Themabijeenkomst Samenwerken op het gebied van veiligheid en jeugdbeleid Statenzaal Provincie Zuid-Holland, 20 mei 2010.

Transcriptie

1 Themabijeenkomst Samenwerken op het gebied van veiligheid en jeugdbeleid Statenzaal Provincie Zuid-Holland, 20 mei De wettelijke taken van de jeugdbescherming. Hoe kan vanuit de jeugdbescherming bijgedragen worden aan de veiligheid in wijken en buurten? Mogelijkheden en onmogelijkheden, bijdrage Mariëlle R. Bruning ( uur). Geachte aanwezigen, Intro Vanmorgen zijn wij bij elkaar gekomen om te informeren en te discussiëren over samenwerking op het gebied van veiligheid en jeugdbeleid in Zuid-Holland. Als hoogleraar jeugdrecht, met bijzondere aandacht voor jeugdzorg en jeugdbescherming, kijk ik de laatste tijd met verbazing naar de ontwikkelingen waarin de gemeente preciezer gezegd burgemeester en college van B&W - steeds meer wettelijke bevoegdheden krijgt op het gebied van de jeugdzorg vanuit de gedachte dat hiermee overlast kan worden tegengegaan. Die rol heeft volgens mij te maken met onze huidige blik op de samenleving: wij wensen een veilige samenleving waarin alle risico s op onveiligheid moeten worden voorkomen. De burgemeester heeft van oudsher als taak de openbare orde te handhaven, samen met de politie die strafbare feiten opspoort. Veiligheid in de wijk en in de gemeente is een groot goed dat moet worden nagestreefd door overlast zoveel mogelijk te voorkomen en tegen te gaan. Nu vormen jongeren een belangrijke groep die overlast kan veroorzaken. Een groep ook waarin nog veel te investeren valt om erger te voorkomen. Risicofactoren voor overlastgedrag of zelfs crimineel gedrag liggen zo blijkt uit vele onderzoeken voor een belangrijk deel in de directe omgeving van de jongere: ouders en andere gezinsleden. Een problematische gezinssituatie kan de oorzaak zijn van hinderlijk of delinquent gedrag van een jongere. Belangrijk is echter te constateren dat hier geen oorzakelijk verband ligt. De burgemeester als jeugdzorgwerker? Het lijkt in elk geval niet meer dan logisch dat bij de bestrijding van overlast en het streven naar veiligheid in buurt en gemeente de laatste jaren steeds meer wordt gezocht naar mogelijkheden tot preventief ingrijpen door bemoeienis met het leven van een jongere of het gezin waarin hij of zij opgroeit. Door jeugdproblematiek bij de oorzaak aan te pakken, kan effectief worden gewerkt aan vermindering van overlastgevende jongeren en jeugddelinquentie. Daarbij wordt de gemeente in de rol van de burgemeester steeds meer als hoeder van veiligheid buitenshuis en binnenshuis gezien. De gemeente zou bij uitstek initiator en coördinator op het terrein van jeugdinterventies zijn. Zo heeft de burgemeester sinds 2008 een belangrijke rol ter uitvoering van de Wet Tijdelijk Huisverbod; hij kan beslissen tot het opleggen en verlengen van een huisverbod voor een pleger van huiselijk geweld. Daarbij geldt voor de burgemeester ook de verplichting om bij kindermishandeling met het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling van Bureau Jeugdzorg te overleggen en om Bureau Jeugdzorg te informeren over een opgelegd huisverbod. We zien de laatste jaren een belangrijke uitbreiding van bevoegdheden van de burgemeester en het college van B&W op het gebied van jeugdzorg: 1

