Weg met de wegwerpeconomie. Uitvoeringsagenda Circulaire Economie: één jaar na de start

Transcriptie

1 Weg met de wegwerpeconomie Uitvoeringsagenda Circulaire Economie: één jaar na de start

2 Voorwoord De Gelderse industrie gebruikt jaarlijks 44,7 miljoen ton aan grondstoffen en materialen. Ruim 36,7 miljoen ton (82 procent) hiervan komt van buiten de provincie. Denk aan fossiele brandstoffen (49 procent), mineralen (14 procent) en chemicaliën (9 procent). Met al deze grondstoffen produceert de Gelderse economie jaarlijks 16,3 miljoen ton afval. Dat is ruim kg per inwoner. Deze wegwerpeconomie is niet langer houdbaar en betaalbaar. De aarde warmt op en grondstoffen worden schaars. De economie van de toekomst is een slimme en schone economie waarbij schaarse grondstoffen zo lang mogelijk worden hergebruikt, hun waarde behouden en afval tot een minimum beperkt blijft. De transitie naar de economie van de toekomst zal plaats moeten vinden bij producenten en consumenten. De provincie wil dit proces versnellen en een eerste stap zetten. Daarom zijn we begin 2017 van start gegaan met een uitvoeringsagenda Circulaire Economie. Via een zestigtal projecten en drie actielijnen zetten we de circulaire economie in Gelderland in beweging. We geven zelf het goede voorbeeld door wegen circulair te ontwerpen en -aan te besteden. Met speciale ondernemersprogramma s via onze partners in de industrie proberen we zoveel mogelijk ondernemers te besmetten met het circulaire virus. Daarnaast stimuleren we nieuwe toepassingen voor biobased grondstoffen, zoals nutriënten uit mest, plantaardige eiwitten en natuurvezels. Met deze aanjaagprojecten hebben we nu een eerste stap gezet. Er is in één jaar veel bereikt. In deze terugblik kunt u lezen welke acties wij in gang hebben gezet. Maar het werk is nog lang niet af. Het uiteindelijke doel is een reductie van 50 procent aan grondstoffen in Dit vraagt om een systematische aanpak en een lange termijnvisie. Hiervoor werken we momenteel aan een roadmap circulaire economie met een heldere koers en duidelijke mijlpalen. Ik heb vertrouwen in de ingeslagen weg, die niet alleen voor duurzaamheid moet zorgen, maar ook voor economische groei. Een slimme en schone industrie zorgt voor groei en banen. Wij willen de transitie naar slimmer gebruik van grondstoffen versnellen en werk maken van duurzame innovatie in Oost-Nederland. Michiel Scheffer Gedeputeerde Economie, Arbeidsmarkt en Internationale Betrekkingen 2/25 Weg met de wegwerpeconomie

3 Samenvatting

4 Eén jaar na de start In de uitvoeringsagenda Circulaire Economie is een kleine 60 activiteiten opgenomen die de provincie Gelderland in gang heeft gezet om te komen tot een afvalloze economie. Het zijn activiteiten waarmee de provincie: het goede voorbeeld geeft (actielijn 1), bijdraagt aan een slimme en schone industrie (actielijn 2) en de ontwikkeling en toepassing van biobased grondstoffen bevordert (actielijn 3). Hiermee jaagt de provincie ontwikkelingen aan: partijen komen in beweging, samenwerking komt tot stand en processen worden in gang gezet. De provincie doet dat niet alleen. In de circulaire economie vervullen verschillende partijen een rol en heeft iedereen een eigen verantwoordelijkheid om te komen tot een samenleving zonder afval en het behoud van de waarde van grondstoffen. In de volgende figuren is de voortgang van het programma weergeven. Hieruit blijkt dat in het eerste jaar reeds een derde van de voorgenomen activiteiten is uitgevoerd. Toelichting op de weging Projectleiders hebben aan de circa 60 activiteiten uit de Uitvoeringsagenda Circulaire Economie een weging toegekend en daarmee het relatieve belang bepaald van de verschillende activiteiten voor het behalen van de gestelde doelstellingen. Vervolgens is de voortgang van realisatie van deze activiteiten per 31 december 2017 ingeschat. Dit resulteert in de visualisatie van de voortgang van het programma Circulaire Economie. Dit programma loopt 3 jaar (100% realisatie), de afbeeldingen geven de tussenstand na 1 jaar weer. 42% Zelf het goede voorbeeld geven (125/300) 33% Uitvoeringsprogramma totaal (326/1000) 29% Slimme en schone industrie (115/400) 30% 26% 30% Natuurvezels (24/80) Mest (32/120) 29% Biobased grondstoffen (86/300) Eiwitten (30/100) 4/25 Weg met de wegwerpeconomie

