Opkomst en teloorgang van technieken in de pathologie
|
|
- Gerda Kok
- 5 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Geschiedenis Opkomst en teloorgang van technieken in de pathologie Jan G. van den Tweel en Paul J. van Diest Al meer dan 150 jaar is de hematoxyline-kleuring de meest constante techniek in de histopathologische diagnostiek van de patholoog. Met latere aanvullende kleuringen bepaalde deze lang de kennis op cellulair niveau. De transmissie-elektronenmicroscoop voegde daar een ultrastructurele dimensie aan toe en die methode is gedurende vele decennia in het midden van de 20e eeuw een belangrijk diagnosticum geweest. Enzymhistochemie en morfometrie kwamen en gingen voor het grootste deel weer, ongeveer tegelijk met de elektronenmicroscopie, doordat zij ingehaald werden door immuunhistochemie en moleculaire diagnostiek. Deze zullen op hun beurt concurrentie krijgen van onder andere proteomics en andere vormen van genomics. Ook ziet het er naar uit dat het vertrouwde lichtmicroscoop het zal afleggen tegen de zich snel ontwikkelende digitale microscopie, waarmee zelfs diagnostiek op afstand mogelijk is. Zo blijft pathologie een specialisme in beweging. Universitair Medisch Centrum Utrecht, afd. Pathologie, Utrecht. Prof.dr. J.G. van den Tweel en prof.dr. P.J. van Diest, pathologen. Contactpersoon: prof.dr. J.G. van den Tweel De geschiedenis van de pathologie is zo oud als die van de geneeskunde. Gestoeld op de anatomie van de grote middeleeuwse anatomen en de pathologische anatomie van coryfeeën als Bonet en Morgagni, ontwikkelden zich in de eerste helft van de 19e eeuw de macroscopische, en daarna de microscopische pathologie. 1 Wanneer men reflecteert over de opkomst en teloorgang van diagnostische technieken in de pathologie, is het opvallend dat één van de belangrijkste diagnostische methoden van 150 jaar geleden, de kleuring met hematoxyline, dat vanaf ongeveer 1600 in de handel kwam en die rond 1850 door Heinrich von Waldeyer werd geïntroduceerd in de celbiologie, nog steeds een centrale positie inneemt in de hedendaagse werkzaamheden van de patholoog. 2 Zeker, de coupes worden nu met betere messen gesneden, de apparatuur om de coupes te kleuren en af te plakken is nu volledig automatisch, het aantal kleuringen is uitgebreid en de microscopen zijn veel beter, maar nog steeds is een met hematoxyline en al snel ook met eosine gekleurde coupe het hulpmiddel waarmee het gros van alle diagnosen kan worden gesteld. Het grote verschil met voorheen is dat nu met behulp van verfijnde kleurtechnieken niet alleen cellen en hun organellen, maar ook moleculaire structuren zoals het specifieke cytoskelet en specifieke receptoren kunnen worden gevisualiseerd en gekarakteriseerd en zodoende cellen ook functioneel kunnen worden beschreven. De kleuringen De belangrijkste ontwikkelingen in de afgelopen 150 jaar hebben dan ook betrekking op de technieken die de basis hebben gelegd voor de steeds nauwkeurigere karakterisering van cellen en weefsels. In eerste instantie probeerden NED TIJDSCHR GENEESKD. 2011;155:A2965 1
2 onze voorgangers dat te bereiken door de ontwikkeling van nieuwe kleuringen. Zo ontwikkelde men vooral in de 19e eeuw, vaak geholpen door een flinke dosis serendipiditeit, onder andere kleuringen voor slijm, koolhydraten, ijzer, melanine, elastine, spierweefsel, bindweefsel en voor diverse zenuwcelcomponenten. De nu nog veel gebruikte periodic acid Schiff (PAS)-kleuring voor mucopolysacchariden dateert overigens pas uit Elektronenmicroscopie Toen men zo in staat was cellen en weefsels lichtmicroscopisch steeds nauwkeuriger te beschrijven, was een noodzakelijke volgende stap de opheldering van de submicroscopische structuur ervan. De techniek, voor het eerst toegepast in 1931 door de ontwerper Ernst Ruska, die deze nieuwe dimensie toevoegde, was de transmissieelektronenmicroscopie ( Electron_microscope#History_2). Met behulp van dit instrument konden de beperkingen die de golflengten van het zichtbare licht met zich meebrachten, worden overkomen en werd de ultrastructuur van de cel voor het oog toegankelijk. Men zag de subcellulaire structuren die specifiek zijn voor verschillende celtypes, maar ook de structuren die de cellen met elkaar verbinden, waardoor de celmembranen en hun contacten nauwkeurig konden worden gedocumenteerd. Dit opende de weg voor een nog nauwkeuriger classificatie van cellen in fysiologische en pathologische situaties. Met vergrotingen tot 10 6 is het elektronenmicroscoop dan ook van het midden van de vorige eeuw tot de jaren 80 een belangrijk diagnostisch hulpmiddel geweest bij de diagnostiek van slecht gedifferentieerde tumoren, maligne lymfomen, spierziekten en glomerulaire afwijkingen. Door ontwikkelingen in de enzym- en immuunhistochemie, die hierna worden beschreven, wordt elektronenmicroscopisch onderzoek momenteel nog slechts bij uitzondering in de diagnostiek gebruikt, met name bij spier- en nierziekten. Enzymhistochemie De hiervoor beschreven ontwikkelingen speelden zich vooral af op het niveau van de microscopische anatomie. Verdere vooruitgang zou moeten komen van het identificeren van specifieke cellulaire moleculen. Dit proces werd gestimuleerd door de ontwikkelingen op het gebied van de biochemie en de immunologie, die in ongeveer dezelfde periode voor een tweede golf van diagnostische doorbraken hebben gezorgd. De toenemende kennis van de biochemische functies, waaronder die van orgaanspecifieke enzymen, maakte het onderzoekers in de jaren 60 van de vorige eeuw mogelijk op zoek te gaan naar specifieke kleurmethodes voor deze structuren. Zo werd de enzymhistochemie ontwikkeld waarbij men enzymen specifiek aankleurde in microscopische preparaten middels specifieke chromogene substraten. 