Kerndoelen: Handleiding voor docenten Onderwijsapplicatie Nederland in de prehistorie

Transcriptie

1 Handleiding voor docenten Onderwijsapplicatie Nederland in de prehistorie. Inleiding Hartelijk welkom bij de onderwijsapplicatie Nederland in de prehistorie. In deze applicatie maken leerlingen op een interactieve manier kennis met de prehistorie van Nederland. Aan de hand van objecten uit het Rijksmuseum van Oudheden wordt duidelijk gemaakt hoe de voedselvoorziening in de prehistorie eruit zag. Het thema van de applicatie is eten en drinken. Er is voor deze invalshoek gekozen, omdat eten en drinken voor leerlingen zeer herkenbaar is. Bovendien heeft het Rijksmuseum van Oudheden een uitgebreide collectie van voorwerpen uit de prehistorie die te maken hebben met deze invalshoek. Tenslotte sluit dit aspect goed aan bij de kerndoelen van de basisvorming van het geschiedenisonderwijs. De applicatie Nederland in de prehistorie kan ook van dienst zijn bij Culturele Kunstzinnige Vorming. Bovendien ontwikkelen leerlingen door het gebruik van de applicatie hun ICT-vaardigheden.. Doelgroep De onderwijsapplicatie Nederland in de prehistorie is geschikt voor brugklasleerlingen (klas ) van het VMBO. Het accent ligt op de Basis Beroepsgerichte en Kader Beroepsgerichte Leerwegen, maar u kunt de digitale les ook gebruiken voor de Gemengde en Theoretische leerweg, al is de stof voor die leerlingen mogelijk te eenvoudig. Ook groep 8 van het basisonderwijs kan er gebruik van maken. Om de applicatie zo goed mogelijk te laten aansluiten bij de doelgroep is een klankbordgroep gevormd. Die bestaat uit twee VMBO-consulenten, twee VMBOdocenten, een onderwijs-deskundige van het Geheugen van Nederland en twee educatief medewerkers van het Rijksmuseum van Oudheden.. Leerdoelen les Algemene Doelstellingen: De leerlingen verwerven kennis en inzicht van/in historische structuren en processen die ten grondslag liggen aan de hedendaagse samenleving, De leerlingen kunnen specifieke vaardigheden en benaderingswijzen toepassen in het omgaan met historische informatie en bronnenmateriaal. Kerndoelen:

2 Domein A: Geschiedkundige vaardigheden. De leerlingen kunnen ordening aanbrengen in historische gebeurtenissen, verschijnselen, ontwikkelingen en personen. In dat verband kunnen zij: - verschijnselen uit verschillende perioden en samenlevingen herkennen, - in ontwikkelingen aspecten van continuïteit en verandering herkennen.. De leerlingen kunnen verklaringen geven voor historische gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen. In dat verband kunnen zij: - directe en indirecte oorzaken onderscheiden, - de rol van opvattingen en handelingen van individuen en groepen herkennen.. De leerlingen kunnen ten aanzien van een gegeven of door hen zelf gestelde vraag een eigen standpunt weergeven en beargumenteren. In dat verband kunnen zij: - zich verplaatsen in opvattingen, waarden en motieven van mensen in het verleden, ermee rekening houdend dat zij niet over dezelfde kennis konden beschikken als wij nu. Domein B: Levensonderhoud. De leerlingen kunnen enkele belangrijke economische ontwikkelingen beschrijven. Het gaat daarbij om: - het ontstaan van de landbouw in de prehistorie.. Technische eisen PC met Pentium en Windows 9 of hoger, Internetverbinding minimaal Kbit, Aanbevolen browser Internet: Explorer of hoger, Aanbevolen schermresolutie: 800x00 pixels, Geluidskaart, Flash plugin (deze plugin is tegenwoordig op de meeste PC s aanwezig. Indien de plugin niet aanwezig is kunt u deze eenvoudig installeren vanaf Overleg bij twijfel eventueel met uw systeembeheerder).. Structuur onderwijsapplicatie Voordat leerlingen uitkomen bij de echte vragen, doorlopen ze eerst een algemeen traject, dat bestaat uit een introductieverhaal, de login-pagina en een inleiding op de prehistorie. Daarna maken ze zelf een keuze uit een vijftal