5 Overzicht resultaten en belemmeringen 2017 Zelf het goede voorbeeld geven 42% 29% Slimme en schone industrie Resultaten 1 Via het Ambitieweb duurzaam gww (Grond-, Weg- en Waterbouw) heeft de provincie haar voorbeeldrol in de wegenbouw concreet en niet langer vrijblijvend gemaakt. 2 De provincie heeft een begin gemaakt met de inzet van maximale circulariteit in 5 gww projecten die in 2019 worden uitgevoerd. 3 De provincie heeft een proefvak met circulair asfalt aangelegd op de n338 Westervoort-Doesburg. Belemmeringen 1 Circulair grondstoffengebruik in de wegenbouw wordt nog vaak gezien als iets extra s. 2 De vooronderstelling is dat circulair grondstoffengebruik in de wegenbouw duurder is. 3 Het inzetten op een circulaire economie is nog geen alledaagse bezigheid en vraagt om het durven nemen van risico s waarvan de impact soms nog onbekend is. Resultaten 1 Het cluster circles Oost-Nederland, bestaande uit 12 samenwerkende intermediaire organisaties, bereikt ondernemers, leidt tot nieuwe samenwerking tussen bedrijven en ondersteunt de ontwikkeling van nieuwe business. 2 Het aantal bedrijven en organisaties dat in aanraking komt met het onderwerp circulaire economie, interesse toont en zelf in actie komt, groeit. 3 In samenwerking met het boost smart industry netwerk Oost-Nederland is door tno een verkenning gestart om de kansen die de smart industry biedt voor de ontwikkeling van de circulaire economie verder te verzilveren. Belemmeringen 1 Inzicht in de ontwikkeling van de circulaire economie (grondstoffenbesparing, omzet, werkgelegenheid) en het aantal bedrijven dat zich bewust wordt van de kansen en daadwerkelijk stappen onderneemt, is heel lastig te meten en monitoren. 2 Veel ondernemers voelen (nog) niet de echte urgentie om met het onderwerp aan de slag te gaan. 3 Er zijn nog te weinig inspirerende voorbeelden om bedrijven aan te spreken en te inspireren. 5/25 Weg met de wegwerpeconomie

6 30% Biobased grondstoffen - natuurvezels Resultaten 1 Succesvolle start van de ontwikkeling van het cluster natuurvezels en ketenprojecten: textiel, bouw, inhoudsstoffen. 2 Start hoogwaardige toepassing van bermgras in de Gelderse papierindustrie. 3 Vijf bedrijventerreinen in de regio Arnhem-Nijmegen werken samen rondom biobased economy binnen de Groene Hub. Belemmeringen 1 De technologie is aanwezig, maar het ontbreekt nog aan een krachtige marktvraag voor biobased producten door bedrijven en consumenten. 2 Het bedrijvennetwerk in de regio is nog niet optimaal georganiseerd. De samenwerking moet groeien. 3 Bedrijven zijn huiverig om met grondstoffen te gaan werken die (nog) als afval worden aangemerkt. 26% Biobased grondstoffen - mest Resultaten 1 Het initiatief Kunstmestvrije Achterhoek is opgenomen in het 6 e actieprogramma Nitraatrichtlijn gericht op acceptatie van producten uit mestscheiding in de landbouw. 2 Groot Zevert en Nijhuis Water hebben de bereidheid te investeren in de proeffabriek Groene Mineralen Centrale Beltrum. 3 Groei van het Initiatief Vruchtbare Achterhoek tot 300 deelnemers. Belemmeringen 1 Financiering mestverwerkingsinstallaties loopt vertraging op: eu middelen zijn beschikbaar, maar nog niet toegekend door sector aan initiatieven. 2 Het thema circulaire economie is niet opgenomen in de Algemene Groepsvrijstelling Verordening Staatsteun waardoor financiële ondersteuning (van de provincie) als staatssteun kan worden aangemerkt. 3 Mestwetgeving verbiedt (nog steeds) dat kunstmestvervangers uit dierlijke mest toegepast worden in de landbouw. 30% Biobased grondstoffen - eiwitten Resultaten 1 Drie nieuwe projecten/consortia geïnitieerd op het gebied van plantaardige eiwitten: pulse onderzoekstraject eiwittransitie (goedgekeurd), Next Garden teelt, raffinage en afzet waterlinzen (afgewezen) en aanvraag Innovatie Prestatie Contract plantaardige eiwitten (in behandeling). 2 Start van twee ketenprojecten gericht op teelt van eiwitgewassen: Nedersoja en veldbonen. 3 Het initiëren en de start van The Protein Cluster in oktober Belemmeringen 1 Uitkomsten inzet financieel instrumentarium (efro, pop, vitaal platteland) zijn onvoorspelbaar en de proceduretijd lang. 2 Nieuw voedsel en nieuwe ingrediënten moeten goedgekeurd worden door Europa (Novell food wetgeving) is tijdrovend en kostbaar. 3 Staatssteundiscussie bij ondersteuning The Protein Cluster. 6/25 Weg met de wegwerpeconomie

7 Inhoud Voorwoord 2 Samenvatting 3 1 Weg met de wegwerpeconomie 8 2 Resultaten Overzicht van projecten Belemmeringen 19 5 Kansen richting de toekomst (Inhoudsopgave is aanklikbaar) 7/25 Weg met de wegwerpeconomie

