Overview van reviews over vaktherapie in de geestelijke gezondheidszorg rapport voor Zorginstituut Nederland

Transcriptie

1 Overview van reviews over vaktherapie in de geestelijke gezondheidszorg rapport voor Zorginstituut Nederland Yolba Smit, onafhankelijk onderzoeker Derek de Beurs, VUMC Ann Van den Bruel, ME-TA Joan Vlayen, ME-TA Pim Cuijpers, VUMC Narcis nummer: OND Datum: 12 januari

2 Inhoud 1 Inleiding Achtergrond Onderzoeksvragen Afbakening onderzoeksvragen Methode Overview van reviews Richtlijnen Resultaten: overview van reviews Inleidend Kwaliteit van de geselecteerde reviews Patiënten met een alcoholverslaving (reviews) Patiënten met ADHD (reviews) Patiënten met een angststoornis (reviews) Patiënten met autisme (reviews) Patiënten met een depressie (reviews) Patiënten met een dubbeldiagnose (reviews) Patiënten met een eetstoornis (reviews) Patiënten met een opiaatverslaving (reviews) Patiënten met een persoonlijkheidsstoornis (reviews) Patiënten met schizofrenie (reviews) Gemengde patiëntenpopulaties Resultaten: richtlijnen Inleidend Beoordeling richtlijnen AGREE II Patiënten met een alcoholverslaving (richtlijnen) Patiënten met ADHD (richtlijnen)

3 4.5 Patiënten met een angststoornis (richtlijnen) Patiënten met autisme (richtlijnen) Patiënten met een depressie (richtlijnen) Patiënten met een eetstoornis (richtlijnen) Patiënten met een opiaatverslaving (richtlijnen) Patiënten met een persoonlijkheidsstoornis (richtlijnen) Patiënten met schizofrenie (richtlijnen) Patiënten met een ernstige psychische aandoening Discussie en conclusie Systematische reviews Richtlijnen Appendices Definities, omschrijvingen en internationale terminologie Zoekstrategie systematische reviews Reden van exclusie full-text opgevraagde reviews Flowchart selectie systematische reviews Kwaliteit van de geselecteerde reviews volgens AMSTAR Evidence tabellen reviews Zoekstrategie richtlijnen Flowchart selectie richtlijnen Reden van exclusie richtlijnen na beoordeling op full tekst Patiënten met een angststoornis (richtlijnen) Patiënten met autisme (richtlijnen) Patiënten met een depressie (richtlijnen) Patiënten met een eetstoornis (richtlijnen) Patiënten met een opiaatverslaving (richtlijnen) Patiënten met een persoonlijkheidsstoornis (richtlijnen) Patiënten met schizofrenie (richtlijnen) Referenties

4 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Vaktherapie - beeldende therapie, danstherapie, dramatherapie, muziektherapie en psychomotorische therapie - worden momenteel ingezet als zorg in de geneeskundige geestelijke gezondheidszorg. Als instrumenten bij psychomotorische therapie kunnen onder andere fitness therapie en running therapie worden ingezet. Ook zien we dat therapie met paarden wordt ingezet. De vraag is of de vaktherapieën en de bijbehorende instrumenten effectief zijn. Om dit te kunnen beoordelen is o.a. onderzoek nodig naar de stand van de wetenschap en de praktijk. Dit rapport voor Zorginstituut Nederland gaat over een overview van reviews van effectiviteitstudies naar vaktherapieën, fitness therapie, running therapie en therapie met paarden (hippotherapie) in de geestelijke gezondheidszorg. 1.2 Onderzoeksvragen 1. Welke toegevoegde waarde hebben vaktherapieën aan het behandelresultaat van patiënten in de geestelijke gezondheidszorg? Wat is het wetenschappelijk bewijs voor deze therapieën? 2. Wat is de effectiviteit van fitness therapie, running therapie en therapie met paarden in de geestelijke gezondheidszorg? 3. Wat zeggen de nationale en internationale multidisciplinaire richtlijnen over vaktherapie, fitness therapie, running therapie en therapie met paarden, en wat is de wetenschappelijke achtergrond van deze uitspraken? 1.3 Afbakening onderzoeksvragen Patiënten Onder patiënten in de geestelijke gezondheidszorg verstaan we volwassen patiënten met een: - alcoholverslaving - attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) - angststoornis - autisme spectrum stoornis (autisme) - depressie - dubbeldiagnose (zowel een psychische stoornis als een verslaving) 4

