Borstvoeding Verbindt

Transcriptie

1 Borstvoeding Verbindt Opzet voor VSV-nascholing multidisciplinaire richtlijn Borstvoeding

2 Colofon Deze VSV-nascholing is een publicatie van de Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (KNOV) Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen, december 2017 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op enige andere wijze zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de KNOV. U kunt deze uitgave ook inzien via Auteurs Noortje van den Elzen, lactatiekundige IBCLC, verloskundige n.p. Alieke de Roon-Immerzeel MSc, verloskundige, wetenschappelijk medewerker KNOV Contact KNOV Postbus GA Utrecht T +31 (0) E info@knov.nl 2

3 Inhoud Woord vooraf Fase 1: Voorbereiding Fase 2: Organisatie symposium... 6 Doelgroep... 6 Locatie en data... 6 Programma, doelstelling programmaonderdelen en evaluatie... 6 Financiën... 8 Bijlage 1 Voorbeeld uitnodiging...10 Bijlage 2 Voorbeeld evaluatieformulier VSV-nascholing...11 Bijlage 3 Evaluatieanalyse symposium januari Bijlage 4 Overzicht van de aanbevelingen

4 Woord vooraf In 2014 start een projectgroep met bezorgde KNOV-leden die allen zowel verloskundige als lactatiekundige IBCLC zijn. Zij constateren een gebrek aan aandacht onder verloskundigen over het geven van borstvoeding. Zij adviseren met het rapport Borstvoeding op de kaart het KNOV-bestuur om een visie en een bijbehorend implementatieplan op te stellen 1. Het KNOV-bestuur en -bureau stellen vervolgens aan de projectgroep voor om de samenwerking als een KNOV-projectgroep te consolideren. In 2015, 2016 en 2017 worden de activiteiten van de projectgroep geprioriteerd in het KNOV-kwaliteitsprogramma en een verloskundige beleidsmedewerker sluit aan bij de projectgroep als projectcoördinator. Juni 2016 neemt de algemene ledenvergadering van de KNOV de opgestelde visie op voeding van de pasgeborene aan met als belangrijkste uitgangspunten: de eigen geïnformeerde keuze van de cliënte en borstvoeding als de fysiologische norm, waarbij de verloskundige de fysiologie zoveel mogelijk bewaakt en bevordert 2. Een van de implementatieactiviteiten is het symposium Borstvoeding Verbindt, over de multidisciplinaire richtlijn Borstvoeding 3. Deze VSV-nascholing vindt januari 2015 plaats in de regio Maasland/Uden-Veghel & Land van Cuijk. Dit document bevat het originele scholingsplan, actieplan en draaiboek van het symposium Borstvoeding Verbindt. Het is aangevuld met aanbevelingen die voortkomen uit (leerpunten van) het originele symposium. Daardoor is het nu bruikbaar voor het opzetten van een brede nascholing over de multidisciplinaire richtlijn Borstvoeding voor andere Verloskundige Samenwerkingsverbanden (VSV s) in het land. De aanbevelingen staan door het gehele document, maar zijn ook opgenomen in een overzicht in de laatste bijlage van dit document. 1 KNOV zet borstvoeding op de kaart. Rapportage. De Bruijn, De Backer, Van den Elzen, Franck. STBN Utrecht, juli KNOV-visie Voeding van de pasgeborene. De Backer, De Bruijn, Derhaag, Van den Elzen, Franck, De Roon-Immerzeel. KNOV Utrecht, juni Multidisciplinaire richtlijn Borstvoeding. TNO Leiden, juni Te benaderen via 4