3 Zo hoopte men onder andere tumoren van diverse origine maar met identieke morfologische eigenschappen, bijvoorbeeld de adenocarcinomen, van elkaar te kunnen onderscheiden. Echter deze verwachtingen konden later niet worden waargemaakt. De diagnostische mogelijkheden van de elektronenmicroscopie (en later de scanning-elektronenmicroscopie), alsmede die van de enzymhistochemie leidden in de jaren 60 tot euforie in de pathologenwereld. Ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de Nederlandse Vereniging voor Pathologie in 1970 stipuleerde de toenmalige Leidse hoogleraar Van Rijssel in een feestrede dat in het jaar 2000 varianten op het elektronenmicroscoop en de enzymhistochemie de diagnostiek zouden domineren. Slechts weinigen onder de aanwezigen waren dat niet met hem eens. Andere ontwikkelingen in de jaren 80 werden gestimuleerd door de introductie van de personal computer : de morfometrie en de digitale beeldanalyse. De Nederlander prof. Jan Baak stond hierbij aan de wieg. Aanvankelijk waren deze methoden veelbelovend, maar ze hebben niet tot de doorbraak in de morfologische diagnostiek geleid die ervan werd verwacht, deels doordat de technieken vaak te onpraktisch en te weinig biologisch onderbouwd waren. Immuunhistochemie Voordat de enzymhistochemie en de kwantitatieve pathologie een echte kans kregen werden ze ingehaald door de immuunhistochemie ( wiki/immunohistochemistry). Deze techniek is krachtig gestimuleerd door de ontdekking in de jaren 70 van de bereiding van polyklonale en later monoklonale antistoffen via de hybridomatechnologie ( org/wiki/monoclonal_antibodies), waarmee men antistoffen kon maken tegen bijna ieder gewenst molecuul. Het was slechts een kwestie van tijd voordat er een breed scala van monoklonale antistoffen beschikbaar was tegen een grote diversiteit van cytoskelet-eiwitten, enzymen, hormonen, celmembraanstructuren en CD-antigenen. Deze laatste zijn van groot belang bij de diagnostiek van hematologische maligniteiten. 4 Momenteel kunnen met behulp van de immunohistochemie nagenoeg alle tumoren op bekende kenmerken worden onderscheiden en kan vaak ook nog een uitspraak worden gedaan over de aan- of afwezigheid van celmembraanmoleculen of intracellulaire moleculen die gerelateerd zijn aan prognose of die de reactie op therapie voorspellen zoals de oestrogeen- en HER2-receptoren bij mammacarcinomen (figuur 1). 2 NED TIJDSCHR GENEESKD. 2011;155:A2965
3 Moleculaire pathologie De ontwikkelingen houden hier niet op. Daar waar het oog ons in de steek laat, is het sinds de jaren 90 mogelijk om met behulp van geschikte probes kenmerkende onderdelen van het DNA en RNA te amplificeren en zichtbaar te maken op weefselcoupes dan wel in oplossing. Op deze wijze kunnen micro-organismen (bacteriën, virussen) worden getypeerd en kunnen daarnaast ook allerlei genetische veranderingen, zoals mutaties, amplificaties, deleties en translocaties in cellen, dan wel klonaliteit, worden aangetoond ( wiki/sequencing). Recentere technieken kunnen epigenetische modificaties aan het licht brengen zoals hypermethylering van gen-promotoren, alsmede de regulerende micro-rna s. Steeds belangrijker wordt de trend om deze technieken niet te beperken tot één gen of eiwit, maar het genoom grootschalig te analyseren ( genomics ). Goede voorbeelden hiervan zijn de verschillende genexpressieprofielen voor het mammacarcinoom die met microarray-technieken zijn ontwikkeld. Veelbelovend, maar nog nauwelijks praktisch toepasbaar, lijkt de grootschalige analyse van eiwitexpressie ( proteomics ). Verwacht wordt echter wel dat genoombrede sequencingtechnieken snel hun intrede zullen doen in de kliniek. Van moleculair weer naar histomorfologie Een belangrijk gevolg van bovenstaande ontwikkelingen is dat de patholoog door de opgedane ervaringen met deze technieken, steeds beter in staat is om vervolgens de betrokken processen ook in preparaten met een routine-hekleuring te herkennen.. Dit geldt bijvoorbeeld voor de diagnostiek van lymfomen. Uitgebreid immuunhistologisch onderzoek is daarbij vaak niet meer nodig omdat we inmiddels weten dat een bepaald immuunpatroon karakteristiek blijkt voor bepaalde morfologische ken- a b c d FIGUUR 1 Histologische beelden van een mammacarcinoom met (a) immuunhistochemisch positieve oestrogeenreceptor in de kernen van de cellen (bruin; hematoxyline-tegenkleuring); (b) amplificatie van de oestrogeenreceptor aangetoond met fluorescentie-in-situhybridisatie (in groen; in rood als controle de probe voor het centromeer van chromosoom 6); (c) immuunhistochemisch aangetoonde overexpressie van het humane epidermale groeifactor (HER)2-eiwit (membraanaankleuring); (d) HER2-genamplificatie aangetoond met chromogene in-situhybridisatie (in de celkernen). NED TIJDSCHR GENEESKD. 2011;155:A2965 3
