernemingen van de westerse christenen in Palestina, negen in totaal. De Arabieren waren veel verder ontwikkeld op allerlei gebieden: wetenschap, medisch, filosofie, en meer. Pagina 5 van 5