5 - eetstoornis - opiaatverslaving - persoonlijkheidsstoornis - schizofrenie De aandoening is gediagnosticeerd volgens gangbare methoden, e.g. een diagnostisch interview waarbij de criteria van de DSM gevolgd worden. Jeugdigen en dementerenden worden uitgesloten van het literatuuronderzoek Interventies Zorginstituut Nederland wil onderzoek doen naar de in Nederland toegepaste vaktherapieën (beeldende therapie, danstherapie, dramatherapie, muziektherapie en psychomotorische therapie) - zoals gebruikt in de geestelijke gezondheidszorg (tweedelijns zorg). In Nederland worden deze therapieën gegeven in een klinische, deeltijd- of ambulante setting, onder de verantwoordelijkheid van een hoofdbehandelaar (psychiater, psychotherapeut of psycholoog), en maken ze in het algemeen deel uit van een behandelpakket met meerdere interventies waarin de vaktherapieën ondersteunend zijn aan de totale behandeling. In de bijlage van dit onderzoeksvoorstel worden de definities van de vijf vaktherapieën gegeven volgens de Federatie Vaktherapeutische Beroepen. De eerste vier vaktherapieën (beeldend, dans, drama en muziek) zijn ook internationaal gangbaar, alsmede in de Angelsaksische literatuur, echter, psychomotorische therapie is geen term die in de Angelsaksische literatuur teruggevonden wordt [1]. Psychomotorische therapie in de Nederlandse context maakt gebruik van interventies die gericht zijn op lichaamsbeleving en bewegingsgedrag [1, 2] en kan gezien worden als een eclectische therapie met elementen uit de psychologie, bewegingstherapie, ergotherapie, lichaamsgerichte psychotherapie en fysiotherapie [1]. Hiermee heeft de Nederlandse psychomotorische therapie overlap met therapievormen uit andere landen, die ook gericht zijn op lichaamsbeleving en bewegingsgedrag. Probst et al. geven een overzicht van deze therapieën en van technieken/instrumenten die bij deze therapieën gebruikt worden (Figuur 1) [1]. De volgende door Probst et al. genoemde therapieën vallen buiten het bestek van ons onderzoek: - Play therapy: vooral in gebruik bij kinderen - Adventure therapy & wilderness therapy & outdoor therapy: valt in de Nederlandse context niet onder psychomotorische therapie - Haptonomie en haptotherapie: is in de Nederlandse context te onderscheiden van psychomotorische therapie 5

6 - Sporttherapie en mototherapie wanneer dit alleen uit fysiotherapie bestaat: zowel lichaamsbeleving als belevingsgedrag moeten aan bod komen Figuur 1 Overzicht van psychomotorische therapie en gelijkaardige therapieën uit andere landen (overgenomen uit Probst et al. [1]), met technieken die in deze therapieën gebruikt worden Voor wat betreft de technieken die bij psychomotorische therapie gebruikt kunnen worden richt ons onderzoek zich ook op de effectiviteit van: - fitness therapie (cardiovasculaire fitness therapie) [3] - running therapie (het therapeutisch inzetten van de rustige duurloop ten behoeve van mensen met een depressie of andere psychische klachten) [4] - therapie met paarden/hippotherapie De andere door Probst et al. genoemde technieken komen vaak zo algemeen voor dat ze als alleenstaande techniek binnen de psychomotorische therapie (een voornamelijk tweedelijns therapie in Nederland) geen toegevoegde waarde hebben; of zijn al eerder beoordeeld door Zorginstituut Nederland. In de literatuur werd geen onderscheid gemaakt tussen fitness therapie, running therapie en andere vormen van fysieke inspanning ( exercise ). De term running therapie lijkt vooral in Nederland veel gebruikt te worden. We behandelen daarom in dit rapport zowel fitness therapie als running therapie onder de noemer fysieke inspanning Controlegroepen Als controlegroepen tellen patiënten met dezelfde stoornis die geen behandeling ondergaan, of een gebruikelijke behandeling ondergaan zonder vaktherapie Uitkomstmaten Als uitkomstmaten nemen we: vermindering van symptomen, geen aantoonbare stoornis meer, terugval, vaktherapie-specifieke uitkomstmaten, kwaliteit van leven 6