5 1 Fase 1: Voorbereiding Het Verloskundig Samenwerkingsverband (VSV) Maasland/Uden-Veghel wilde de begeleiding bij borstvoeding door alle zorgverleners op kwalitatieve, eenduidige wijze implementeren. Daartoe kwam van september 2012 tot januari 2014 een projectgroep 11 keer bijeen. Als uitgangspunt golden de multidisciplinaire richtlijn Borstvoeding (zie hierna: de richtlijn) en waarborging van de continuïteit van zorg. In tweede instantie sluit ook de regio Land van Cuijk aan bij de voorbereiding en uitvoering van het symposium. De projectgroep bestaat uiteindelijk uit vertegenwoordigers van alle disciplines die de moeder begeleiden bij borstvoeding, uit zowel de nulde, eerste als tweede lijn. Al deze vertegenwoordigers zorgen zelf voor overleg en terugkoppeling met hun eigen achterban: eerstelijnsverloskundige van kring Brabant Noordoost (tevens lactatiekundige IBCLC) manager kraamzorgorganisatie Welkom (tevens lactatiekundige n.p.) manager kraamzorgorganisatie PVG Kraamzorg obstetrieverpleegkundige Ziekenhuis Bernhoven kinderverpleegkundige Maasziekenhuis (tevens lactatiekundige IBCLC) jeugdverpleegkundige van GGD Hart van Brabant vrijgevestigde lactatiekundige IBCLC regionale afdeling van Vereniging Borstvoeding Natuurlijk (op achtergrond betrokken, levert actieve bijdrage aan symposium). De projectgroep heeft de richtlijn zorgvuldig bestudeerd, waarbij is gekeken naar de inhoud en op welke onderwerpen aanvulling of afstemming moest komen. De projectgroep concludeerde dat de richtlijn een bruikbaar instrument is, zowel op inhoud als op bruikbaarheid en toegankelijkheid. Een aantal onderwerpen zijn aangemerkt voor aparte uitleg of scholing. De projectgroep stelde voor dit gezamenlijk te doen, eventueel gecombineerd met een e-learning bij de richtlijn. Samengevat bleken onderstaande onderwerpen zaken die in deze regio aandacht behoefden: Huid-huidcontact Voeden op verzoek De checklist: overdracht van borstvoeding (continuïteit) Weegbeleid: afstemmen met beide VSV s Gebruik tepelhoedje Pijn bij voeden Kolven (met de hand) Aanbeveling 1 Organiseer een multidisciplinaire projectgroep, waarin de verschillende zorglijnen vertegenwoordigd zijn. Spreek commitment af aan de projectgroep (qua vergadertijd en dergelijke). Zorg dat de vertegenwoordigers zelf met hun achterban in contact zijn en blijven. Zorg bij voorkeur ervoor dat de vertegenwoordigers ook budgetbeheerder van hun organisatie zijn. Zorg voor minimaal 1 lactatiekundige IBCLC in de werkgroep voor inhoudelijke expertise. Aanbeveling 2 Inventariseer in de werkgroep welke onderwerpen uit de richtlijn in de regio extra aandacht verdienen en formuleer een duidelijk scholingsplan. Hoofdstuk 1 Fase 1: Voorbereiding 5

6 2 Fase 2: Organisatie symposium Doelgroep Het symposium is bedoeld voor alle zorgverleners die begeleiding en ondersteuning bij borstvoeding geven in de regio s Maasland/Uden-Veghel en Land van Cuijk, namelijk: kraamverzorgenden: Welkom en PVG eerstelijnsverloskundigen: kringen Brabant Noordoost & Land van Cuijk klinisch verloskundigen: Bernhoven en Maasziekenhuis obstetrie- en kinderverpleegkundigen: Bernhoven en Maasziekenhuis gynaecologen: Bernhoven en Maasziekenhuis kinderartsen: Bernhoven en Maasziekenhuis jeugdverpleegkundigen en jeugdartsen: GGD Hart van Brabant Schatting totaal aantal bezoekers: ongeveer 500 personen. Aanbeveling 3 Stel een duidelijke doelgroep vast. Richt je bij voorkeur op alle bij borstvoeding betrokken disciplines binnen het VSV. Overweeg verplichte deelname voor de zorgverleners in loondienstverband. Locatie en data Beide ziekenhuizen stellen ruimtes beschikbaar om zowel het plenaire gedeelte als de workshops te faciliteren. Indien er nog plaatsen over zijn, kunnen andere professionals uit de regio eventueel ook aansluiten. Hierbij valt te denken aan kraamverzorgenden van andere organisaties. In beide ziekenhuizen zal het symposium driemaal worden gehouden. Er kunnen in totaal maximaal 480 bezoekers inschrijven. Bijlage 1 toont de officiële uitnodiging voor het symposium. Locatie Datum Aantal bezoekers Bernhoven - Uden Maandag 12 januari per avond Woensdag 14 januari 2015 Donderdag 22 januari 2015 Maasziekenhuis- Boxmeer Maandag 19 januari 2015 Maandag 26 januari 2015 Woensdag 28 januari per avond Aanbeveling 4 Plan een aantal data en communiceer deze tijdig aan de beoogde deelnemers. Plan bij voorkeur s avonds op verschillende weekdagen. Regel tijdig een geschikte locatie voor het geschatte aantal deelnemers. Denk hierbij ook aan audiovisuele ondersteuningsmogelijkheden. Programma, doelstelling programmaonderdelen en evaluatie Het symposium start met twee plenaire lezingen. Vervolgens kunnen alle deelnemers in twee rondes een workshop volgen. Ze kunnen hierbij steeds kiezen uit vier workshops, waarin alle onderwerpen worden behandeld die in de regio aandacht behoeven (zie hoofdstuk 2). Per programmaonderdeel formuleert de projectgroep de doelstelling voor de aanwezige deelnemers. Tijd Activiteit 6 Hoofdstuk 2 Fase 2: Organisatie symposium