3 thema s en komen de daadwerkelijke vragen aan bod. Hieronder volgt een korte toelichting op elk onderdeel van de applicatie... Het introductieverhaal Ter introductie van de onderwijsapplicatie zijn de leerlingen, aan de hand van een aantal korte scènes, getuige van een diefstal in een museum. De dief steelt een prehistorisch voorwerp uit een vitrine en vlucht met behulp van een tijdmachine naar het verleden. Een tijdreiziger nodigt de leerlingen uit om de dief achterna te gaan naar het verleden en het voorwerp terug te halen. De leerlingen vinden het gestolen voorwerp terug als ze uiteindelijk de applicatie Nederland in de prehistorie verlaten. De diefstal is opgelost en ze zetten het voorwerp weer veilig in de vitrine van het museum.. Login-pagina Allereerst wordt op de zogenaamde login-pagina gevraagd naar een aantal gegevens van de leerling (naam, leeftijd, hobby, naam van de school). Deze worden gedurende de digitale les door het programma onthouden. Op elk scherm is de naam van de leerling en het aantal behaalde punten zichtbaar.. Inleiding op de prehistorie Na het invullen van de gegevens, volgt de introductiepagina. Hier staat kort beschreven wat er in de prehistorie kan worden verwacht. Bovendien functioneert deze pagina als een keuzemenu. Er kan gekozen worden uit vijf thema s die te maken hebben met eten en drinken in de prehistorie.. De thema s De leerling kan kiezen uit de volgende vijf thema s: Thema : Jagen of verbouwen? In dit thema staat de overgang van jagen en verzamelen naar landbouw centraal. Ongeveer 700 jaar geleden trekken de mensen steeds minder rond om te jagen en te verzamelen. Ze blijven nu vaker op één plek en leven van landbouw en veeteelt. Thema : Een goede vangst De prehistorische mens komt naast jagen, verzamelen en (later) landbouw, ook aan eten door te vissen. Daarvoor worden visfuiken, vishaakjes en harpoenen gebruikt. Thema : Van steen tot ijzer De mens gebruikt in de prehistorie verschillende voorwerpen om aan eten te komen. Denk bijvoorbeeld aan speren, pijl en boog, vuistbijlen,

4 harpoenen en vishaakjes. Het materiaal dat voor deze voorwerpen wordt gebruikt, verandert in loop der tijd. Thema : Mode in de prehistorie De mens in de prehistorie eet vlees van dieren als edelherten en everzwijnen. Maar wat gebeurt er met de restanten? Waar worden de botten, het gewei, de huid van het dier voor gebruikt? Thema : Reizen of thuisblijven? In het vijfde thema wordt de relatie tussen voedselvoorziening en leefwijze duidelijk gemaakt. De jagers en verzamelaars zijn nomaden en leven daarom in een tent. Ze hebben lichte en eenvoudige gebruiksvoorwerpen. De landbouwers daarentegen blijven op één plek en bouwen grote boerderijen. Let op: in de applicatie Nederland in de prehistorie is een visueel extraatje ingebouwd. Wanneer u met de muis over de getekende objecten strijkt, veranderen die in foto s van de echte voorwerpen uit de collectie van het museum. Na het kiezen van een thema gaan de leerlingen via de tijdmachine naar de juiste locatie in de prehistorie. Dan volgt een aantal vragen over het gekozen thema. Als alle vragen zijn beantwoord, kunnen leerlingen kiezen uit twee mogelijkheden. Als de leerlingen nog niet alle thema s hebben bezocht, kunnen ze op de button verder drukken. Ze komen dan weer terecht bij de introductiepagina waar een ander thema kan worden gekozen. Hebben de leerlingen de vragen bij alle thema s beantwoord of besluiten ze het programma te willen verlaten, dan dient op de button klaar te worden geklikt. Op het scherm verschijnt dan een certificaat met de naam van de leerling en het aantal behaalde punten. Het is mogelijk om dit certificaat uit te printen.. Het certificaat Als alle vragen bij een thema goed zijn beantwoord, verschijnt op het scherm een certificaat met de naam van de leerling en het aantal behaalde punten. Het is mogelijk om dit certificaat uit te printen. Op aanraden van de klankbordgroep kan het certificaat ook in het Turks en Arabisch worden geprint. De achterliggende gedachte hiervan is dat niet alle ouders van allochtone leerlingen de Nederlandse taal machtig zijn en een taalbarrière ervoor kan zorgen dat het enthousiasme van leerlingen wordt geremd. De kans op teleurstelling is groot als leerlingen merken dat ouders de tekst op het Nederlandse certificaat niet begrijpen.