2 In het wetsvoorstel tot aanpassing van de Wet op de jeugdzorg (31 977) wordt geregeld dat de organisatie van de Centra voor Jeugd en Gezin een gemeentelijke verantwoordelijkheid is; het college van B&W is voor de organisatie van de centra verantwoordelijk, zo wordt dit geregeld in de Wet op de jeugdzorg; Daarnaast en in aanvulling krijgt het college van B&W de verantwoordelijkheid voor een effectieve samenwerking van de instanties die met jeugd te maken hebben (art. 1c lid 1 Wmo), tenzij het gaat om jeugdzorg op basis van een indicatiebesluit, want dan is Bureau Jeugdzorg coördinator van zorg; De burgemeester krijgt de bevoegdheid om knopen door te hakken bij onenigheid over de coördinatie van zorg en moet dan een verantwoordelijke instantie aanwijzen zoals Bureau Jeugdzorg, jeugd-ggz of een instantie die het jeugdwelzijn bevordert. Deze nieuwe bevoegdheden gaan over de regie van de coördinatie en samenwerking in de jeugdzorg. Het lijkt voor de hand te liggen deze bevoegdheden bij de gemeente te leggen vanuit de gedachte dat jeugdhulpverlening dicht bij de burger moet liggen en vanuit lokaal niveau moet worden aangeboden en aangestuurd. Het gaat hier slechts om eventuele aansturing van organisaties die jeugdigen hulp verlenen. Er liggen echter ook voorstellen die de burgemeester de bevoegdheid geven om zich rechtstreeks met gezinnen te bemoeien: In het wetsvoorstel maatregelen bestrijding voetbalvandalisme en ernstige overlast (31467) dat net door de Eerste Kamer heen is, krijgt de burgemeester de bevoegdheid ouders met gezag over een minderjarige jonger dan twaalf jaar die herhaaldelijk de openbare orde heeft verstoord, een bevel te geven voor de duur van drie maanden. Dat bevel houdt in dat ouders ervoor moeten zorgen ofwel dat hun kind zich niet onbegeleid in een nader aan te wijzen gebied (straat, plein, buurt) bevindt, ofwel dat hun kind zich tussen uur niet onbegeleid op straat bevindt; de zgn. avondklok 12-minners (art. 172b Gemeentewet). Zodoende kan overlast door 12-minners beter worden aangepakt. In het wetsvoorstel herziening kinderbeschermingsmaatregelen (32 015) krijgt de burgemeester de bevoegdheid om een minderjarige bij de Raad voor de Kinderbescherming te melden met het verzoek om een verzoekschrift bij de kinderrechter in te dienen tot een kinderbeschermingsmaatregel (een ondertoezichtstelling). Als de Raad het niet eens is met de burgemeester, heeft de burgemeester vervolgens de eigen bevoegdheid om zijn visie op de noodzaak van een OTS voor de kinderrechter te verdedigen door zelf een verzoek bij de rechter in te dienen. Tenslotte zijn er plannen om de burgemeester de bevoegdheid te geven asociale gezinnen die ernstige overlast in hun eigen wijk veroorzaken, uit huis te plaatsen (notitie burgemeester en veiligheid 2008/09). Scheiding jeugdzorg/veiligheid Hoewel er veel meer te zeggen valt over deze voorstellen, is het niet mijn bedoeling om deze voorstellen hier nader te belichten en te bekritiseren. Waar het mij om gaat, is het 2

3 beeld van een cumulatie van bevoegdheden tot gezinsbemoeienis voor de burgemeester ter handhaving van de openbare orde, waarbij een grijs gebied ontstaat tussen openbare orde en veiligheid aan de ene kant en jeugdzorg aan de andere kant. Ik zie hier als jurist net als bijvoorbeeld prof. Sylvia Wortmann, tevens lid van de Raad van State belangrijke bezwaren. Jeugdzorg en openbare orde zouden niet vermengd moeten worden, maar juist van elkaars professionaliteit moeten profiteren en een heldere afbakening van taken moeten blijven nastreven. Dit heeft alles te maken met inbreuken door de overheid die op een ieders grondrechten kunnen worden gemaakt. Inbreuken zijn geoorloofd als dit gebeurt op bepaalde grondslagen, zoals openbare veiligheid, het voorkomen van overlast en strafbare feiten of ter bescherming van het kind. Zo kunnen inbreuken op het recht op familie- en gezinsleven worden gemaakt als sprake is van gepleegde strafbare feiten, bijvoorbeeld huiselijk geweld dat tot een uithuisplaatsing van de pleger leidt, maar ook op basis van bescherming van de belangen van het kind vanwege ernstige zorgen over een opvoedsituatie voor een kind, op grond waarvan