8 1 Weg met de wegwerpeconomie

9 Weg met de wegwerpeconomie Naar een circulaire economie Wereldwijd groeit het besef dat onze huidige productieen consumptiepatronen niet langer houdbaar zijn richting de toekomst. Het leidt tot uitputting van schaarse grondstoffen en een belasting van ons (leef)milieu. De transitie naar een meer circulaire economie daagt ons uit efficiënter om te gaan met bestaande grondstoffen en nieuwe groene grondstoffen te ontwikkelen en toe te passen. Dit biedt kansen voor regionale economieën die toegevoegde waarde weten te creëren door het ontwikkelen van nieuwe, circulaire businessmodellen. De uitvoeringsagenda Een samenleving zonder afval Met de uitvoeringsagenda Circulaire Economie heeft de provincie Gelderland het initiatief genomen om te komen tot een samenleving zonder afval. Steeds vaker lukt het manieren te vinden om het ontstaan van afval te voorkomen door: diensten te verlenen in plaats van producten te verkopen; bij productontwerp rekening te houden met verlengen van de levensduur, efficiënt en duurzaam grondstoffenverbruik en ontwerp voor hergebruik; grondstoffen langer in kringloop te houden door producten opnieuw te gebruiken en grondstoffen te recyclen. De provincie Gelderland heeft begin 2017 de uitvoeringsagenda Circulaire Economie vastgesteld en speelt daarmee in op de economische en ecologische kansen die de circulaire economie Gelderland biedt. De ambities voor 2030 zijn: 700 miljoen euro extra omzet; nieuwe banen; 50% minder gebruik van grondstoffen. Daartoe zullen bedrijven de komende jaren een omslag naar een meer circulaire manieren van ondernemen moeten gaan maken. Doelstelling is dat de helft van de Gelderse bedrijven in 2020 eerste stappen in die richting hebben gezet. 9/25 Weg met de wegwerpeconomie

10 Actiegericht Gelderland heeft met de uitvoeringsagenda Circulaire Economie gekozen voor een praktische aanpak via drie actielijnen die aansluiten op de kracht van het Gelderse bedrijfsleven. Door succesvolle inspirerende voorbeelden te laten zien van circulaire business in de praktijk verwacht de provincie dat andere bedrijven het goede voorbeeld gaan navolgen. Dat gaat echter niet vanzelf. De provincie ondersteunt bedrijven die deze omslag in denken en doen willen maken en geeft zelf, samen met andere overheden, het voorbeeld door circulair in te kopen en aan te besteden. Concrete resultaten in de praktijk De uitvoeringsagenda Circulaire Economie kent een looptijd van drie jaar, In deze periode wil de provincie bedrijven inzicht geven in de kansen die de circulaire economie hen biedt en een beweging opgang brengen van steeds meer bedrijven die daadwerkelijk met nieuwe circulaire businessmodellen aan de slag gaan. Daarvoor heeft de provincie een samenhangend pakket van circa 60 activiteiten gepland om de beweging op gang te brengen. Na één jaar is het tijd om een tussenbalans op te maken. In deze terugblik op 2017 zijn de eerste resultaten beschreven. Actielijnen 1 Zelf het goede voorbeeld geven. 2 Slimme en schone industrie 3 Ondersteunen van de ontwikkeling en toepassing van biobased grondstoffen. 10/25 Weg met de wegwerpeconomie

11 2 Resultaten 2017

12 Resultaten 2017 Zelf het goede voorbeeld geven De provincie Gelderland gaat samen met andere overheden in Gelderland een voorbeeldfunctie vervullen wat betreft circulair inkopen en aanbesteden. Hiermee wordt de markt van (ontwikkeling van) circulaire producten en diensten gestimuleerd. Het gezamenlijke inkoopvolume van provincie, gemeenten (54) en waterschappen (3) in Gelderland bedraagt circa 5 miljard euro per jaar. Dit is een substantieel bedrag en vormt een belangrijk instrument om de circulaire economie als launching costumer op gang te helpen. De provincie kan binnen haar voorbeeldfunctie de grootste impact realiseren als opdrachtgever voor het onderhoud en de aanleg van provinciale wegen en gebouwen die eigendom zijn van de provincie. Vanuit de Green Deal Duurzaam Grond- Weg- Waterbouw (GWW) heeft de provincie haar ambities uitgewerkt via het zogeheten ambitieweb GWW en de daaraan gekoppelde notitie duurzaam materiaal (her)gebruik. Inmiddels zijn de volgende infrastructurele werken uitgevoerd of in uitvoering met nadrukkelijk aandacht voor circulair (her)gebruik van materialen: n338 Westervoort-Doesburg: circulair hergebruik van 80 tot 93% in een tweelaags zoab deklaag. n818 Terborg-Varsseveld + n317 Ellecom-Dinxperlo; circulair hergebruik 100% hoogovenslakken in de nieuwe wegfundering. Op 20 september 2017 is het nieuwe provinciehuis van de provincie Gelderland in Arnhem geopend. Bij de ontwikkeling van het nieuwe provinciehuis, maar ook bij de sloop van de oude gebouwen is aandacht besteed aan duurzaam materiaal(her)gebruik. Zo is het oude meubilair door studenten van de kunstacademie ArtEZ verwerkt in nieuwe statafels. De oude gebouwen zijn duurzaam gesloopt: vrijkomende materialen zijn voor 70-80% hergebruikt. Naast de inkooprol van de provincie zelf heeft de provincie het initiatief genomen om de inkoopkracht van de diverse Gelderse overheden te bundelen. Diverse gemeenten en waterschappen zijn hier al erg actief mee bezig. Op 18 mei 2017 heeft de provincie hiermee een bestuurlijke bijeenkomst georganiseerd over het bundelen van krachten rondom circulair inkoop. Dit heeft geleid tot een gezamenlijke aanpak om elkaar te inspireren, van elkaar te leren en samen te implementeren. Inkoopvolume 5 miljard/jaar Standaard onderdeel inkoopbeleid gezamenlijke overheden Beweging bij alle 54 gemeenten, 3 waterschappen en provincie Koplopers formuleren ambities en verzilveren eerste kansen /25 Weg met de wegwerpeconomie