5 De bovenstaande structuur (. -.) is hier in een schema weergegeven: Nederland in de Prehistorie Introductieverhaal Login pagina eindverhaal Introductiepagina Thema Thema Thema Thema Thema 7 7. Voorbereiding van de les Het is van belang om voor de aanvang van de les een aantal zaken voor te bereiden. Een goede voorbereiding voorkomt vaak organisatorische problemen. We hebben voor u de volgende tips: Maak voordat u begint met de les een beslissing over de werkwijze. Wilt u dat de leerlingen individueel aan het werk gaan? Of wilt u dat ze in tweetallen aan de les werken? Of in groepjes? Het is allemaal mogelijk, ook al heeft het individueel maken van de digitale les onze voorkeur. De leerling zal minder worden afgeleid en zich optimaal kunnen concentreren op de applicatie. Daarnaast worden door het zelfstandig gebruik van de applicatie ook ICTvaardigheden maximaal ontwikkeld. Controleer voor de aanvang van de les of alle computers werken en of ze een internetverbinding hebben. Ga na of alle computers voldoen aan de gestelde technische eisen (zie punt ). Bekijk de applicatie eerst zelf!

6 7. Mogelijke lesopbouw Er wordt uitgegaan van een lesuur van minuten. De hieronder besproken tijdsverdeling dient als richtlijn. U bent vanzelfsprekend vrij om hiervan af te wijken. 7. De inleiding Het lesuur wordt gestart met een inleiding van ongeveer tien minuten. Tijdens de inleiding maakt u duidelijk dat de leerlingen aan de slag gaan met een digitale les op internet. Ze gaan terug in de tijd en moeten vragen beantwoorden over Nederland in de prehistorie. Benadruk dat de leerlingen de vragen en antwoorden goed moeten lezen, voordat ze een antwoord aanklikken. De leerlingen starten de computer op en zoeken de juiste website ( Op deze pagina wordt de button onderwijs aangeklikt, en vervolgens Rijksmuseum van Oudheden. 7. Zelfstandig werken De leerlingen gaan nu twintig minuten zelfstandig aan het werk met de vragen. Indien ze een vraag fout beantwoorden, wordt uitgelegd waarom het antwoord niet juist is en kan de vraag opnieuw worden beantwoord. Afgezien van de login-pagina hoeft de leerling nergens iets te typen. Hij of zij kan alle vragen met een muisklik beantwoorden. De meeste vragen zijn meerkeuzevragen, waarbij het juiste antwoord moet worden aangeklikt. Er is ook een aantal sleepopdrachten, waarbij het juiste object naar een bepaalde plaats moet worden gesleept. Het ontbreken van typopdrachten bespaart de leerlingen veel tijd, zodat er meer thema s aan bod komen. Uit ervaring met diverse testgroepen blijkt dat leerlingen in twintig minuten drie tot vijf thema s kan bekijken. 7. De evaluatie Nadat de leerlingen zelfstandig vragen hebben beantwoord, houdt u een evaluatie klassikaal van tien minuten. U kunt er natuurlijk ook voor kiezen om de evaluatie tijdens de volgende les te laten plaatsvinden. In de evaluatie kunt u te weten komen wat de leerlingen met behulp van de applicatie daadwerkelijk hebben geleerd over de prehistorie. U kunt de leerlingen de volgende vragen voorleggen: Thema Jagen of verbouwen? - Hoe komen mensen in het begin van de prehistorie aan eten? jaar geleden jagen ze op dieren en verzamelen eetbare noten, bessen en knollen. - Waarmee jagen de mensen? Ze jagen met wapens als speren, pijl en boog en vuistbijlen.