4 PERSPEC TI EF merken die ook met een routinekleuring zichtbaar zijn. Een folliculair lymfoom is daarvan een goed voorbeeld. Hetzelfde geldt voor het hodgkin-lymfoom en voor het grootcellig B-cellymfoom, dat vroeger vaak als ongedifferentieerd carcinoom werd gediagnosticeerd, maar dat nu morfologisch meestal al goed herkenbaar is. Ook kunnen immuunhistochemische technieken de moleculaire technieken vervangen, als de relevante elementen die door de moleculaire technieken bekend zijn geworden immuunhistochemisch kunnen worden aangekleurd, dit gebeurt bijvoorbeeld bij de virus diagnostiek. Van vriescoupe naar naaldiopt Los van deze genoemde ontwikkelingen is de peroperatieve vriescoupe voor sneldiagnostiek op haar retour. Preoperatief punctiecytologisch onderzoek en vooral onderzoek van naaldbiopten hebben die plaats ingenomen. Wel wordt de vriescoupe nog gebruikt voor de peroperatieve beoordeling van resectieranden en voor sneldiagnostiek van onverwachte operatieve bevindingen waarvan de diagnose het beloop van de operatie kan beïnvloeden. FIGUUR 2 Links een digitale coupescanner waar 120 fysieke weefselpreparaten tegelijk in kunnen om gescand te worden. Het computerscherm laat de coupe zien tijdens het scanproces. De computer rechts bevat een geheugen van 10 terabyte (1 TB = 1012 B) om alle digitale informatie te kunnen opslaan. FIGUUR 3 Het digitale beeldscherm van de patholoog. Links in beeld 2 digitale virtuele coupes van een basaalcelcarcinoom, waarvan de onderste is aangeklikt. Rechtsboven zijn de 4 betreffende preparaten te zien, met in de 3e een kadertje, dat eronder schermvullend wordt weergegeven. De sterke vergroting rechtsonder geeft het gebied weer waar de cursor zich bevindt (cursor hier niet zichtbaar). Linksboven is bovendien een verticale maatschuif zichtbaar met de zoomfactor en de weefselvergroting. 4 NED TIJDSCHR GENEESKD. 2011;155:A2965
5 Cytologie Al dan niet op geleide van beeldvormende technieken, heeft cytologisch onderzoek daarentegen haar positie in de diagnostiek geconsolideerd. Naast de klassieke punctie- en uitstrijkcytologie kunnen nu door beeldgeleiding ook diep gelegen processen, die voorheen via een chirurgische ingreep moesten worden benaderd, relatief eenvoudig cytologisch worden gediagnosticeerd. Wat staat ons nog te wachten? Het lichtmicroscoop verdwijnt Kijkend naar de toekomst dient een volgende revolutie zich reeds aan. Een stabiele factor in de histologie was in de afgelopen 200 jaar het microscoop. Het ziet er naar uit dat ook dit instrument zijn langste tijd heeft gehad door de opkomst van de digitale microscopie. Hierbij worden fysieke weefselcoupes door een scanningmicroscoop digitaal vertaald ( virtuele coupes ), in grote databestanden opgeslagen en gekoppeld worden aan de patiëntbestanden (figuur 2). Nu reeds is het een realiteit dat een patholoog in ons laboratorium geen oude coupes van een patiënt uit het archief hoeft te halen om een eerdere diagnose te verifiëren. Hij of zij kan nu eenvoudig op het beeldscherm de aan het verslag gekoppelde virtuele coupes ophalen en ze, net zoals gebeurt bij Google Earth, vergroten tot een niveau waarop een beoordeling mogelijk is (figuur 3). Diagnostiek op afstand Hierdoor wordt digitale diagnostiek op afstand een realiteit. Interessant is dat ook digitale beeldanalysetechnieken een revival doormaken doordat ze gemakkelijk toegepast kunnen worden op deze virtuele coupes voor bijvoorbeeld objectief meten van expressie van hormoonreceptoren. Verder worden nu reeds op de meeste medische faculteiten de microscopische practica digitaal gegeven; de microscopen zijn daar al uit het beeld verdwenen. Conclusie Is dit het einde van de ontwikkelingen? Zeker niet. De pathologische diagnostiek heeft zich bewogen van orgaan naar weefsel naar cel en tenslotte naar subcellulair niveau, steeds meeliftend op de golven van de wetenschappelijke ontwikkelingen. Die zijn nog lang niet aan hun eind. Komt er een nanopathologie? Zeker is dat wij, evenmin als onze voorgangers, een idee kunnen hebben van de ontwikkelingen op de langere termijn omdat die bepaald zullen worden door nieuwe ontdekkingen en ontwikkelingen waar we nu nog geen weet van hebben. Zo zal de pathologie immer een uitdagend en dynamisch vak blijven in het hart van de cel- en weefseldiagnostiek. Belangenconflict: Van Diest ontving via zijn instituut gelden van Philips voor adviezen, van onder meer KWF Kankerbestrijding, de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en de Center for Translational Molecular Medicine (CTMM) voor onderzoek, en van Roche voor lezingen. Financiële ondersteuning voor dit artikel: geen gemeld. Aanvaard op 23 februari 2011 Citeer als: Ned Tijdschr Geneeskd. 2011;155:A2965 > Meer op Literatuur 1 Van den Tweel JG, Taylor CR. A brief history of pathology: Preface to a forthcoming series that highlights milestones in the evolution of pathology as a discipline. Virchows Arch. 2010;457: Titford The long history of hematoxylin. Biotech Histochem. 2005;80: Goessner W. A brief history of the society for histochemistry. Histochem Cell Biol. 2002;118: Kluin P, Schuuring E. Molecular cytogenetics of lymphoma: where do we stand in 2010? Histopathology. 2011;58: NED TIJDSCHR GENEESKD. 2011;155:A2965 5
Rol van de pathologische anatomie in de oncologie. 16 maart 2013 Dr. Pascale De Paepe AZ St Jan Brugge-Oostende AV
Rol van de pathologische anatomie in de oncologie 16 maart 2013 Dr. Pascale De Paepe AZ St Jan Brugge-Oostende AV De oncologische patiënt Multidisciplinaire benadering: huisarts patholoog chirurg oncoloog
Nadere informatieHET SPECIALISME PATHOLOGIE Onderdeel opleidingsplan 2009
HET SPECIALISME PATHOLOGIE Onderdeel opleidingsplan 2009 Inleiding Pathologie betekent ziekteleer. De klinische pathologie is het medisch specialisme dat zich bezighoudt met het stellen van diagnoses
Nadere informatieSneldiagnostiek bij verdenking op kanker: de nieuwe norm?