13 Efficiënter omgaan met grondstoffen in de industrie De provincie streeft naar een omslag bij bedrijven naar meer circulair denken en doen. Verschillende koploperbedrijven binnen de circulaire economie zijn in Gelderland gevestigd, zoals Interface Scherpenzeel en Gispen Culemborg. Deze bedrijven geven het goede voorbeeld en zijn een inspiratiebron voor andere bedrijven. Wat meer onder de radar bevindt zich een grotere groep bedrijven die circulaire innovaties doorvoert zonder daar al te veel ruchtbaarheid aan te geven. Streven is deze bedrijven en innovaties meer voor het voetlicht te brengen, zodat ook het traditionele MKB geïnspireerd raakt, in beweging komt en meer circulair gaat handelen. De provincie beoogt deze beweging te ondersteunen en te versnellen. Voor het bereiken van Gelderse bedrijven maakt de provincie gebruik van bestaande netwerken en daaraan gekoppelde instrumenten waarin het onderwerp circulaire economie steeds meer aandacht krijgt. Belangrijke partners van de provincie zijn: de regio s, Oost NL, Stichting Kiemt, rct-makelaars, nvo/ncw, Boost smart industry netwerk Oost-Nederland en het (efro) programma circles. Aansluitend en aanvullend op bestaande netwerken en initiatieven ontwikkelt de provincie circulaire ketens en clusters van bedrijven om door middel van samenwerking kennis en investeringskracht te bundelen. Daarbij richt de provincie zich op typisch Gelderse sectoren om op basis van de bestaande dynamiek en kwaliteiten de kansen te verzilveren die de circulaire economie hen biedt. Initiatieven zijn gestart voor: Smart industry; Textiel, kleding, tapijt; Gieterijen/metaal; Papier/karton; Kunststoffen. Dwars door alle sectoren heen vervult de Radboud Universiteit Nijmegen een belangrijke rol in het ontwikkelen van nieuwe businessmodellen. Onder leiding van professor Jan Jonker is nationaal onderzoek gedaan naar de stand van zaken binnen de Nederlandse industrie. De resultaten van het onderzoek zijn tijdens een landelijke, tweedaagse conferentie op 18 en 19 mei 2017 in Arnhem gepresenteerd. Productieketens beperken zich niet tot onze provinciegrenzen en vragen een (inter)nationale strategische aanpak. In januari 2017 heeft de provincie Gelderland het Nationale Grondstoffenakkoord ondertekend. Via het ipo werkt Gelderland mee aan het opstellen en vanuit het bedrijfsleven/regio s vullen van de vijf transitie-agenda s voor de sectoren: maakindustrie, biobased en voedsel, kunststoffen, bouw en consumentengoederen. Deze agenda s worden begin 2018 aan het nieuwe kabinet gepresenteerd. In januari 2017 is de provincie ook gestart met het Interreg Europe project CircE. Met partners uit onder andere Lombardije (leadpartner), Catalonië en Londen zoekt de provincie Gelderland naar internationaal georiënteerde en gedeelde oplossingen voor knelpunten in de circulaire economie. Hierbij wordt met name ingegaan op de inzet van biomassa voor papier, circulaire oplossingen binnen de textielindustrie en de bouw. 13/25 Weg met de wegwerpeconomie