7 (ziektespecifiek en algemeen), participatie in de maatschappij (e.g. werk, scholing), negatieve effecten Studies In dit rapport bespreken we systematische reviews en richtlijnen. Hiermee krijgen we een eerste overzicht van het beschikbare bewijs per patiëntengroep. In een vervolgonderzoek kan dan naar bewijs gezocht worden wat niet in de systematische reviews werd beschreven (gerandomiseerde, gecontroleerde trials en/of gecontroleerd cohortonderzoek). Onder een systematische review verstaan we een review die een systematische zoekstrategie hanteert in tenminste Pubmed en een andere database met een kwaliteitsbeoordeling van de geselecteerde studies. We selecteren reviews van gerandomiseerde, gecontroleerde studies en als die er niet zijn selecteren we ook reviews van gecontroleerde cohortstudies. Reviews van cohorten zonder vergelijkende patiëntengroep sluiten we uit. Omdat psychomotorische therapie sterke wortels heeft in Duitsland en Frankrijk zal ook naar Duits- en Franstalige reviews gezocht worden (naast Engels- en Nederlandstalige reviews). Daarnaast beschrijven en beoordelen we de Nederlandse richtlijnen en richtlijnen uit België, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk met het AGREE instrument. 7

8 2 Methode Ons onderzoek bestaat uit (a) een overview van reviews en daarnaast (b) een beschrijving en beoordeling van (internationale) multidisciplinaire (MDR) richtlijnen. 2.1 Overview van reviews Tabel 1 geeft de afbakening van de onderzoeksvraag schematisch weer wat betreft de populatie, interventie, vergelijking, uitkomsten en type studie (PICOS schema) (zie ook paragraaf 1.3). Tabel 1 PICOS schema effectiviteit van vaktherapie P = population Volwassen patiënten met een: - alcoholverslaving - attention deficit hyperactivity disorder (ADHD) - angststoornis - autisme spectrum stoornis - depressie - dubbeldiagnose (zowel een psychische stoornis als een verslaving) - eetstoornis - opiaatverslaving - persoonlijkheidsstoornis - schizofrenie I = intervention Diagnose gesteld volgens gangbare methode, bijvoorbeeld depressieve stoornis volgens DSM criteria en niet patiënten met depressieve klachten. Uitgesloten: patiënten met dementie Vaktherapie: - beeldende therapie - danstherapie - dramatherapie - muziektherapie - psychomotorische therapie Fitness therapie 8

9 Running therapie Therapie met paarden C = comparator Patiënten die geen behandeling ondergaan, of een gebruikelijke behandeling ondergaan zonder vaktherapie O = outcomes - vermindering van symptomen - geen aantoonbare stoornis meer - recidief - terugval/heropname - kwaliteit van leven (ziektespecifiek en algemeen) - participatie in de maatschappij (e.g. werk, scholing) - negatieve effecten S = study designs Systematische reviews van gerandomiseerde, gecontroleerde studies of van gecontroleerde observationele studies als er geen systematische reviews van gerandomiseerde, gecontroleerde studies zijn - ten minste gezocht in Pubmed en 1 andere database - kwaliteitsbeoordeling van geselecteerde studies gedaan - full text gepubliceerd in een peer-reviewed tijdschrift Zoekstrategie We doorzochten Medline, EMBASE, PsycInfo, CINAHL en de Cochrane Database of Systematic Reviews op 5 en 6 november 2014, vanaf het begin van de database. De zoekstrategieën werden systematisch opgebouwd, gebruikmakend van de termen uit het PICOS schema. We gebruikten een filter voor systematische reviews. De gebruikte zoekstrategieën staan in paragraaf 6.2 in de Appendices Selectie Twee onafhankelijke onderzoekers (AV, DdB) voerden een dubbelselectie uit volgens de inclusiecriteria uit het PICOS schema. Zij selecteerden enkel studies fulltext gepubliceerd in het Duits, Engels, Frans of Nederlands in peer-reviewed tijdschriften. De redenen voor exclusie van full-text staan in paragraaf 6.3 in de Appendices. Indien de twee onderzoekers geen consensus bereikten over de inclusie van een studie, gaf de mening van een derde onderzoeker (PC) de doorslag Beoordeling van de methodologische kwaliteit Steeds twee onafhankelijk onderzoekers (AV of YS en DdB) beoordeelden de kwaliteit van de te includeren reviews, aan de hand van AMSTAR methode. 9