7 u (30 min) Inschrijven met koffie/thee en lekkers u (5 min) Opening door dagvoorzitter u (40 min) Achtergrond van de multidisciplinaire richtlijn Borstvoeding u (15 min) Ervaringsverhaal over borstvoedingsadviezen in de keten u (5 min) Naar workshopruimtes u (40 min) Workshops ronde u (5 min) Wisseling workshops u (40 min) Workshops ronde u Einde symposium Onderwerp en spreker Plenaire sessie 1: Multidisciplinaire Richtlijn Borstvoeding Myrte van Lonkhuijsen, voorzitter NVL Plenaire sessie 2: Ervaringsverhaal over borstvoedingsadviezen in de keten Een moeder, via Vereniging Borstvoeding Natuurlijk Workshop 1: Huid-op-huidcontact Yvonne Ahlers, obstetrieverpleegkundige Workshop 2: Weegbeleid & bijvoeden Noortje van den Elzen, verloskundige n.p. & lactatiekundige IBCLC Workshop 3: Pijn bij voeden Nellie Schoonenberg, lactatiekundige IBCLC Diny van de Wijdeven, jeugdverpleegkundige & lactatiekundige IBCLC Workshop 4: Kolven Chantal Bosma, kinderverpleegkundige & lactatiekundige IBCLC Doelstelling Deelnemer kent de achtergrond en de belangrijkste aanbevelingen en eventuele wijzigingen van de richtlijn. Deelnemer kent het belang van eenduidige advisering in de keten. Deelnemer weet te benoemen wat het belang is van huid-huid contact voor het op gang brengen van borstvoeding. Deelnemer weet te benoemen wanneer en op welke manier dit tot stand kan worden gebracht. Deelnemer weet te benoemen en toe te passen wat het doel is van biological nurturing. Deelnemer weet bij de gezonde zuigeling volgens de nieuwe richtlijn borstvoeding, te benoemen welke criteria gehanteerd worden voor start bijvoeden/kolven. Deelnemer weet welke methodes hiervoor gebruikt kunnen worden. Deelnemer weet te benoemen hoe deze methoden worden uitgevoerd. Deelnemer weet dat pijn een belangrijke reden is om vroegtijdig met borstvoeding te stoppen. Deelnemer kent het belang van goed aanleggen en weten waar ze op kunnen letten/kijken. Deelnemer kan verschillende oorzaken van pijn benoemen en per oorzaak een passend advies geven. Deelnemer weet wie ze kan bellen of naar wie ze kan verwijzen als de klachten niet verbeteren. Deelnemer weet waar ze meer informatie kunnen vinden over diverse pijnklachten. Deelnemer weet wanneer er gestart moet worden met kolven. Deelnemer weet de technieken van kolven met de hand. Deelnemer weet wat hands-on kolven is. Deelnemer kent de verschillende manieren kolven en waar op te letten. Hoofdstuk 2 Fase 2: Organisatie symposium 7