14 Voor de monitoring van trends in de circulaire economie (grondstoffenverbruik, afvalproductie, werkgelegenheid, economische groei, ontwikkeling bedrijven volgens de innovatiecurve) werkt de provincie samen met het ministerie van i&m en het ipo aan de ontwikkeling van een monitoringssystematiek. Ontwikkelen en toepassen van nieuwe biobased grondstoffen Volgens de landelijke monitor van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RvO) is Gelderland koploper in de Biobased Economy. Gelderland telt de meeste biobased projecten en werkgelegenheid in de biobased economie van Nederland. In de uitvoeringsagenda Circulaire Economie zijn drie pijlers geselecteerd die het meeste potentieel hebben richting de toekomst: natuurvezels, mest en plantaardige eiwitten. Voor natuurvezels ondersteunt de provincie projecten voor de inzet van bermgras in papier en karton. Daarnaast liggen er voor Gelderland interessante kansen voor het meervoudig verwaarden van hennep, waaronder de vezels. Tijdens de henneptop op bedrijventerrein Industriepark Kleefse Waard (ipkw) in Arnhem op 28 augustus 2017 hebben provincie en industrie gezamenlijk actie ondernomen voor nieuwe henneptoepassingen in bijvoorbeeld textiel, bouwmaterialen en inhoudsstoffen. Nieuwe toepassingen worden in concrete (efro) voorstellen uitgewerkt. Voor mest zijn in Gelderland verschillende verwerkingsinstallaties in ontwikkeling. Naast energie wordt hiermee nadrukkelijk ook de productie van mineralen nagestreefd. Meest ver ontwikkeld is de installatie Groot-Zevert in Beltrum. Met de lopende initiatieven komt een provinciaal dekkend netwerk van verwerkingsinstallaties binnen bereik. Knelpunt vormt nog de toepassing/acceptatie van geproduceerde kunstmestvervangers in de landbouw. Belangrijk om hier een doorbraak in te krijgen is dat het initiatief Kunstmestvrije Achterhoek is opgenomen in het 6 e actieprogramma Nitraatrichtlijn, als één van de vier regionale pilots. De trend van productie en consumptie van vlees naar plantaardige vleesvervangers zet onverminderd door. Deze transitie is van groot belang voor de besparing van grondstoffen (diervoeding) en de vermindering van de belasting van het milieu. Daarnaast biedt het Gelderland interessante economische kansen omdat de helft van alle plantaardige eiwitbedrijven in Gelderland gevestigd is. In 2017 is vanuit Oost NL en Food Valley in samenwerking met de provincie een proteïne cluster ontwikkeld (The Protein Cluster, tpc). Tijdens de Food Valley Summit Green Proteins op 11 oktober 2017 in Ede is dit initiatief officieel van start gegaan. Vanguard Vanguard is een initiatief van 30 samenwerkende regio s in Europa op een aantal thema s waarmee de Europese industrie zich kan gaan specialiseren. Eén van deze slimme specialisaties is de bio-economie. Gelderland is samen met Overijssel partner in Vanguard en heeft rondom de bio-economie democases het Oost Nederlandse bedrijvennetwerk in kaart gebracht. 14/25 Weg met de wegwerpeconomie

15 3 Overzicht van projecten 2017

16 Overzicht van projecten 2017 Strategisch Gelderland is medeondertekenaar van het Nationaal Grondstoffenakkoord en werkt mee aan de 5 transitie-agenda s. Deze agenda s zijn leidend voor het Rijksbeleid. Circulaire Economie is als thema meegenomen in het ipo-aanbod aan de formateur en inmiddels onderdeel van het regeerakkoord. Hierbij zet de regering in op demonstratieprojecten en het wegnemen van belemmeringen. Gelderland is partner in het Interreg Europe project CircE met o.a. Barcelona, London en Lombardia. Samen met onze partners ontwikkelen worden nieuwe instrumenten voor circulaire ketens ontwikkeld. Het efro-programma circles is ingericht als het centrale loket voor circulair ondernemen in Oost-Nederland. De Radboud Universiteit Nijmegen heeft ondersteund door de provincie landelijk onderzoek gedaan naar de introductie van circulaire businessmodellen in de industrie. Voor communicatie van de resultaten van de uitvoeringsagenda is een communicatiestrategie opgesteld. Tactisch Het netwerk van regionale innovatiemakelaars (rct) is via vouchers ondersteund bij het onder de aandacht brengen van circulaire economie bij bedrijven en uitwerking in haalbaarheidsstudies. Samen met het boost smart industry netwerk Oost-Nederland is gestart met een praktische verkenning hoe de smart industry van Gelderland kan bijdragen aan de ontwikkeling van de circulaire economie. Voor de biobased pijlers: natuurvezels, mest en eiwitten zijn (bedrijven)clusters gevormd en programma s opgesteld. Samen met brancheorganisatie Modint is een start gemaakt met de ontwikkeling van een Gelders cluster circulaire kleding en textiel. Binnen de economische verkenningen papier en gieterijen is aandacht besteed aan kansen die de circulaire economie de sectoren biedt. In overleg met Oost NL wordt verkend hoe het ter beschikking staand instrumentarium beter kan worden inricht voor de ondersteuning van nieuwe circulaire bedrijven en businessmodellen (fondsen, groeiversneller). Samen met Stichting Kiemt is een verkenning uitgevoerd naar bedrijven in Oost-Nederland die kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van de pilot bio-economie van Vanguard (Europese regionale samenwerking). Samenwerking met de regio s krijgt onder andere vorm in een gezamenlijk ontwikkeltraject van de Groene Hub Arnhem/ Nijmegen waar 5 bedrijventerreinen elkaar hebben gevonden in de samenwerking rondom biobased economy. 16/25 Weg met de wegwerpeconomie