10 Discordante scores werden opgelost door discussie. Indien de twee onderzoekers geen consensus bereikten, gaf de mening van een derde onderzoeker (AV of YS) de doorslag Data-extractie Een onderzoeker voerde de data in de tabellen in (AV of YS) en een tweede onderzoeker (DdB) controleerde de invoer Interpretatie van effectgrootte s Voor effectgroottes die beschreven werden als een gestandaardiseerd gemiddeld verschil (standardised mean difference, SMD, Cohen s d of Hedges g) interpreteren we voorzichtig als volgt: 1. 0,2-0,4: klein effect 2. 0,5-0,7: middelgroot effect 3. 0,8 of groter: groot effect [5] Toekennen van niveau van bewijs Als een geselecteerde systematische review GRADE toepaste op de uitkomsten rapporteerden we de GRADE beoordeling uit die review. 2.2 Richtlijnen We zochten in een aparte literatuurstudie naar multidisciplinaire richtlijnen uit Nederland en de ons omringende landen (België, Duitsland), en het Verenigd Koninkrijk. De volgende bronnen werden hierbij geraadpleegd: Medline, National Guideline Clearinghouse, GIN en websites van richtlijnorganisaties. Richtlijnen dienden gepubliceerd te zijn in 2006 of later (laatste negen jaar). We beoordeelden de richtlijnen met het methodologische deel van het AGREE II instrument. Dit gebeurde door twee onderzoekers (YS en DdB), onafhankelijk van elkaar. We beschreven de geselecteerde richtlijnen in tekst en tabellen. 10

11 3 Resultaten: overview van reviews 3.1 Inleidend We selecteerden 23 systematische reviews volgens de inclusiecriteria. Een flowchart van het selectieproces is te vinden in paragraaf 6.4 in de Bijlagen. Redenen van exclusie van studies die full text werden opgevraagd zijn te vinden in paragraaf 6.3. Tabel 2 geeft een overzicht van de hoeveelheid bewijs die er per patiëntengroep en per onderzochte interventie werd geselecteerd. We onderzochten zeven verschillende interventies bij tien verschillende patiëntengroepen, in totaal 70 verschillende patiënt-interventie combinaties. Voor 11 patiënt-interventie combinaties vonden we bewijs in de vorm van RCTs of gecontroleerde klinische studies, geïncludeerd in systematische reviews. Daarnaast selecteerden we twee systematische reviews met gemengde patiëntenpopulaties, die niet in Tabel 2 staan vermeld. 3.2 Kwaliteit van de geselecteerde reviews Kwaliteit van de 23 geselecteerde reviews werd beoordeeld met het AMSTAR instrument. De belangrijkste beperkingen waren: - 13 reviews noemden geen onderzoeksprotocol of a priori vastgestelde methoden - vijf reviews kenden geen dubbelbeoordeling bij de selectie van studies, of geen dubbele data extractie procedure - drie systematische reviews excludeerden grijze literatuur - 13 reviews gaven geen lijst van de geëxcludeerde studies - zes reviews gaven het kwaliteit van bewijs niet adequaat weer in hun conclusies (te optimistische conclusies in het licht van de beperkingen van het bewijs) De volledige AMSTAR beoordeling per review is te vinden in paragraaf 6.5 in de Bijlagen. 11