Sneldiagnostiek bij verdenking op kanker: de nieuwe norm? Prof. dr. Paul J van Diest Hoofd afdeling Pathologie, UMC Utrecht p.j.vandiest@umcutrecht.nl De diagnostische keten in de oncologie Anamnese/lichamelijk
Nadere informatieFolliculair Lymfoom graad 3B (FL3B)
Nederlandse samenvatting Folliculair Lymfoom graad 3B (FL3B) Inleiding Een maligne lymfoom is een kwaadaardige woekering van witte bloedcellen die zich meestal manifesteert in lymfeklieren en zich verspreidt
Nadere informatieHoe kijken we naar het DNA van een patiënt?
Hoe kijken we naar het DNA van een patiënt? Ies Nijman UMC Utrecht Dept of Genetics, Centre for Molecular Medicine Center for Personalized Cancer Treatment (CPCT), Hartwig Medical Foundation 1994 DNA sequenties,
Nadere informatieEén van de taken van het immuunsysteem is het organisme (mens en dier) te beschermen tegen de ongewenste effecten van het binnendringen van
Samenvatting Eén van de taken van het immuunsysteem is het organisme (mens en dier) te beschermen tegen de ongewenste effecten van het binnendringen van pathogenen, waaronder bacteriën, virussen en parasieten.
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
2 NEDERLANDSE SAMENVATTING VOOR NIET-INGEWIJDEN In gezonde personen is er een goede balans tussen cellen die delen en cellen die doodgaan. In sommige gevallen wordt deze balans verstoord en delen cellen
Nadere informatieTaakherschikking in de pathologie
Taakherschikking in de pathologie Wat is haalbaar? Patholoog Radboudumc Nijmegen Dag van de pathologie 13-04-2018 Geen belangenconflicten Geen betalingen door commerciële bedrijven Geen belangen bij commerciële
Nadere informatieBloedplaatjes of trombocyten die belangrijk zijn voor de bloedstolling.
Flowcytometrie bij PNH PNH is het gevolg van een genetische verandering in een bloedstamcel. Als gevolg hiervan ontbreken bij afstammelingen van deze cel bepaalde eiwitten. Deze eiwitten hebben gemeenschappelijk,
Nadere informatieMoleculaire Diagnostiek binnen een routine Pathologie Laboratorium
Moleculaire Diagnostiek binnen een routine Pathologie Laboratorium Winand N.M. Dinjens Laboratorium voor Moleculaire Diagnostiek Afdeling Pathologie Josephine Nefkens Instituut (JNI) Erasmus MC, Universitair
Nadere informatieEen patiënte met ongebruikelijke blasten. Dr. Kirsten van Lom, afd. Hematologie Dr. King H. Lam, afd. Pathologie
Een patiënte met ongebruikelijke blasten Dr. Kirsten van Lom, afd. Hematologie Dr. King H. Lam, afd. Pathologie Patiënte, 64 jr. Uitstrijk perifeer bloed, beenmergaspiratie en beenmergbiopt bij verdenking
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting nederlandse samenvatting Algemene inleiding Primair bot lymfoom is een zeldzame aandoening. Het is een extranodaal subtype van het grootcellig B non Hodgkin lymfoom, dat zich
Nadere informatiePharmacogenomics: een uitdaging voor de Moleculaire Diagnostiek in de Pathologie
Pharmacogenomics: een uitdaging voor de Moleculaire Diagnostiek in de Pathologie Winand Dinjens Afdeling Pathologie Josephine Nefkens Instituut Erasmus MC, Rotterdam w.dinjens@erasmusmc.nl Werkgroep Moleculaire
Nadere informatieK.B B.S Erratum B.S In werking
K.B. 18.6.2017 B.S. 29.6.2017 + Erratum B.S. 14.7.2017 In werking 1.8.2017 Artikel 33bis GENETISCHE ONDERZOEKEN Wijzigen Invoegen Verwijderen 1. Moleculaire Biologische testen op menselijk genetisch materiaal
Nadere informatieGENETISCHE ONDERZOEKEN Art. 33bis pag. 1 officieuze coördinatie
GENETISCHE ONDERZOEKEN Art. 33bis pag. 1 "Artikel 33bis. 1. Moleculaire Biologische testen op menselijk genetisch materiaal bij verworven aandoeningen." "K.B. 31.8.2009" (in werking 1.11.2009) "A." + "
Nadere informatieIn Situ Hybridisatie in de routine pathologie diagnostiek
In Situ Hybridisatie in de routine pathologie diagnostiek Winand Dinjens Afdeling Pathologie Josephine Nefkens Instituut (JNI) Erasmus MC, Rotterdam Pathologendagen; 11 april 2007, Ede In Situ Hybridisatie
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Er bestaan grote onderlinge verschillen tussen patiënten met darmkanker, oftewel colorectale carcinomen zowel op het niveau van de patient als op het niveau van tumorbiologie.
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/21797 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Bruin, Sjoerd Cornelis Title: The role of clinical, pathological and molecular
Nadere informatieGastro-intestinale stromacel tumor: Risico classificatie en mutatie analyse door de patholoog. Dr. Judith V.M.G. Bovee Patholoog LUMC
Gastro-intestinale stromacel tumor: Risico classificatie en mutatie analyse door de patholoog Dr. Judith V.M.G. Bovee Patholoog LUMC GastroIntestinale Stromacel Tumor 11-15 GISTen per 100.000 mensen (Scandinavië)
Nadere informatieK.B In werking B.S
K.B. 18.3.2011 In werking 1.5.2011 B.S. 30.3.2011 Artikel 33bis GENETISCHE ONDERZOEKEN Wijzigen Invoegen Verwijderen 1. Moleculaire Biologische testen op menselijk genetisch materiaal bij verworven aandoeningen.