17 Operationeel De provincie heeft in de n338 een kilometer weg aangelegd met 93% gerecycled asfalt. Daarnaast wordt geïnvesteerd in ledverlichting, duurzame verkeersregelinstallaties en duurzame geleiderails. De provinciale gebouwen Rijnstate en Prinsenhof B zijn op een duurzame wijze gesloopt met een hergebruik van respectievelijk 70% en 80%. De provincie gaat in de bestekken voor het maaien van wegbermen de aannemer uitdagen om het bermmaaisel zo hoog mogelijk in de keten in te zetten. Dit in het verlengde van proeven die zijn gedaan om vezels te maken uit bermmaaisel die bij de papierfabriek Parenco zijn ingezet voor fabricage van papier. Met Gelderse ijzergieterijen wordt de opzet voor een gezamenlijke scrap yard voor ijzerschroot verkend. Natuurvezels vanuit bermgras worden (na proeven en opschaling) daadwerkelijk toegepast in de Gelderse papierindustrie. Groot-Zevert heeft besloten naast de mestvergister in Beltrum samen met Nijhuis Water een fabriek voor mineralenterugwinning te bouwen. In het vergunningenbeleid van de provincie is ruimte gemaakt voor de verwerking van slib door waterzuiveringen (eural-codes). In het Rijk van Nijmegen is een kwartiermaker aangesteld om concrete circulaire business op te werken in de sectoren: zorg, maakindustrie, bouw en afvalverwerking. Mooi voorbeeld is de luierrecycling bij de arn. Actief betrokken bij het inrichten van State of Fashion als platform voor initiatieven en bedrijven gericht op circulaire kleding, mode en textiel (materialen en ontwerp). Op 18 september 2017 is in het bedrijfsrestaurant van de provincie een proeverij gehouden van plantaardige eiwitproducten als start van vergroting van het aanbod van meer plantaardige eiwitproducten. Start van twee ketenprojecten gericht op teelt van eiwitgewassen: Nedersoja en veldbonen. Drie nieuwe projecten/ consortia geïnitieerd op het gebied van plantaardige eiwitten: pulse onderzoekstraject eiwittransitie (goedgekeurd), Next Garden teelt, raffinage en afzet waterlinzen (afgewezen) en aanvraag Innovatie Prestatie Contract plantaardige eiwitten (in behandeling). Ondersteuning infrastructurele voorbeeldprojecten in Nijkerk (ontwerp circulaire afwatering) en Oude IJsselstreek (circulaire straat). 17/25 Weg met de wegwerpeconomie

18 Communicatie Bijeenkomsten Op 6 maart 2017 hebben 90 organisaties met elkaar gesproken in de Zwitsal fabriek in Apeldoorn over het belang van het nationale grondstoffenakkoord voor Oost-Nederland. Op 17 mei 2017 zijn bestuurders van de provincie en Gelderse koplopergemeenten in Nijmegen bij elkaar gekomen voor een sessie circulair inkopen. Op 18/19 mei 2017 werden de resultaten van het landelijke onderzoek naar circulaire businessmodellen van de Radboud Universiteit gepresenteerd tijdens een tweedaags congres in Arnhem. Samen met studenten minor Circulaire economie van de Hogeschool Arnhem-Nijmegen (han) heeft de provincie gedemonstreerd dat bio-plastic gemaakt kan worden van zetmeel (circulaire markt 18 mei 2017, Arnhem). Lancering van The Protein Cluster tijdens de Food Valley Summit Green Proteins (11 oktober 2017, Ede). De provincie organiseerde op 26 oktober 2017 het crow infra innovatie café over biobased wegen en fietspaden. Tijdens de internationale conferentie ManuREsource 2017 op 27 november 2017 is het initiatief Kunstmestvrije Achterhoek gepresenteerd. Publicaties Food designer Katja Gruijters: Green proteins, the time is ripe for innovation and creativity, publicatie door FoodValley.nl ( ). Nieuwsbrief Gelderland Leeft, Terugblik Rondetafelgesprek over Circulaire Economie ( ). Geldeland Leeft, Unieke prefab rotonde in recordtijd aangelegd. Artikel over herbruikbaar asfalt. ( ). Opiniestuk in De Gelderlander geschreven door gedeputeerde Michiel Scheffer en Jan Jonker van de Radbouduniversiteit om op nationaal niveau meer aandacht te besteden aan circulair ondernemen en een afvalloze samenleving ( ). Leve de Eiwitrevolutie, persbericht over oprichting The Green Protein Cluster ( ) Nieuwsbrief Gelderland Leeft, artikel over groene eiwitten als voedsel voor de toekomst ( ) persbericht over de internationale mestconferentie ManuREsource 2017 met informatie over project Kunstmestvrije Achterhoek ( ). 18/25 Weg met de wegwerpeconomie