12 Tabel 2 Overzicht van kwantiteit van bewijs per interventie en per patiëntengroep Aantal systematische reviews (aantal relevante studies in die reviews) Patiënten met: Beeldende therapie Danstherapie Dramatherapie Muziektherapie PMT Fysieke inspanning Therapie met paarden Alcoholverslaving 0 1(0) 0 1(0) 1(0) 1 (11 *) 1 (0) ADHD 0 1(0) 0 0 1(0) 0 1 (0) Angststoornis 0 1(0) 0 0 1(0) 1 (8) 1 (0) Autisme 0 1(1) 0 1(0) 1(0) 1(0) 1 (0) Depressie 0 1(0) 0 1(1) 1(0) 3 (39) 1 (0) Dubbeldiagnose 0 1(0) 0 0 1(0) 0 1 (0) Eetstoornis 0 1(0) 0 0 2(0) 3 (5) 1 (0) Opiaatverslaving 0 1(0) 0 1(0) 1(0) 1(11*) 1 (0) Persoonlijkheidsstoornis 0 1(0) 0 0 1(0) 0 1 (0) Schizofrenie 1(1) 1(0) 1(0) 1(8) 2(1) 3(3) 1 (0) Afkortingen: PMT: psychomotorische therapie * 3 RCTs over patiënten met een alcoholverslaving; 3 RCTs over patiënten met een drugsverslaving; 5 RCTs over patiënten met zowel een alcohol als een drugsverslaving 12

13 3.3 Patiënten met een alcoholverslaving (reviews) Beeldende therapie (reviews) Er werden geen systematische reviews geselecteerd die de effectiviteit van beeldende therapie bij patiënten met een alcoholverslaving evalueerden Danstherapie (reviews) Eén systematische review evalueerde het effect van dance/movement therapy bij alle patiënten, en includeerde geen enkele relevante RCT of gecontroleerde cohort studie bij patiënten met een alcoholverslaving [6] Dramatherapie (reviews) Er werden geen systematische reviews geselecteerd die de effectiviteit van dramatherapie bij patiënten met een alcoholverslaving evalueerden Muziektherapie (reviews) Eén systematische review van Mays et al. uit 2008 evalueerde de effectiviteit van muziektherapie bij patiënten met een verslaving [7]. Er werd tot 2006 gezocht; er werden geen gecontroleerde studies gevonden Psychomotorische therapie (reviews) Eén systematische review evalueerde het effect van dance/movement therapy bij alle patiënten, en includeerde geen enkele relevante RCT of gecontroleerde cohort studie bij patiënten met een alcoholverslaving [6] Fysieke inspanning (reviews) Wang 2014 evalueerde het effect van fysieke inspanning bij patiënten met een verslaving [8]. Wang et al. zochten tot in 2013 en includeerden 11 voor ons relevante RCTs (n=625) (drie RCTs over patiënten met een alcoholverslaving, vijf RCTs over patiënten met een verslaving aan illegale drugs en drie RCTs over patiënten die zowel aan alcohol als aan drugs verslaafd waren). Er werd geen meta-analyse gedaan met alleen de voor ons relevante RCTs. De uitkomstmaat abstinentie werd in vijf RCTs gerapporteerd: vier RCTs vonden significant meer abstinentie in de fysieke inspanningsgroep vs. de controlegroep; de ORs lagen tussen de 1,04 en 7,66. Drie van de vier studies die over onthoudingsverschijnselen rapporteerden vonden significant minder onthoudingsverschijnselen in de fysieke inspanningsgroepen, met SMDs tussen de -4,22 en 0,24. De SMDs voor angst lagen tussen de -0,54 en 0,00; twee van de vijf RCTs die over angst rapporteerden vonden significant minder angst in de fysieke inspanningsgroepen. Zes RCTs 13

14 rapporteerden over depressie waarbij vier RCTs significant minder depressie vonden in de fysieke inspanningsgroep; de SMDs lagen tussen de -0,75 en 0,00. Over negatieve effecten werd niet gerapporteerd Therapie met paarden (reviews) De systematische review van Kamioka 2014 zocht naar RCTs die therapie met dieren evalueerden, en vond geen enkele RCT over therapie met paarden, bij welke patiëntengroep dan ook [9]. 3.4 Patiënten met ADHD (reviews) Een systematische review evalueerde het effect van dance/movement therapy bij alle patiënten, en includeerde geen enkele relevante RCT of gecontroleerde cohort studie bij patiënten met ADHD [6]. Geen van de geïncludeerde reviews evalueerde beeldende therapie, dramatherapie, muziektherapie, of fysieke inspanning bij patiënten met ADHD. Zie ook paragraaf Patiënten met een angststoornis (reviews) Beeldende therapie (reviews) Er werden geen systematische reviews geselecteerd die de effectiviteit van beeldende therapie bij patiënten met een angststoornis evalueerden Danstherapie (reviews) Eén systematische review evalueerde het effect van dance/movement therapy bij alle patiënten, en includeerde geen enkele relevante RCT of gecontroleerde cohort studie bij patiënten met een angststoornis [6] Dramatherapie (reviews) Er werden geen systematische reviews geselecteerd die de effectiviteit van dramatherapie bij patiënten met een angststoornis evalueerden Muziektherapie (reviews) Er werden geen systematische reviews geselecteerd die de effectiviteit van muziektherapie bij patiënten met een angststoornis evalueerden Psychomotorische therapie (reviews) Eén systematische review evalueerde het effect van dance/movement therapy bij alle patiënten, en includeerde geen enkele relevante RCT of gecontroleerde cohort studie bij patiënten met een angststoornis [6]. 14