de rechter tot een uithuisplaatsing van het kind beslist. Deze grondslagen moeten zuiver gescheiden blijven, omdat dit gepaard gaat met voldoende waarborgen tegen ongerechtvaardigde overheidsbemoeienis. De verschillende doelen voor bemoeienis met een kind of gezin mogen niet verschuiven of door elkaar lopen, want dan bestaat er geen legitieme grondslag meer tot bemoeienis, zo leren mensenrechtenverdragen ons. Jeugdbescherming en veiligheid Natuurlijk neemt dit niet weg dat een goede samenwerking en kruisbestuiving tussen veiligheidbeleid en jeugdbeleid, tussen veiligheidsketen en jeugd(zorg)keten, zoveel mogelijk moet worden nagestreefd en gestimuleerd. Dit zal ook van belangrijke betekenis zijn voor de jongere zelf, omdat dit tot effectief reageren op maat zal leiden. Het is ook niet voor niets dat de Veiligheidshuizen in Nederland groeien en bloeien, en dat er vanuit bestuur en beleid alle vertrouwen in bestaat. In de Veiligheidshuizen zoeken professionals uit bijvoorbeeld de jeugdzorgketen en strafrechtketen elkaar op om met elkaar tot een gezamenlijke aanpak voor jongeren met problemen te komen. Professionals geven aan dat hier belangrijke resultaten mee worden behaald en noemen dit bijvoorbeeld bij de wetsevaluatie van de Wet op de jeugdzorg als belangrijke positieve ontwikkeling. Samenwerking in het Veiligheidshuis betekent overigens wel dat ondanks de belangrijke opbrengst van casusoverleggen die hier plaatsvinden voldoende oog moet zijn voor juridische kaders en privacyregels. Niet zomaar alle informatie over een jongere die in een casusoverleg wordt besproken, mag worden uitgewisseld met alle deelnemers aan een overleg zonder toestemming van degene over wie het gaat. Dit vraagt de komende tijd nog om aandacht, omdat er in de Veiligheidshuizen al veel meer gebeurt dan juridisch is toegestaan op grond van privacywet- en regelgeving. Taken jeugdbescherming Efficiënte samenwerking tussen veiligheids- en jeugdzorgpartners is van groot belang. Ik wil u echter voorhouden dat samenwerken te beginnen met elkaar goed kennen iets anders is dan elkaars taken waarnemen of overnemen. Dat brengt mij bij de vraag waarvan ik had toegezegd die voor u te beantwoorden: wat zijn de wettelijke taken van de jeugdbescherming, wat zijn mogelijkheden en onmogelijkheden bij samenwerking voor veiligheid in wijken en gemeenten, en hoe kan de jeugdbescherming bijdragen aan 3

4 veiligheid? Daarbij wil ik benadrukken dat ik in de tijd die mij rest slechts zal ingaan op jeugdbescherming, gedwongen hulpverlening, en niet op jeugdzorg dat in vrijwillig kader kan bijdragen aan kind en gezin. Jeugdbescherming is de zwaarste categorie jeugdzorg, namelijk de jeugdzorg die door de rechter is opgelegd. Jeugdbescherming houdt in dat een kinderrechter heeft vastgesteld dat er voldoende gronden zijn voor de overheid om gedwongen hulpverlening op te leggen omdat vrijwillige hulpverlening (via lokaal jeugdbeleid of jeugdzorg) zal falen of heeft gefaald. Als sprake is van jeugdbescherming, is de veiligheid van het kind in het gezin in het geding. Het kan bijvoorbeeld gaan om onmachtige ouders die onvoldoende opvoedkwaliteiten bezitten waardoor hun jonge kind wordt verwaarloosd; denk aan slechte hygiëne, onregelmatige eet- en slaaptijden, etc.. Het kan ook gaan om een ouder kind met ernstige gedragsproblemen dat omgaat met criminele vrienden, thuis is ontspoord en in open residentiële instellingen steeds wegloopt, terwijl ouders zich ernstig zorgen maken en willen dat hij wordt behandeld; in dat geval kan een kinderrechter bijvoorbeeld een ondertoezichtstelling uitspreken samen met een machtiging tot plaatsing in een gesloten jeugdzorg accommodatie. Een ondertoezichtstelling kan voor een breed scala