Nadere informatieEpigenetics and Cancer
Epigenetics and Cancer Hoe controle mechanismen van invloed zijn op tumor ontwikkeling. Riëtte Ruijten Driessen MANP, verpleegkundig specialist oncologie Laurentius ziekenhuis Inhoud Ontwikkeling epigenetica
Nadere informatieGenotypering en fenotypering van borstkanker bij de man Robert Kornegoor, promotor Prof.dr. P.J. van Diest
Dutch Male Breast Cancer Consortium Consortium Type onderzoek Titel /Onderwerp Naam onderzoeker(s) Naam institu(u)t(en) Pathologisch onderzoek Genotypering en fenotypering van borstkanker bij de man Robert
Nadere informatieK.B In werking B.S
K.B. 11.9.2016 In werking 1.11.2016 B.S. 27.9.2016 Artikel 33bis GENETISCHE ONDERZOEKEN Wijzigen Invoegen Verwijderen 1. Moleculaire Biologische testen op menselijk genetisch materiaal bij verworven aandoeningen.
Nadere informatieSynergie: cytologie+immunologie+histologie
Synergie: cytologie+immunologie+histologie Grieks: synergia,samenwerking De meeropbrengst die ontstaat bij het samengaan van delen ten opzichte van de som van die delen. Wikepedia Wat is de meeropbrengst
Nadere informatieSummary in Dutch. Chapter 14
Summary in Dutch Chapter 14 Chapter 14 14.1 Samenvatting Ondanks de dalende incidentie cijfers van maagkanker is het wereldwijd nog steeds de op een na meest frequente oorzaak van sterfte aan kanker. Patiënten
Nadere informatieCasus jaar oud kind Massa in het caecum van 4 cm
Casus 1 11 jaar oud kind Massa in het caecum van 4 cm Mib1/Ki67 BCL6 CD20 BCL2 Kwis groep 1a A. Hoe noemen we dit karakteristiek morfologisch beeld? B. Waaruit is het cytologisch samengesteld? C. Hoe
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING ACHTERGROND Klinische aspecten van dikke darmkanker Dikke darmkanker is een van de meest voorkomende vormen van kanker in de westerse wereld. Als we kijken naar aan kanker gerelateerde
Nadere informatieMoleculaire Diagnostiek in de Pathologie
Moleculaire Diagnostiek in de Pathologie Informatiebrochure Afdeling Pathologie VU medisch centrum Amsterdam Inhoudsopgave Pagina Inleiding 3 Indicatiegebieden en bijbehorende Moleculaire Diagnostiek:
Nadere informatieChapter 6. Nederlandse samenvatting
Chapter 6 Nederlandse samenvatting Chapter 6 122 Nederlandse samenvatting Het immuunsysteem Het immuunsysteem (of afweersysteem) beschermt het lichaam tegen lichaamsvreemde en ziekmakende organismen zoals
Nadere informatieProgramma. Teaching Resource Centre Pharmacology Dr. E.A. Dubois, LUMC. Master PRO: Inbrengen perifere canule P.M.
Programma Teaching Resource Centre Pharmacology Dr. E.A. Dubois, LUMC Virtual Slide Box Dr. P. de Wilde, Ir. R. Burie, Universiteit Twente Radiologie practicum Drs. A.W. Riedstra, LUMC Clinical Anatomical
Nadere informatie10 e Post O.N.S. Meeting. Ted Goossens Verpleegkundig specialist Oncologie SJG Weert
10 e Post O.N.S. Meeting Ted Goossens Verpleegkundig specialist Oncologie SJG Weert 1 BIOMARKERS, PERSONALISED MEDICINE EN (BIOBANKING) 2 Indeling: Definitie Geschiedenis Plaats in diagnostiek en therapie
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting Introductie Wat zijn T cellen? T cellen zijn witte bloedcellen die een cruciale rol spelen bij het beschermen tegen ziekteverwekkers zoals virussen en bacteriën. Dit doen zij door middel van
Nadere informatieStand van zaken zomer 2013: CCKL accreditatie: 29/65 labs
Stand van zaken zomer 2013: CCKL accreditatie: 29/65 labs ISO15189: stand van zaken 2013 2013 taakgroep NVVP (Amélie Dendooven, Mieke Jonker, Hilda Keuning, Philip Kluin (vz), Joost Oudejans): Participatie
Nadere informatieGenetica en borstkanker voor de patholoog
Genetica en borstkanker voor de patholoog Giuseppe Floris Pathologische Ontleedkunde, UZ Leuven Multidisciplinair Borst Centrum (MBC) Symposium 2017 21/10/2016; Leuven Morfologische heterogeneiteit van
Nadere informatieAfdeling II. Genetische onderzoeken. 1. Worden beschouwd als verstrekkingen waarvoor de bekwaming van de in 2 bedoelde geneesheer vereist is :
De RODE markeringen gaan in voege vanaf 01/07/2011 (blz. 4) ART. 33 Afdeling II. Genetische onderzoeken. Art. 33. 1. Worden beschouwd als verstrekkingen waarvoor de bekwaming van de in 2 bedoelde geneesheer
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/37000 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Beletkaia, Elena Title: Mechanisms of Ewing sarcoma metastasis : biochemistry
Nadere informatieLongkanker, welke vorm heb ik?
Longkanker, welke vorm heb ik? (Begrijpen van het pathologieverslag) Title onius autem luctus fatiguis leva. Vit caput suum et sic ait quicumce que es domne vade discumb etpula. Patiënteninformatie Deze
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 157 N ederlandse samenvatting Nederlandse Samenvatting 158 Nederlandse samenvatting Het aantal gevallen van huidkanker, waaronder melanoom, neemt nog steeds toe in de westerse
Nadere informatieGENETISCHE ONDERZOEKEN Art. 33bis pag. 1 officieuze coördinatie
GENETISCHE ONDERZOEKEN Art. 33bis pag. 1 "Artikel 33bis. 1. Moleculaire Biologische testen op menselijk genetisch materiaal bij verworven aandoeningen." "K.B. 31.8.2009" (in werking 1.11.2009) "A." " 588431
Nadere informatie9.2. Nederlandse samenvatting
.2. Nederlandse samenvatting Het immuunsysteem is een natuurlijk afweersysteem dat beschermt tegen virussen en bacteriën. Er zijn twee soorten afweer: de natuurlijke afweer, die altijd aanwezig is, en
Nadere informatieCHAPTER XII. Nederlandse Samenvatting
CHAPTER XII Nederlandse Samenvatting Dit proefschrift behelst een aantal klinische en translationele studies met betrekking tot de behandeling van het primair operabel mammacarcinoom. Zowel aspecten van
Nadere informatieSKML-sectie Pathologie CD15 CD30 CD79a PAX5
SKML-sectie Pathologie 2013.4 CD15 CD30 CD79a PAX5 Robert Hoedemaeker Pathan, Rotterdam A Lever B Tonsil C Tumor I D Tumor II E Tumor III Weefsels op het glaasje Weefsels op het glaasje A Lever B Tonsil
Nadere informatieDiagnostische toets Van HIV tot AIDS?