15 3.5.6 Fysieke inspanning (reviews) Eén systematische review evalueerde het effect van fysieke inspanning bij patiënten met een angststoornis [10]. Deze review zocht tot 2011 en includeerde acht RCTs (n=563) waarin patiënten van 18 tot 65 jaar werden geïncludeerd. Er werd geen meta-analyse gedaan. Eén RCT vergeleek fysieke inspanning vs. geen fysieke inspanning en vond een niet-significante betere kwaliteit van leven na fysieke inspanning. Een tweede RCT vergeleek fysieke inspanning vs. placebo pil en vond een significante verbetering na fysieke inspanning voor wat betreft angst en depressie op twee meetschalen. Daarnaast vond deze studie op één meetschaal een significante verbetering voor wat betreft globale indruk; op een andere meetschaal was het verschil niet statistisch significant. Voor angst en paniek werden drie verschillende meetschalen gebruikt; alle meetschalen lieten minder angst en paniek zien na fysieke inspanning, op één meetschaal was dit verschil statistisch significant. Een derde RCT vergeleek fysieke inspanning vs. antidepressiva en vond dat zowel de globale indruk (twee meetschalen gebruikt) als angst en paniek (drie meetschalen gebruikt) significant meer verbeterden na fysieke inspanning, in vergelijking met antidepressiva. Angst alleen (twee meetschalen) verminderde niet significant meer na fysieke inspanning, evenals depressie (twee meetschalen). Een vierde RCT kende twee vergelijkingen, waarvan de eerste fysieke inspanning + antidepressiva vs. ontspanningsoefeningen + placebo vergeleek. Daarin werd een significant betere algemene indruk bij de groep die fysieke inspanning kreeg gevonden. De andere vergelijking (fysieke inspanning + placebo vs. ontspanningsoefeningen + placebo) vond een niet significant verschil, waarbij niet werd gerapporteerd in welke richting het effect wees. De vijfde RCT vergeleek fysieke inspanning + CBT vs. voorlichting + CBT. Voor angst en stress werd een niet significante verbetering gevonden; voor depressie werd een significante verbetering gevonden. Een zesde RCT vergeleek fysieke inspanning + gedragsveranderingen + ergotherapie vs. standaard huisartsenzorg en vond een significante vermindering van angst en van paniek. De laatste twee RCTs vergeleken fysieke inspanning van verschillende aard en intensiteit onderling; de resultaten van deze RCTs worden hier niet gerapporteerd. Over negatieve effecten werd niet gerapporteerd Therapie met paarden (reviews) Zie paragraaf

16 3.6 Patiënten met autisme (reviews) Beeldende therapie (reviews) Er werden geen systematische reviews geselecteerd die de effectiviteit van beeldende therapie bij patiënten met autisme evalueerden Danstherapie (reviews) Eén systematische review evalueerde het effect van dance/movement therapy bij patiënten met autisme [6]. Er werd tot 2012 gezocht en één voor ons relevante studie geïncludeerd (n=31). Deze studie randomiseerde 31 patiënten tussen de 16 en 47 jaar (gemiddelde leeftijd 22 jaar) met autisme tussen zeven weken een wekelijkse één uur durende danstherapie of geen interventie. Na zeven weken werden de volgende gemiddelde scores gerapporteerd: welbevinden (Heidelberg State Inventory): 4,45 (SD:0,76) vs. 3,77 (SD:0,84); lichaamsbeleving (Questionnaire of Movement Therapy): 4,35 (SD: 0,61) vs. 3,67 (SD: 0,77); Emotional Empathy Scale: 3,23 (SD: 0,52) vs. 2,86 (SD: 0,60)(voor alle meetschalen werd niet gerapporteerd welke richting verbetering kenmerkt). Over negatieve effecten werd niet gerapporteerd Dramatherapie (reviews) Er werden geen systematische reviews geselecteerd die de effectiviteit van dramatherapie bij patiënten met autisme evalueerden Muziektherapie (reviews) Eén systematische review evalueerde de effectiviteit van muziektherapie bij patiënten met autisme [11]. Er werd tot 2013 gezocht; er werden geen gecontroleerde studies over volwassen patiënten met autisme gevonden Psychomotorische therapie Eén systematische review evalueerde het effect van dance/movement therapy bij alle patiënten, en includeerde geen enkele relevante RCT of gecontroleerde cohort studie bij patiënten met autisme [6] Fysieke inspanning (reviews) Eén systematische review evalueerde de effectiviteit van fysieke inspanning bij patiënten met autisme [12]. Er werd tot 2009 gezocht; er werden geen gecontroleerde studies over volwassen patiënten met autisme gevonden Therapie met paarden (reviews) Zie paragraaf