aan situaties waarin de belangen van het kind worden bedreigd, worden uitgesproken. Bij het uitspreken van een kinderbeschermingsmaatregel wordt het onderdeel jeugdbescherming van Bureau Jeugdzorg belast met de verantwoordelijkheid voor de uitvoering van de maatregel. Bureau Jeugdzorg heeft de wettelijke taak om de veiligheid van het kind thuis te bewaken. Bureau Jeugdzorg benoemt feitelijk een gezinsvoogd die de ondertoezichtstelling zal uitvoeren en kind en ouders zal begeleiden. U kent allen vast ongetwijfeld de kritiek over lange wachtlijsten, weinig contacturen tussen gezinsvoogd en kind en gezin, veel wisselingen van gezinsvoogden en nog veel meer. Gezinsvoogden zijn als het ware casusregisseurs; om hulp in het gezin te starten zijn zij afhankelijk van zorgaanbieders die verantwoordelijk zijn voor het aanbod van jeugdzorg. Te vaak wordt er met een vinger gewezen naar Bureau Jeugdzorg als een jongere lang moet wachten op een behandelplek of als een jong kind langere tijd in een crisisopvangplek moet verblijven omdat er een tekort is aan pleeggezinnen. Bureau Jeugdzorg zou in deze gevallen echter niets liever willen dan direct een passende plek voor het kind, maar zij hebben geen wettelijke mogelijkheid of bevoegdheid om deze problemen te verhelpen. Het is belangrijk om de wettelijke bevoegdheden van Bureau Jeugdzorg en zorgaanbieders goed te kennen en op de hoogte te zijn van de taken, maar ook van de wettelijke onmogelijkheden van Bureau Jeugdzorg. Gezinsvoogden informeren Gezinsvoogden hebben regelmatig te maken met kinderen en gezinnen die ook bekend zijn bij gemeente, politie en justitie in het kader van overlast en crimineel gedrag. Het is dan ook belangrijk dat gemeente, politie en justitie bij contacten met gezinnen bekend zijn met het bestaan van een gezinsvoogd in dat gezin. Het gebeurt nog te vaak dat instanties niet op de hoogte zijn van de betrokkenheid van een gezinsvoogd van Bureau Jeugdzorg bij een kind en gezin. Als in het kader van de handhaving van openbare orde en veiligheid contacten bestaan met een kind of gezin, zou zo snel mogelijk duidelijk moeten zijn of een gezinsvoogd betrokken is, die vervolgens kan worden benaderd om te informeren over de inhoud van deze contacten. Let wel: de gezinsvoogd heeft geen 4

5 opsporingstaak, hij waakt voor de veiligheid van het kind en niet voor de veiligheid van de wijk of buurt, en kan dan ook niet worden ingezet als verkapte toezichthouder. Wel zijn signalen van overlast of criminele activiteiten voor een gezinsvoogd van groot belang om de juiste hulpverleningsaanpak in te zetten. Gezinsvoogden klagen nogal eens dat zij te weinig informatie van andere betrokkenen rondom het gezin ontvangen; relevante informatie is zeer belangrijk om het kind goed te kunnen helpen. Daarbij is het voor de gezinsvoogd in ernstige situaties belangrijk dat de informatiebron genoemd kan worden. Zo vertelde een gezinsvoogd mij dat zij eens door een wijkagent werd opgebeld, die aangaf dat het onder toezicht gestelde kind thuis niet veilig was en direct uit huis geplaatst moest worden. De wijkagent wilde echter wel anoniem blijven. Dat betekende voor de gezinsvoogd dat zij de rechter niet kon overtuigen van de noodzaak tot acute uithuisplaatsing van het kind. In het wetsvoorstel herziening kinderbeschermingsmaatregelen wordt een recht op informatie voor gezinsvoogden opgenomen, zodat zij beter geïnformeerd kinderen en gezinnen kunnen begeleiden en kunnen zorgen voor veiligheid van het kind thuis. Dit neemt niet weg dat informanten van de gezinsvoogd ook bereid moeten zijn om informatie te verstrekken en de afkomst van deze informatie niet verborgen te houden. Jeugdbescherming initiëren Een andere situatie betreft die waarin