Diagnostische toets Van HIV tot AIDS? Moleculen 1. Basenparing In het DNA vindt basenparing plaats. Welke verbinding brengt een basenpaar tot stand? A. Peptidebinding B. Covalente binding C. Zwavelbrug
Nadere informatieBelangrijke kenmerken van tumoren in het spijsverteringskanaal. Nicole van Grieken, patholoog Amsterdam UMC, locatie VUmc
Belangrijke kenmerken van tumoren in het spijsverteringskanaal + Nicole van Grieken, patholoog Amsterdam UMC, locatie VUmc Vragen? Inhoud Introductie Diagnostiek Biomarkers Biobanken Wetenschappelijk onderzoek
Nadere informatieGebruik van nieuwe technieken in de moleculaire pathologie. John Hinrichs, klinisch moleculair bioloog
Gebruik van nieuwe technieken in de moleculaire pathologie John Hinrichs, klinisch moleculair bioloog Gebruik van nieuwe technieken in de moleculaire pathologie 1. Introductie moleculaire pathologie 2.
Nadere informatieAfdeling Medische Fysiologie
Afdeling Medische Fysiologie Medische Fysiologie De afdeling Medische Fysiologie vormt samen met de afdelingen Cardiologie, Experimentele Cardiologie, Cardiothoracale Chirurgie en Longziekten de divisie
Nadere informatieHet niveau van Medisch-Microbiologisch Onderzoeker wordt bereikt door een combinatie van een cursorisch gedeelte èn een
Reglement voor de opleiding tot Medisch-Microbiologisch Onderzoeker (MMO) binnen het kader van het Algemeen Reglement van de Stichting voor opleiding tot Medisch-Biologisch Wetenschappelijk Onderzoeker
Nadere informatieDigitale pathologie. Henk-Jan van Slooten patholoog 19-12-2011. founding fathers: Medisch Centrum Alkmaar Zaans medisch centrum Westfriesgasthuis
Digitale pathologie Henk-Jan van Slooten patholoog 19-12-2011 founding fathers: Medisch Centrum Alkmaar Zaans medisch centrum Westfriesgasthuis Disclosure Nothing to disclose Digitale pathologie? Wat is
Nadere informatieALLES VOOR DE DIAGNOSE
ALLES VOOR DE DIAGNOSE INTRODUCTIE Zoeken, denken en vinden Wat heb ik en wat maakt mij beter? Dat is vaak de kern van wat de patiënt van zijn huisarts of specialist wil weten. Bij het beantwoorden van
Nadere informatieNederlandse samenvatting / Dutch summary
Eiwitbiomarkers voor klinische toepassingen in dikkedarmkanker Kanker van de dikke darm en de endeldarm (colorectaal carcinoom; CRC) vormt wereldwijd een belangrijk gezondheidsprobleem vanwege de hoge
Nadere informatieWorkloadregistratiesysteem voor pathologen
Workloadregistratiesysteem voor pathologen 1. Inleiding Sinds 1 januari 2015 is er een nieuwe workloadregistratiesysteem voor de pathologie (vastgelegd in minuten). Dit systeem is door de NVVP in overleg
Nadere informatieMaligne pleura exsudaat
Maligne pleura exsudaat Regionale richtlijn IKL, Versie: 1.1 Laatst gewijzigd : 25-10-2005 Methodiek: Consensus based Verantwoording: IKL werkgroep bronchuscarcinomen Inhoudsopgave Algemeen...1 Diagnostiek...2
Nadere informatieAmyloïd-bindende eiwitten bij de ziekte van Alzheimer
Amyloïd-bindende eiwitten bij de ziekte van Alzheimer Introductie onderzoeksproject De ziekte van Alzheimer De ziekte van Alzheimer is een neurologische aandoening en is de meest voorkomende vorm van dementie.
Nadere informatiePD-L1 staining: een echte biomarker?
PD-L1 staining: een echte biomarker? 10e NVMO Nascholing Targeted Therapy Donderdag 21 april 2016 Antropia, Driebergen Stefan M. Willems MD PhD Dept Pathology UMC Utrecht, Utrecht, The Netherlands Dept
Nadere informatieChapter 10. Nederlandse samenvatting
Chapter 10 Nederlandse samenvatting Chapter 10 Samenvatting Moleculaire markers voor dikkedarmkankerscreening en het voorspellen van respons op chemotherapie Kanker van de dikke darm en de endeldarm (ook
Nadere informatieHEMOPATHOLOGIE HFDST 1: NORMALE ARCHITECTUUR EN IMMUUNRESPONS IN HET LYMFOÏDE WEEFSEL 3
HEMOPATHOLOGIE Geen histologische foto's op examen! Prof. van den Oord INHOUDSOPGAVE HFDST 1: NORMALE ARCHITECTUUR EN IMMUUNRESPONS IN HET LYMFOÏDE WEEFSEL 3 1. INLEIDING 3 1.1. AFWIJKINGEN IN BLOED IN
Nadere informatieMijn pathologieverslag begrijpen
Mijn pathologieverslag begrijpen Deze brochure bevat zeker niet alle gedetailleerde informatie over uw pathologieverslag. We geven u vooral de belangrijkste en juiste informatie mee over de resultaten
Nadere informatieIn search for biomarkers of aging: A proteomics approach Rinse Klooster
Samenvatting Het begrijpen van het verouderingsproces Onderzoek aan zowel hoge als lage eukaryotische modelsystemen heeft laten zien dat verschillende processen bij het verouderingsproces betrokken zijn.