8 Elke avond worden er evaluatieformulieren uitgereikt (zie bijlage 2). Deze zullen door Welkom Kraamzorg worden geanalyseerd. Zie bijlage 3 voor de evaluatieanalyse van het originele symposium. Tijdens elke avond staan er twee personen van de projectgroep bij de inschrijftafel, om deelnemers te verwelkomen, een naambadge met daarop de twee gekozen workshops uit te delen en een evaluatieformulier uit te reiken. Dagvoorzitterschap zal worden ingevuld door de vertegenwoordigers van beide ziekenhuizen. Aanbeveling 5 Stel een duidelijk programma op en formuleer voorafgaand aan het symposium duidelijke doelstellingen bij elk programmaonderdeel. Verbind aan het programma de ontvangst, dagvoorzitterschap, sprekers en deelnemers. Start met een plenair gedeelte om een wij-gevoel te creëren ten aanzien van borstvoedingszorg. Bied workshops aan voor verdieping. Evalueer of de doelstellingen behaald zijn met behulp van een evaluatieformulier (zie bijlage 2). Financiën Het symposium zal op non-profit-basis worden georganiseerd. Beide ziekenhuizen, GGD en Welkom leveren hun bijdrage door de scholingsuren van hun deelnemende werknemers te vergoeden. Daarnaast neemt Welkom het secretariaat (inschrijvingen, analyse evaluaties) en de financiële afwikkeling voor haar rekening. Beide ziekenhuizen zullen de locatie en de catering faciliteren. Bovendien leveren zij, evenals de GGD, een docent. Kraamzorgorganisatie PVG betaalt een extra bijdrage, omdat zij verder geen neventaken op zich nemen. Voor deelnemers die in loondienst zijn bij een van de vijf organiserende instellingen (interne deelnemers) geldt dat deelname aan het symposium verplicht is, maar de toegang gratis. Hun organisaties dragen indirect al bij door hun scholingsuren te vergoeden (= personeelskosten) en neventaken op zich te nemen. Eerstelijnsverloskundigen, kraamverzorgenden en andere geïnteresseerden die niet in loondienst zijn bij een van de organiserende instellingen (externe deelnemers) betalen wel inschrijfgeld. Het inschrijfgeld wordt besteed aan de externe sprekers en docenten, namelijk: de spreker voor plenaire sessie 1, namelijk de voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Lactatiekundigen (NVL); twee externe docenten die het symposium mede organiseren en een workshop verzorgen, namelijk een niet-praktiserend verloskundige & lactatiekundige IBCLC en een vrijgevestigd lactatiekundige IBCLC; de VBN-moeder, die voor het invullen van de tweede plenaire sessie na zes avonden eenmalig een attentie krijgt (vrijwilligerswerk). Er is geen sponsoring nodig. Dankzij de investeringen van de deelnemende zorginstellingen is er een sluitende begroting. Er wordt voor de volgende beroepsgroepen accreditatie aangevraagd: Verloskundigen Kraamverzorgenden Verpleegkundigen Elke vertegenwoordiger in de projectgroep vraagt voor haar eigen beroepsgroep accreditatie aan. Kosten Secretariaat en financiële afwikkeling Zaalhuur en audiovisuele faciliteiten Koffie/thee/lekkers Verantwoordelijke partij kraamzorgorganisatie Welkom ziekenhuizen ziekenhuizen 8 Hoofdstuk 2 Fase 2: Organisatie symposium

9 Bedankje sprekers Externe docenten Interne docenten Personeelskosten scholingsuren Vergadertijd leden projectgroep Accreditatieaanvraag externe bezoekers externe bezoekers ziekenhuizen, GGD ziekenhuizen, GGD, beide kraamzorgorganisaties ziekenhuizen, GGD, beide kraamzorgorganisaties elke vertegenwoordiging afzonderlijk bij eigen beroepsorganisatie Aanbeveling 6 Maak de financiën vooraf inzichtelijk. Denk daarbij aan kosten voor sprekers en docenten, facilitaire zaken en accreditatieaanvraag. Probeer zoveel mogelijk de kosten in natura te regelen. Houd in gedachten dat inschrijfgeld het aantal deelnemers mogelijk vermindert. Verplichting verhoogt juist de deelname. Wanneer sponsoring noodzakelijk is, gebeurt dit uiteraard conform de KNOV-gedragscode Vervangingsmiddelen voor moedermelk 4 en de Weegpuntenfolder van de Landelijke Borstvoedingsraad 5. 4 KNOV-gedragscode Vervangingsmiddelen voor moedermelk, KNOV, Utrecht, juni Brochure Weegpunten voor het omgaan met sponsoring, Landelijke Borstvoedingsraad, zj, te downloaden via Hoofdstuk 2 Fase 2: Organisatie symposium 9