gemeente, politie of justitie in aanraking komt met een kind na overlast of crimineel gedrag en zich zorgen maakt over het kind in de thuissituatie, terwijl nog geen gezinsvoogd betrokken is. In dat geval kan contact worden opgenomen met het AMK of de toegang van Bureau Jeugdzorg, die vervolgens de Raad voor de Kinderbescherming om een maatregel kunnen verzoeken. Ook kan het Openbaar Ministerie een ondertoezichtstelling verzoeken aan de kinderrechter. Dit kan in het driehoeksoverleg worden voorbereid. In de praktijk hebben jeugdofficieren van justitie wel dergelijke verzoeken gedaan in situaties waarin de Raad voor de Kinderbescherming een verzoek niet nodig vond. De burgemeester kan dus ook nu al via het OM een kinderbeschermingsmaatregel verzoeken. Met deze maatregel wordt een kind begeleid en wordt goed gewaakt over de gezinssituatie. Dit kan indirect ten goede komen aan een veilige wijk of gemeente, ook al is de gezinsvoogd geen hoeder van veiligheid in de wijk. Voor twaalfminners, die strafrechtelijk niet aansprakelijk zijn, is jeugdbescherming of de lichtere variant, vrijwillige jeugdzorg, meestal het enige alternatief bij zorgen naar aanleiding van delinquent gedrag, nu een strafrechtelijk traject niet doorlopen kan worden. Juist voor een adequate reactie op twaalfminners die strafbare feiten plegen of overlast veroorzaken, zullen de contacten tussen politie en Bureau Jeugdzorg dan ook optimaal moeten zijn. Tenslotte Ik kom tot een afronding. Ik hoop dat mijn boodschap als volgt is overgekomen: Veiligheid van de wijk is iets anders dan veiligheid van het kind thuis; hoewel een onveilige thuissituatie van het kind kán leiden tot onveiligheid in de wijk, omdat een kind hinderlijk en crimineel gedrag vertoont, is hier geen oorzakelijk verband aanwezig. Ook kinderen uit een veilig opvoedklimaat kunnen overlast veroorzaken. Dit betekent dat de verschillende taken: waken voor veiligheid in de wijk of voor veiligheid binnen het gezin, gescheiden moeten blijven. Wat mij 5

6 betreft is er geen sprake van een overname of vertroebeling van taken. Ik gaf aan dat hiervoor ook een mensenrechtelijk argument bestaat. Dit neemt niet weg dat professionals die zich ofwel bezig houden met openbare orde en veiligheid, ofwel met jeugdbescherming, elkaar goed moeten kennen en voldoende (let op: niet te veel!) informatie moeten uitwisselen om zo adequaat mogelijk te reageren op kinderen in de knel. Als een gezinsvoogd betrokken is bij een kind, is het belangrijk deze zoveel mogelijk te betrekken en te informeren als sprake is van overlast of crimineel gedrag. Dit is des te belangrijker voor 12-minners die met politie te maken krijgen. Bij het uitwisselen van informatie moet zo transparant mogelijk gehandeld worden richting de jongere en het gezin om wie het gaat. Zij hebben recht op informatie over deze gegevensuitwisseling. Het is ook belangrijk dat informatie niet anoniem wordt gegeven. Als er nog geen jeugdbeschermingsmaatregel is, en geen gezinsvoogd betrokken is, moet zorgvuldig worden afgewogen of voor een jongere die in aanraking komt met politie of justitie vrijwillige jeugdzorg of gedwongen jeugdzorg via jeugdbescherming gestart moet worden. Dit kan in overleg met het AMK of de toegang van Bureau Jeugdzorg, met eventueel een verzoek door de Raad voor de Kinderbescherming. Mocht de Raad onwillig zijn dit verzoek voor te bereiden, dan kan het OM via de jeugdofficier een verzoek aan de kinderrechter doen. Rest mij u veel succes toe te wensen bij uw werkzaamheden in het kader van openbare orde, veiligheid en jeugdbeleid. Ik wens u veel vruchtbare samenwerking toe met daarbij behorende resultaten die ten goede komen aan veiligheid in de wijk én bescherming van het kind. 6