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/17/3909 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Cetinozman, F. Title: PD-1 Expression in primary cutaneous lymphoma Issue Date: 2016-04-20
Nadere informatieNederlandse samenvatting en toekomstperspectieven
Nederlandse samenvatting en toekomstperspectieven Per jaar krijgen in Nederland tenminste 2150 patiënten een rectum tumor. Vijf jaar na behandeling leeft ongeveer de helft van die patiënten nog. Hierbij
Nadere informatieEen nieuwe onderzoekslijn Organen op Chips Menselijke ziektemodellen op chips Introductie, Anja van de Stolpe
Minisymposium KNAW Een nieuwe onderzoekslijn Organen op Chips Menselijke ziektemodellen op chips Introductie, Anja van de Stolpe Wat is een Orgaan- of menselijk ziektemodel -op-een chip? Is het een stukje
Nadere informatieChapter IV-3. Nederlandse samenvatting
Chapter IV-3 Nederlandse samenvatting 169 Chapter 4 In 1956 werd door Tjio en Levan het correcte aantal chromosomen in een menselijke cel gepubliceerd (n = 46). Op basis van deze bevinding werd een techniek
Nadere informatieDe waarde van DNA. Center for Molecular Medicine Hartwig Medical Foundation. UMC Utrecht Amsterdam
De waarde van DNA Prof dr ir Edwin Cuppen Hoogleraar Humane Genetica Directeur Center for Molecular Medicine Hartwig Medical Foundation UMC Utrecht Amsterdam Wat is DNA? DeoxyriboNucleic Acid (Desoxyribonucleïnezuur)
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/48189 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Stelloo, E. Title: Molecular alterations in endometrial cancer: implications for
Nadere informatie157 De ontdekking van de natuurlijke aanwezigheid van antisense oligonucleotiden in eukaryote cellen, die de expressie van specifieke eiwitten kunnen reguleren, heeft in de afgelopen tientallen jaren gezorgd
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING Moleculaire opmaak van solitaire en Morbus Ollier gerelateerde centrale chondrosarcomen: Een onderzoek naar DNA afwijkingen, mrna en eiwit expressie. INHOUD I Expressie analyse
Nadere informatieNieuwe ontwikkelingen in de behandeling van gliomen. Dr J Bromberg, prof M.J. van den Bent Neurologen Erasmus MC Kanker Instituut Rotterdam
Nieuwe ontwikkelingen in de behandeling van gliomen Dr J Bromberg, prof M.J. van den Bent Neurologen Erasmus MC Kanker Instituut Rotterdam Nieuwe ontwikkelingen in de behandeling van gliomen Twee uitersten
Nadere informatiePitfalls in de diagnostiek van het Hodgkin Lymfoom
Pitfalls in de diagnostiek van het Hodgkin Lymfoom Arjan Diepstra, patholoog UMC Groningen 73 e NVvO Oncologiedag 30 sept. 2015 Pathology & Medical Biology UNIVERSITY MEDICAL CENTER GRONINGEN Disclosure
Nadere informatieSamenvatting Biologie H3 Organen en cellen
Samenvatting Biologie H3 Organen en cellen Samenvatting door een scholier 751 woorden 30 mei 2017 8,2 6 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou H3 organen en cellen iets uitleg voorbeelden
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/29317 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Nes, Johanna Gerarda Hendrica van Title: Clinical aspects of endocrine therapy
Nadere informatieSamenvatting. Chapter12
Samenvatting Chapter12 Coinfectie met Mycobacterium Tuberculose tijdens HIV-infectie is een groot probleem in de derde wereld, daar dit leidt tot een grotere sterfte. (hoofdstuk I) In de studies beschreven
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/24600 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Mariman, Rob Title: Probiotic bacteria and the immune system : mechanistic insights
Nadere informatieNABON Breast Cancer Audit. Pathologie
NABON Breast Cancer Audit Pathologie Dr. P.J. Westenend, patholoog, pathologisch laboratorium Dordrecht Drs. A.C.M. van Bommel, arts-onderzoeker, DICA DICA Congres 25 juni 2013 Pathologie Volledige verslaglegging
Nadere informatieChapter 8. Nederlandse samenvatting
Chapter 8 Nederlandse samenvatting Dikke darmkanker is wereldwijd de vierde meest voorkomende maligniteit na borstkanker, prostaat en longkanker. Alleen al in Nederland overleden in 2004 2.260 mannen
Nadere informatieImmuunreactie tegen virussen
Samenvatting Gedurende de laatste eeuwen hebben wereldwijde uitbraken van virussen zoals pokken, influenza en HIV vele levens gekost. Echter, vooral in de westerse wereld zijn de hoge sterftecijfers en
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 129 In de ontwikkelde landen krijgt een op de drie mensen kanker. Ondanks betere screening en behandelingsmogelijkheden is kanker in ontwikkelde landen nog steeds de meest voorkomende
Nadere informatieZONDER CELDELING GEEN KANKER
DE GEMENE DELER ZONDER CELDELING GEEN KANKER Naam: Klas: Datum: ZONDER CELDELING GEEN KANKER HAVO Celdeling is cruciaal voor het leven van organismen, en wordt dan ook heel nauwkeurig gereguleerd. Wanneer
Nadere informatiePatient tailored medicine: moleculaire biologie onontbeerlijk Moleculaire Pathologie in een veranderende wereld
Patient tailored medicine: moleculaire biologie onontbeerlijk Moleculaire Pathologie in een veranderende wereld Dr. Judith Jeuken Klinisch moleculair bioloog in de pathologie (KMBP) Moleculaire Diagnostiek
Nadere informatiePhilippus Jacobus Hoedemaeker. 19 oktober 1937 26 mei 2007
Philippus Jacobus Hoedemaeker 19 oktober 1937 26 mei 2007 38 Levensbericht door E.J. Ruitenberg Op 26 mei 2007 overleed ons mede knaw-lid Flip Hoedemaeker. Prof. dr. Philippus J. Hoedemaeker was sinds