17 3.7 Patiënten met een depressie (reviews) Beeldende therapie (reviews) Er werden geen systematische reviews geselecteerd die de effectiviteit van beeldende therapie bij patiënten met een depressie evalueerden Danstherapie Eén systematische review evalueerde het effect van dance/movement therapy bij alle patiënten, en includeerde geen enkele relevante RCT of gecontroleerde cohort studie bij patiënten met een depressie [6] Dramatherapie (reviews) Er werden geen systematische reviews geselecteerd die de effectiviteit van dramatherapie bij patiënten met een depressie evalueerden Muziektherapie (reviews) Eén systematische review evalueerde het effect van muziektherapie bij patiënten met een depressie [13]. Er werd tot 2006 gezocht naar RCTs of gecontroleerde klinische trials die muziektherapie + standaard behandeling vergeleken met standaard behandeling. Er werden drie RCTs en één gecontroleerde klinische trial geïncludeerd; echter, drie studies rapporteerden geen 95%BI of SD en hun resultaten worden hier niet weergegeven. De enige overgebleven RCT includeerde 30 patiënten van 60 jaar of ouder, met een diagnose van een major of minor depressie gediagnosticeerd met een klinisch interview. Na muziektherapie hadden patiënten een betere score op de Geriatric Depression Scale (MD -6,20; 95%BI: - 1,33 tot -11,07) en op de Brief Symptom Inventory-General Severity Index (MD - 0,36; 95%BI: - 0,26 tot -0,98) in vergelijking met een wachtlijstgroep. Negatieve effecten werden niet gerapporteerd Psychomotorische therapie Eén systematische review evalueerde het effect van dance/movement therapy bij alle patiënten, en includeerde geen enkele relevante RCT of gecontroleerde cohort studie bij patiënten met een depressie [6]. 17