10 Bijlage 1 Voorbeeld uitnodiging 10 Hoofdstuk 2 Fase 2: Organisatie symposium

11 Bijlage 2 Voorbeeld evaluatieformulier VSV-nascholing Wat is je functie (kruis aan wat van toepassing is)? o eerstelijnsverloskundige o klinisch verloskundige o kraamverzorgende o obstetrie-, kraam- of kinderverpleegkundige o jeugdverpleegkundige o anders, namelijk: Plenaire sessie 1: Multidisciplinaire Richtlijn Borstvoeding 1. Sloot de lezing aan bij je werkervaring? 2. Wat je in de lezing hebt gehoord, kun je dat in je werk gebruiken? 3. Vond je de tijdsduur van de lezing voldoende? JA NEE, want Welk rapportcijfer geef je voor deze lezing? Plenaire sessie 2: Ervaringsverhaal van een moeder Vond je het verhaal van deze moeder een zinvolle aanvulling van deze scholing? JA, want NEE, want Je hebt vervolgens twee workshops bezocht. Per workshop zijn 5 vragen. Kruis niet van toepassing aan wanneer je de workshop niet bezocht hebt. Workshop 1: Huid-op-huidcontact o Niet van toepassing 1. Sloot de workshop aan bij je werkervaring? Hoofdstuk 2 Fase 2: Organisatie symposium 11

12 2. Wat je in de workshop hebt gehoord, kun je dat in je werk gebruiken? 3. Vond je de tijdsduur voldoende? JA NEE, want Welk rapportcijfer geef je voor deze workshop? Workshop 2: Pijn bij voeden o Niet van toepassing 1. Sloot de workshop aan bij je werkervaring? 2. Wat je in de workshop hebt gehoord, kun je dat in je werk gebruiken? 3. Vond je de tijdsduur voldoende? JA NEE, want Welk rapportcijfer geef je voor deze workshop? Workshop 3: Bijvoeden & weegbeleid o Niet van toepassing 1. Sloot de presentatie/workshop aan bij je werkervaring? 2. Wat je in de presentatie/workshop hebt gehoord, kun je dat in je werk gebruiken? 3. Vond je de tijdsduur voldoende? JA NEE, want Welk rapportcijfer geef je voor deze workshop? 12 Hoofdstuk 2 Fase 2: Organisatie symposium

13 Workshop 4: Kolven o Niet van toepassing 1. Sloot de presentatie/workshop aan bij je werkervaring? 2. Wat je in de presentatie/workshop hebt gehoord, kun je dat in je werk gebruiken? 3. Vond je de tijdsduur voldoende? JA NEE, want Welk rapportcijfer geef je voor deze workshop? Algemeen 1. Welke suggesties heb je als vervolg op deze scholing? 2. Wat neem je uit deze scholing mee in je werk als professional? 3. Vond je de locatie prettig? zeer zeker zeker neutraal niet helemaal niet 4. Heb je nog op- of aanmerkingen over deze scholing? NEE JA, namelijk Hoofdstuk 2 Fase 2: Organisatie symposium 13

14 Bijlage 3 Evaluatieanalyse symposium januari 2015 In januari 2015 is in de regio Maasland/Uden/Veghel een projectgroep gestart, om een scholing in de vorm van een symposium in de keten voor te bereiden en te geven. Het doel van het symposium was het implementeren van de multidisciplinaire richtlijn Borstvoeding in het VSV. Omdat ook regio Land van Cuijk graag de richtlijn wilde implementeren, zijn we samen opgetrokken in de voorbereiding en de uitvoering. Dit heeft in januari 2015 geresulteerd in zesmaal een scholing, waaraan ruim 450 professionals die te maken hebben met borstvoedingsbegeleiding uit de gehele keten hebben deelgenomen: verpleegkundigen van de kraam en neonatologieafdeling van Bernhoven en Maasziekenhuis, verloskundigen, kraamverzorgenden, GGD en enkele gynaecologen en kinderartsen. Helaas is het niet gelukt om de Vereniging Borstvoeding Natuurlijk (VBN) bij het symposium te betrekken. Aanvankelijk hadden we de VBN-vrijwilligster uit onze regio willen vragen een moeder te laten vertellen over hoe zij de borstvoedingszorg in de keten heeft ervaren. Omdat dit niet van de grond kwam, heeft een van de projectgroepleden een cliënte gevraagd hierover te vertellen. Conclusies en aanbevelingen voor een volgende scholing: De onderwerpen die de werkgroep adviseerde bij de scholing aan de orde te laten komen, zijn grotendeels gerealiseerd in dit symposium. Aan iedere deelnemer is door middel van een schriftelijke evaluatie gevraagd hoe het symposium ervaren is en wat nog aandacht behoeft. Het totaal is beoordeeld met een 8,0. Er blijkt al veel kennis aanwezig bij de professionals. De multidisciplinaire richtlijn blijkt daarnaast een goed bruikbaar naslagwerk. Vanuit de organisatie en de deelnemers kwamen de volgende aandachtspunten naar voren: Het ervaringsverhaal van de moeder sloot niet aan op de beroepsgroepen die deelnamen aan het symposium. Het bleek met name te gaan over de (matige) borstvoedingszorg door de huisarts. Medewerking van vrijwilligersorganisatie VBN was wellicht toch beter op zijn plaats geweest. Deelnemers zouden na deze inhoudelijke implementatie graag in een volgende scholing met elkaar in gesprek willen over het beleid en inhoud, om zo meer op één lijn te komen met elkaar en om ouders zo eenduidig mogelijk te kunnen adviseren. Er dient meer aandacht te zijn voor informatie aan zwangeren: een ouder die zichzelf goed voorbereidt, vergroot de kans van slagen. De ouder die in het ziekenhuis begeleiding krijgt, mist vaker voorlichtingsmomenten. Deelnemers wensen meer aandacht voor verdieping van het weegbeleid. Deelnemers zouden graag workshops willen volgen voor specifieke doelgroepen, zoals zorg bij pre- en dysmaturen. Deelnemers zouden graag meer ruimte voor interactie en discussie willen. 14 Hoofdstuk 2 Fase 2: Organisatie symposium