19 4 Belemmeringen

20 Belemmeringen Urgentie Bij het overgrote deel van de betrokkenen (burgers, bedrijven, overheden) ontbreekt nog het gevoel van urgentie om zelf actief bij te gaan dragen aan de ontwikkeling van de circulaire economie. Veel bedrijven hebben een kort termijnperspectief en houden zich bij bestaande productie en productiemethoden. Consumenten vragen niet om circulair geproduceerde producten (aangeboden diensten) en houden daarmee de wegwerpeconomie in stand. Zolang burgers, als voorbeeld, alleen sneeuwwitte eierdoosjes willen, komt de markt voor de gekleurde doosjes van Paperfoam uit Barneveld, niet van de grond. Wat niet meehelpt is dat grond-stofprijzen over het algemeen onverminderd laag zijn. Wel is een groeiende groep koplopers actief die de kansen (en de noodzaak) ziet in de ontwikkeling van nieuwe circulaire businessmodellen. Gelderse bedrijven als: Gispen, Interface, Schut Papier, Ojah, Nijhuis, Kaak, Wellman recycling, Hamer beton zijn de pioniers en vormen een voorbeeld voor anderen. Een belangrijke reden om te komen tot een circulaire economie is het veiligstellen van de beschikbaarheid van grondstoffen voor productie en consumptie richting de toekomst: naar een schone, betrouwbare en betaalbare grondstoffenvoorziening (zie de analogie met de energievoorziening). Europa, Nederland, Gelderland zijn voor grondstoffen vrijwel volledig afhankelijk van het buitenland. Door groeiende vraag (bevolkingsgroei, stijging welvaart) zal de druk op beschikbare grondstoffen toenemen met dreigende schaarste, prijsfluctuaties en mogelijk prijsstijgingen als gevolg. Acute problemen met betrekking tot leveringszekerheid doen zich (nog) niet voor. Onduidelijk is hoe het zich verder zal ontwikkelen. Duidelijk is wel dat er grenzen zijn aan de groei. Kennisdeling Een groeiend aantal partijen wordt actief in het ontwikkelen en implementeren van circulaire businessmodellen en het initiëren van projecten van uiteenlopende aard en omvang. Het belang om kennis, ervaring te delen en samenwerking te organiseren neemt toe. Het provinciale niveau en het niveau van landsdeel Oost-Nederland biedt bij uitstek mogelijkheden om partijen bij elkaar te brengen. Het programma circles vervult daarin op dit moment een belangrijke rol. Kennisdeling is van belang tussen: De regio s: Arnhem/Nijmegen, Achterhoek, Foodvalley, Veluwe, Stedendriehoek, Rivierenland. Schakels in de productieketen: kleding, papier, metaal, kunststoffen, bouw. Thema s: circulair ontwerpen, biobased grondstoffen, businessmodellen, van product naar dienst, circulair inkopen, smart industrie. Vanuit de provincie/landsdeel Oost met andere provincies, landsdelen, nationaal grondstoffenakkoord en Europa. 20/25 Weg met de wegwerpeconomie

21 Wet- en regelgeving Huidige wet- en regelgeving blijkt vaak belemmerend te werken voor de ontwikkeling van de circulaire economie. Wanneer materialen bijvoorbeeld eenmaal aangemerkt worden als afval zijn de mogelijkheden voor hergebruik beperkt en kun je er niets mee doen zonder vergunning. Dat maakt hergebruik ten opzichte van gebruik van primaire grondstoffen in veel gevallen onnodig duur (voorzieningen, administratie) en lastig. Bedrijven blijken ook huiverig met afval te gaan werken uit vrees voor imagoschade. Een overzicht van belemmeringen is te vinden op Veel wet- en regelgeving wordt bepaald op landelijk en Europees niveau. De provincie kan een zinvolle rol vervullen door het signaleren van casussen in de praktijk, maar ook door goed beargumenteerd en in samenwerking met de omgevingsdiensten experimenteerruimte, tijdelijke gedoogsituaties en/of regelluwe zones af te spreken. In de afgelopen periode is dat gerealiseerd voor toepassing van slib van waterschappen en luierrecycling door de arn in Weurt. Financieel instrumentarium De ontwikkeling en realisatie van nieuwe circulaire initiatieven vraagt investeringen in tijd en geld die initiatiefnemers niet altijd zelf kunnen dragen. Financiële instrumenten (vouchers, subsidies, fondsen) kunnen de drempels om initiatieven te nemen verlagen en stimulerend werken. De huidige instrumenten (en criteria) zijn nog niet altijd ingericht om ook circulaire projecten te ondersteunen. Dit vraagt aanpassingen. Tegelijkertijd moet geconstateerd worden dat het instrumentarium dat er al wel is niet altijd volledig wordt benut. Dit vraagt om een nadere analyse van vraag en aanbod. Voorbeeldfunctie Overheden hebben een belangrijke voorbeeldfunctie bij circulair inkopen en aanbesteden van producten en diensten. Dit draagt bij aan bewustwording dat circulaire economie belangrijk en haalbaar is en daarnaast wordt de markt uitgedaagd om met circulaire producten te komen. Provincie, gemeenten en waterschappen zetten stappen in meer circulair inkopen en aanbesteden, maar lopen in de praktijk ook tegen belemmeringen aan: Circulair inkopen vraagt aanpassingen in het hele inkoop- en aanbestedingenproces. Circulair inkopen is vaak bij aanvang duurder, maar door lagere kosten van onderhoud en hogere restwaarde, over de hele levenscyclus lager. Dit vraagt aangepaste interne budgettering. Te hoge eisen stellen aan de markt betekent dat partijen uit worden gesloten en de marktwerking in het gedrang komt (in strijd met aanbestedingsregels). Aanbiedingen vanuit de markt moeten objectief beoordeeld kunnen worden, maar er is nog veel onduidelijkheid over definities en criteria. Circulaire eisen en wensen kunnen ook strijdig aan elkaar zijn (groen versus lokaal geproduceerd en dus minder transport). 21/25 Weg met de wegwerpeconomie