7 - Welke grote verandering vindt er 700 jaar geleden plaats? Men gaat graan verbouwen en dieren houden in plaats van te jagen op dieren en noten en bessen te verzamelen. Hierdoor hoeven ze niet meer rond te trekken. Thema Een goede vangst - Naast jagen en verzamelen, en later landbouw, komt men ook op een andere manier aan eten. Welke manier? Mensen in het natte deel van Nederland vissen vaak. - Wat gebruikt de prehistorische mens om te vissen? Kano s, visfuiken, vishaakjes en harpoenen om vis te vangen. Thema Van steen tot ijzer - Van welk materiaal maken de eerste mensen in Nederland hun jachtgereedschap? Ze jagen vooral met wapens van vuursteen. - Hoe wordt de periode genoemd waarin veelvuldig vuursteen wordt gebruikt? De steentijd ( v. Chr.). - De prehistorie wordt verdeeld in drie perioden, waaronder de steentijd. Welke andere twee perioden zijn er? De bronstijd ( v. Chr.) en de ijzertijd (700 0 v. Chr.). Thema Mode in de prehistorie - Het vlees van dieren wordt gegeten. Wat gebeurt er met overblijfselen als botten, huid en pezen? De mens in de prehistorie gebruikt de dierlijke overblijfselen voor werktuigen en kleding. - Geef enkele voorbeelden hiervan. Van het gewei van, bijvoorbeeld, een edelhert kan een speerpunt worden gemaakt, van de botten kan een priem worden gemaakt en van de huid maakt men schoenen. Thema Reizen of thuisblijven? - Hoe leven jagers en verzamelaars? Jagers en verzamelaars zijn nomaden, ze trekken van plek tot plek op zoek naar eten. Ze wonen in tenten. - Bepaalt de manier waarop jagers en verzamelaars aan eten komen, ook de manier waarop zij leven? Ja, zeker! Doordat zij rond moeten trekken op zoek naar eten, wonen in ze in tenten die gemakkelijk zijn af te breken en elders weer opgebouwd kunnen 7

8 worden. Bovendien hebben ze geen grote huisraad, want dat is lastig mee te nemen tijdens het reizen. - Hoe leven de eerste landbouwers? De eerste landbouwers leven sedentair, ze blijven op één plek wonen. Ze wonen in grote boerderijen van boomstammen, takken en leem. s Nacht slapen de dieren ook in de boerderij. Vanzelfsprekend is hun huisraad uitgebreider dan die van de jagers en verzamelaars. 8. Resultaten leerlingen De resultaten van de leerlingen zijn af te leiden uit het aantal behaalde punten op de certificaten. Per goed antwoord zijn vijf punten te verdienen. Heeft de leerling de vraag in één keer goed, ontvangt hij of zij vijf punten. Is de vraag fout beantwoord, dan krijgt de leerling een herkansing om de vraag goed te beantwoorden. Echter, er zijn dan bij deze vraag geen punten meer te verdienen. Het totaal aantal verdiende punten staat op het certificaat dat de leerling krijgt wanneer het thema helemaal is afgewerkt. Of de leerling ook daadwerkelijk wat heeft geleerd, moet blijken uit de evaluatie aan het einde van de les. 9. Informatiepagina In de applicatie Nederland in de prehistorie zijn vele prehistorische objecten uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden verwerkt. De objecten komen, voorzien van extra informatie, terug op de informatiepagina. Deze pagina vindt u door te klikken op de button voorwerpen, rechts onderaan op elk scherm. U kunt de informatiepagina uitprinten en gebruiken voor, tijdens of na de les. 0. Extra opdrachten Onderwijsleergesprek over het leven in de prehistorie Voer met de leerlingen een onderwijsleergesprek over het leven in de prehistorie met daarin de volgende aspecten: - hoe ziet het leven in de prehistorie er uit? Zou het een zwaar leven zijn? Wat zijn de voordelen om in de prehistorie te leven? Wat zijn de nadelen? - wil je liever jager, verzamelaar of landbouwer in de prehistorie zijn? Waarom? - vergelijk het leven van jagers en verzamelaars in de prehistorie met hedendaagse nomaden. Zijn er overeenkomsten? Zijn er verschillen? 8