18 18

19 Ο ΟΟ Ο Ο Ο ΟΟ ΟΟΟ

20 3.7.6 Fysieke inspanning (reviews) Drie systematische reviews evalueerden het effect van fysieke inspanning bij patiënten met een depressie [14-16] (Tabel 3). De review van Cooney 2013 zocht tot 2012 naar RCTs waarin fysieke inspanning werd vergeleken met een controle en includeerde 39 RCTs met in totaal patiënten [14]. 23 RCTs rekruteerden hun patiënten uit niet-klinische populaties; tien van deze RCTs diagnosticeerden depressie met een klinisch interview en 13 RCTs met een depressie meetschaal. Negen RCTs rekruteerden patiënten uit klinische populaties, zowel klinische als ambulant, en zeven RCTs gebruikten een gemengde rekruteringsstrategie. De gemiddelde leeftijd lag tussen de 22 en 88 jaar; patiënten met dysthymie of een minor depressie waren in sommige RCTs geïncludeerd. Fysieke inspanning bestond meestal uit aerobe training onder supervisie. Als fysieke inspanning werd vergeleken met geen behandeling of welke controle behandeling dan ook, dan kenden patiënten uit de fysieke inspanningsgroep minder depressie symptomen direct na afloop van de behandeling (middelgroot effect, SMD -0,62; 95%BI: -0,81 tot -0,42, 35 RCTs, n=1.356, I=63%, matige kwaliteit van bewijs volgens GRADE). Als alleen de RCTs met een adequate blindering van de toewijzing aan behandelgroep, een intention-to-treat analyse en een geblindeerde vaststelling van de uitkomsten werden meegenomen dan werd het effect klein en was niet meer statistisch significant (SMD -0,18; 95%BI: -0,47 tot 0,11, 6 RCTs, n=464). Bij patiënten met een klinische diagnose van depressie was het effect middelgroot (- 0,57; 95%BI: -0,81 tot -0,32, 23 RCTs, n=967. Na een follow-up van vier tot 28 maanden was er nog steeds een klein effect meetbaar (-0,33; 95%BI: -0,63 tot - 0,03, 8 RCTs, n=377, laag niveau van bewijs volgens GRADE). Zeven RCTs rapporteerden geen verschil in negatieve effecten tussen de behandelgroepen. Als fysieke inspanning werd vergeleken met cognitieve therapie dan was er geen verschil in effectiviteit (SMD -0,03; 95%BI: -0,32 tot 0,26, 7 RCTs, n=189, matige kwaliteit van bewijs). In vergelijking met antidepressiva gaf fysieke inspanning meer verbetering van depressieve symptomen (klein effect, SMD -0,11; 95%BI: - 0,34 tot 0,12, 4 RCTs, n=300, matige kwaliteit van bewijs). In de antidepressiva groepen werden meer bijwerkingen gerapporteerd in twee RCTs die dat systematische evalueerden, het ging om meer diarree (p=0,03) en meer klachten van moeheid (2,4% vs. 20%) en seksuele problemen (2,4% vs. 26%). De systematische review van Krogh et al. evalueerde het effect van fysieke inspanning op een klinische depressie, gediagnosticeerd aan de hand van een diagnostisch systeem [16]. Krogh et al. zochten tot 2008 en includeerden dertien 20

21 RCTs, waarvan vier hun patiënten rekruteerden in een klinische setting. Twaalf RCTs betroffen patiënten met een milde tot matig ernstige depressie. In alle RCTs ging het om fysieke inspanning onder supervisie en in acht RCTs betrof het aerobe inspanning. Patiënten in de controlegroepen kregen meditatie, ergotherapie, wachtlijst, standaard therapie, placebo, voorlichting of rek- en strekoefeningen. Er was een klein effect meetbaar van fysieke inspanning op depressieve symptomen, direct na afloop van de interventie (SMD -0,40; 95%BI: -0,66 tot -0,14, 13 RCTs). Net zoals bij de review van Cooney et al. werd het effect kleiner als alleen naar RCTs met een adequate blindering van de toewijzing aan behandelgroep, een intention-to-treat analyse en een geblindeerde vaststelling van de uitkomsten werden meegenomen (SMD -0,19; 95%BI: -0,70 tot 0,31, 3 RCTs). Na follow-up (negen tot 26 maanden na randomisatie) was er geen verschil meer tussen behandelgroepen (SMD -0,01; 95%BI: -0,28 tot 0,26, 5 RCTs). Deze review rapporteerde niet over negatieve effecten. De systematische review van Daley et al. zocht tot 2008 naar RCTs en quasigerandomiseerde studies die het effect van fysieke inspanning op een postnatale depressie onderzochten [15]. Daley 2009 includeerde vier RCTs en een quasigerandomiseerde trial (n=221). Alle interventies duurden 12 weken en vergeleken fysieke inspanning met standaard behandeling (vier studies) of ondersteunende gesprekken (een studie). Er werd een groot effect van fysieke inspanning gevonden op de symptomen van depressie (SMD -0,81; 95%BI: -1,53 tot -0,10, 5 RCTs, n niet gerapporteerd). Een trial die fysieke inspanning als een co-interventie met sociale ondersteuning aanbood zorgde voor heterogeniteit; zonder deze trial was de effectgrootte klein (SMD -0,42; 95%BI: -0,90 tot 0,05). Over negatieve effecten werd niet gerapporteerd Therapie met paarden (reviews) Zie paragraaf Patiënten met een dubbeldiagnose (reviews) Beeldende therapie (reviews) Er werden geen systematische reviews geselecteerd die de effectiviteit van beeldende therapie bij patiënten met een dubbeldiagnose evalueerden. 21