15 Bijlage 4 Overzicht van de aanbevelingen Fase 1: Voorbereiding Aanbeveling 1 Organiseer een multidisciplinaire projectgroep, waarin de verschillende zorglijnen vertegenwoordigd zijn. Spreek commitment af aan de projectgroep (qua vergadertijd en dergelijke). Zorg dat de vertegenwoordigers zelf met hun achterban in contact zijn en blijven. Zorg bij voorkeur ervoor dat de vertegenwoordigers ook budgetbeheerder van hun organisatie zijn. Zorg voor minimaal 1 lactatiekundige IBCLC in de werkgroep voor inhoudelijke expertise. Aanbeveling 2 Inventariseer in de werkgroep welke onderwerpen uit de richtlijn in de regio extra aandacht verdienen en formuleer een duidelijk scholingsplan. Fase 2: Organisatie symposium Aanbeveling 3 Stel een duidelijke doelgroep vast. Richt je bij voorkeur op alle bij borstvoeding betrokken disciplines binnen het VSV. Overweeg verplichte deelname voor de zorgverleners in loondienstverband. Aanbeveling 4 Plan een aantal data en communiceer deze tijdig aan de beoogde deelnemers. Plan bij voorkeur s avonds op verschillende weekdagen. Regel tijdig een geschikte locatie voor het geschatte aantal deelnemers. Denk hierbij ook aan audiovisuele ondersteuningsmogelijkheden. Aanbeveling 5 Stel een duidelijk programma op en formuleer voorafgaand aan het symposium duidelijke doelstellingen bij elk programmaonderdeel. Verbind aan het programma de ontvangst, dagvoorzitterschap, sprekers en deelnemers. Start met een plenair gedeelte om een wij-gevoel te creëren ten aanzien van borstvoedingszorg. Bied workshops aan voor verdieping. Evalueer of de doelstellingen behaald zijn met behulp van een evaluatieformulier (zie bijlage 2). Aanbeveling 6 Maak de financiën vooraf inzichtelijk. Denk daarbij aan kosten voor sprekers en docenten, facilitaire zaken en accreditatieaanvraag. Probeer zoveel mogelijk de kosten in natura te regelen. Houd in gedachten dat inschrijfgeld het aantal deelnemers mogelijk vermindert. Verplichting verhoogt juist de deelname. Wanneer sponsoring noodzakelijk is, gebeurt dit uiteraard conform de KNOV-gedragscode Vervangingsmiddelen voor moedermelk 6 en de Weegpuntenfolder van de Landelijke Borstvoedingsraad 7. 6 KNOV-gedragscode Vervangingsmiddelen voor moedermelk, KNOV, Utrecht, juni Brochure Weegpunten voor het omgaan met sponsoring, Landelijke Borstvoedingsraad, zj, te downloaden via Hoofdstuk 2 Fase 2: Organisatie symposium 15