Nadere informatieNederlandse samenvatting
MOLECULAIRE OORZAKEN VAN KANKER Het menselijk lichaam bestaat uit ongeveer 10 14 cellen. Bijna al deze cellen bevatten de complete blauwdruk van het menselijk lichaam in de vorm van DNA, het molecuul dat
Nadere informatieDigitaliseren FISH en automatisch scoren
igitaliseren FH en automatisch scoren r. lise van der ogt Klinisch moleculair bioloog in de pathologie (in opleiding) Universitair Medisch Centrum roningen / Moleculaire Pathologie Pathologie Friesland
Nadere informatieSAMENVATTING Samenvatting Coeliakie is een genetische aandoening waarbij omgevingsfactoren en meerdere genen bijdragen aan de ontwikkeling van de ziekte. De belangrijkste omgevingsfactor welke een rol
Nadere informatieGENEXPRESSIE VERVOLGOPDRACHT
GENEXPRESSIE VERVOLGOPDRACHT Alle organismen op aarde zijn opgebouwd uit cellen. Ook jouw eigen lichaam bestaat uit cellen. Die cellen zien er niet allemaal hetzelfde uit. Zo is een huidcel heel compact,
Nadere informatieSneldiagnostiek in de oncologische zorg
Sneldiagnostiek in de oncologische zorg Tessa Bouwhuis, MSc en Martina Hoever, BSc 1 Inhoud presentatie Opdrachtformulering project sneldiagnostiek Werkwijze opzetten sneldiagnostiek Shared resources Uitwerking
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 147 148 Maligne lymfomen zijn kwaadaardige woekeringen van verschillende typen witte bloedcellen. Deze aandoeningen ontstaan meestal in lymfklieren, maar in ongeveer 40% van de
Nadere informatieCover Page. Author: Slieker, Roderick Title: Charting the dynamic methylome across the human lifespan Issue Date:
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/45888 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Slieker, Roderick Title: Charting the dynamic methylome across the human lifespan
Nadere informatie1 Cellen en weefsels Basisbegrippen Cellen Weefsels Nog enkele basisbegrippen Afsluiting 35
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Cellen en weefsels 9 1.1 Basisbegrippen 9 1.2 Cellen 11 1.3 Weefsels 23 1.4 Nog enkele basisbegrippen 31 1.5 Afsluiting 35 2 Skelet en spieren 36 2.1 Het bewegingsapparaat:
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting De rol van proteïne kinase A in de vorming van galkanaaltjes door levercellen Een mens is opgebouwd uit cellen. Iedere cel is omgeven door een membraan die de inhoud van de cel
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/19074 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/19074 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Suwannalai, Parawee Title: ACPA response in evolution of rheumatoid arthritis
Nadere informatieBehandeling borstkanker
Behandeling borstkanker 1. Heelkunde (chirurgie) (operatie): - Borstsparend: betekent wegname van het gezwel met veiligheidsmarge van gezond weefsel rondom en wegname van de schildwachtklier (poortwachterklier
Nadere informatie100 jaar Antoni van Leeuwenhoek
100 jaar Antoni van Leeuwenhoek Onze toekomstdroom Het Antoni van Leeuwenhoek koos 100 jaar geleden al voor de grensverleggende weg door onderzoek en specialistische zorg samen te voegen met één scherp
Nadere informatieCentraal College Medische Specialismen
KONINKLIJKE NEDERLANDSCHE MAATSCHAPPIJ TOT BEVORDERING DER GENEESKUNST Centraal College Medische Specialismen Besluit van 12 april 2010 houdende de opleidings- en erkenningseisen voor het medisch specialisme
Nadere informatieHOOFDSTUK 1: CELLEN VAN ONS LICHAAM
HOOFDSTUK 1: CELLEN VAN ONS LICHAAM Cellen, weefsels en organen (grondig lezen) Cellen: Organen: Weefsel: kleinste functionele eenheden van ons lichaam zeer uiteenlopende morfologie (=vorm/bouw) die samenhangt
Nadere informatiePathologieonderzoek. Wat gebeurt er met uw gegevens?
Pathologieonderzoek Wat gebeurt er met uw gegevens? In deze digitale folder geven wij u informatie over het onderzoek van weefsel of cellen die bij u zijn afgenomen. Dit onderzoek gebeurt in het pathologie.
Nadere informatieWerkstuk ANW Gentherapie
Werkstuk ANW Gentherapie Werkstuk door een scholier 2605 woorden 27 april 2003 5,8 40 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Het onderwerp dat wij hebben gekozen is: genezen met gentherapie. Wij hebben voor
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING. Nederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 121 Dit proefschrift beschrijft een onderzoek naar nieuwe biomarkers voor het beter classificeren van rectumtumoren. Hoofdstuk 1 betreft een algemene inleiding. Rectum- of endeldarmkanker
Nadere informatieMaligne pleura exsudaat
Maligne pleura exsudaat Regionale richtlijn IKL, Versie: 1.1 Laatst gewijzigd: 25-10-2005 Methodiek: Consensus based Verantwoording: IKL werkgroep bronchuscarcinomen Inhoudsopgave Algemeen...1 Diagnostiek...2
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING Analyse van chromosomale afwijkingen in gastrointestinale tumoren In het ontstaan van kanker spelen vele moleculaire processen een rol. Deze processen worden in gang gezet door
Nadere informatieToevoeging bij hoofdstuk 10 07/05/2012 A. Het maken van een genomische bank
Toevoeging bij hoofdstuk 10 07/05/2012 A. Het maken van een genomische bank Wanneer men een gen wil bestuderen dat nog niet beschreven is, zal men dit gen eerst moeten kloneren. Hiertoe maakt men gebruik
Nadere informatie