9 Maak een tijdbalk Teken een tijdbalk op het bord of laat de leerlingen een tijdbalk op papier tekenen. Maak op de tijdbalk de volgende verdeling: v. Chr.: jagers en verzamelaars (oude/midden steentijd) v. Chr.: landbouwers (nieuwe steentijd) v. Chr.: metaalbewerkers (bronstijd) v. Chr.: metaalbewerkers (ijzertijd) Nu kunnen de leerlingen een tekening maken van een prehistorisch voorwerp, dier, kledingstuk, huis, landschap, etc. Laat ze de tekeningen plaatsen bij de juiste tijdsperiode in de tijdbalk. Zo ontstaat een duidelijk overzicht van de prehistorie. Maak een prehistorische beker Als mensen in de prehistorie van jagen en verzamelen overgaan op landbouw, verandert er een heleboel. Eén van die veranderingen is de introductie van aardewerk. Een handige uitvinding, want daarmee kunnen kommen, bekers, schalen en potten worden gemaakt. Vaak wordt in de potten het eten bewaard. Alle kleiproducten in deze nieuwe steentijd worden met de hand gemaakt! Dit is niet zo gemakkelijk als tegenwoordig. De draaischijf wordt namelijk pas eeuwen later uitgevonden. Maak met de leerlingen een prehistorische pot of beker! De bodem wordt gemaakt van een gelijkmatig platgedrukt balletje klei. De kelk wordt opgebouwd uit vingerdikke kleirolletjes. De rolletjes worden op elkaar gestapeld en voorzichtig over elkaar uitgestreken. Zo ontstaat een gladde, stevige wand. Wanneer de bekers klaar zijn, zet u ze een dag onder een vochtige doek weg. Ze kunnen dan langzaam drogen en zullen niet barsten. Wanneer de klei langzaam hard is geworden kunnen de bekers worden gepolijst met een kiezelsteen. De bekers versiert u door indrukken of krasjes in de klei (verschillende motieven of banden van versiering) te maken, met takjes, steentjes of met de vingertoppen. In plaats van een beker kan ook een kralenketting worden gemaakt. De kralen, gemaakt van een klein bolletje klei, kunnen (niet zo prehistorisch) worden geverfd. Na het drogen kunnen ze aan een ketting worden geregen. Vergeet niet, als de klei nog zacht is, gaatjes te maken met bijvoorbeeld een satéprikker! Nodig: een broodje rivierklei (per leerlingen) takjes, stokjes kiezelstenen ondergrond om op te boetseren oude (thee)doeken 9

10 . Meer weten over de Nederland in de prehistorie? Lees dan de volgende boeken: De prehistorie van Nederland door L. Verhart (De Bataafsche Leeuw, 99) Prehistorisch leven, in de serie Ooggetuigen door W. Lindsey (Van Holkema & Warendorf) De prehistorische mens, in de serie Ontdekserie door A. Hart (Deltas, 98) Leven in de prehistorie door J. Stidworthy (Deltas, 988) Het dagelijks leven in de tijd van de prehistorie door M. Corbishley (Corona, 99) De prehistorie, in de serie Geschreven Geschiedenis door C. Hatt (Ars Scribendi, 000) Prehistorie, in de serie Kunst en Beschaving door T. Dijkhof (Ars Scribendi, 000). Colofon 00 Deze applicatie is eigendom van het Geheugen van Nederland/Koninklijke Bibliotheek. Rechten van de afbeeldingen liggen bij het Rijksmuseum van Oudheden. Teksten en redactie: Karijn Helsloot, Studio Taalwetenschap, Amsterdam Marjolein den Ouden, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden Bart Wagemakers, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden Concept, webdesign en implementatie: Distant Train, Amsterdam Concept, design: Fiona Passantino Tekst : Barry van Driel Programmering: Pamela C. Helm Projectleiding Rijksmuseum van Oudheden Reinier Kalmijn, Eenmanszaak voor museumprojecten, Lelystad Eveline Blanjaar, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden Adviezen Geheugen van Nederland: Jan Jüngen, adviseur Geheugen van Nederland, Den Haag Aviezen Onderwijsgroep: Wilma Klabbers, VMBO Projectorganisatie, Den Haag Margreeth de Man, VMBO Projectorganisatie, Den Haag Geert-Jan Nillesen, Stedelijk College Eindhoven, Eindhoven Hans Werker, Goudse Waarden, Gouda Wij willen graag alle leerlingen van de Goudse Waarden en het Stedelijk College Eindhoven bedanken voor hun medewerking aan dit project. 0