22 Ontwerp In de beeldvorming en ook bij veel initiatieven in de praktijk gaat het bij circulaire economie vaak over recycling van materialen en hergebruik aan het eind van de levenscyclus. Meeste winst is echter uiteindelijk te boeken aan de voorkant: bij de productie, keuze en toepassing van grondstoffen, ontwerp van het product (met het oog op hergebruik/recycling) en het ontwikkelen van hele nieuwe businessmodellen waarbij helemaal geen producten meer worden verkocht, maar diensten worden geleverd. Hoe langer, hoe meer zal binnen circulaire economische transitie de aandacht verschuiven naar mogelijkheden om grondstoffen te besparen bij de bron en vooraan in de keten. 22/25 Weg met de wegwerpeconomie

23 5 Kansen richting de toekomst

24 Kansen richting de toekomst Van acties naar impact De ontwikkeling van de circulaire economie gaat langzamerhand een nieuwe fase in. Er komen steeds meer resultaten van projecten, voorbeelden van bedrijven en best practices beschikbaar. Het is zaak deze resultaten en ervaringen zowel vanuit onze rol als overheid, als via de bestaande netwerken als circles en boost te verspreiden om daarmee andere partijen te informeren en te inspireren. Het belang van communicatie, kennisdeling en organiseren van samenwerking neemt toe. De komende jaren willen we gericht evenementen benutten om verschillende doelgroepen te inspireren. Het feit dat Nijmegen in 2018 Green Capital 2018 is, biedt bijvoorbeeld uitstekende aanknopingsmogelijkheden, net zoals het landelijke Start Up Delta evenement dat in april 2018 in Arnhem plaatsvindt. Indicator(en) voor systeemverandering Voorontwikkeling Startpunt Circulair inkoop Versnelling Stabilisatie Tijd Uiteindelijk gaat het er om dat vanuit onze mogelijkheden een doorbraak forceren van koplopers naar volgers en het grote peloton. Oftewel de S-curve een stuk omhoog kunnen duwen (zie figuur). Hiervoor wordt begin 2018 een circulaire roadmap ontwikkeld. De belangrijkste elementen worden hieronder al kort toegelicht. Overheden kunnen zelf als launching customer een belangrijke doorbraak forceren in de markt(ontwikkeling) van circulaire materialen en producten. De provincie zal haar voorbeeldrol verder uitbouwen met name bij de aanleg en onderhoud van wegen. Op basis van ervaringen met duurzaam gww en lopende proefprojecten is de provincie steeds beter in staat gericht uit te vragen. Samen met gemeenten en waterschappen zal de provincie best practices verzamelen, samen optrekken om nieuwe ervaringen op te doen en resultaten monitoren. Daarbij kan bij aanbesteding ook gebruik gemaakt worden van het Rijksinstrument sbir ( Small Business Innovation Research ). Met sbir worden bedrijven uitgenodigd om met innovatieve producten en diensten te komen voor maatschappelijke vraagstukken. 24/25 Weg met de wegwerpeconomie

25 Schone en slimme industrie De introductie van ict en nieuwe technologie in de maakindustrie en de transitie naar een werkelijke smart industry zal een enorme impuls kunnen betekenen voor een verdere ontwikkeling van de circulaire economie. Vooral in de smart industry, hightech industrie en bij de productie van waardevolle consumptiegoederen zijn inmiddels goed georganiseerde en goed functionerende circulaire businessmodellen geïntroduceerd. In opdracht van de provincie zal tno inspirerende voorbeelden verzamelen van bestaande slimme, circulaire innovaties in de Gelderse maakindustrie en aantonen dat de smart industry de motor kan gaan vormen voor de circulaire economie. Bekend voorbeeld is de metaalprinter van Kaak in Terborg. Ketenaanpak In aansluiting bij het nationaal Grondstoffenakkoord en de transitieagenda s voor: maakindustrie, consumentenproducten, kunststoffen, bouw en biobased/voedsel, ziet de provincie kansen in het verder ontwikkelen van een sectorale, circulaire aanpak. Samenwerking met Overijssel en Brabant ligt hierbij voor de hand. Uitgangspunt voor deze aanpak zijn de sectoren in de maakindustrie waar Gelderland traditioneel sterk in is: bouwmaterialen, textiel, metaal/gieterijen, smart industry, papier. Op basis van deze sterkten, ambities en ondersteuningsbehoeften van bedrijven wordt het circulair economisch potentieel bepaald en een plan van aanpak opgesteld om kansen te verzilveren. Energie, klimaat en grondstoffen Een drietal grote maatschappelijke uitdagingen (naar een duurzame energievoorziening, tegengaan klimaatverandering, leveringszekerheid grondstoffen) worden op dit moment nog redelijk onafhankelijk van elkaar benaderd, terwijl de samenhang groot is en integratie synergie en efficiencyvoordelen lijkt te hebben. Ook in het nieuwe regeerakkoord is een beweging tot meer integratie zichtbaar waar circulaire economie vanuit de klimaatopgave wordt aangevlogen. Enkele dwarsverbanden op een rij: Grondstofbesparing en levensduurverlenging binnen de circulaire economie leiden tot minder verlies aan toegevoegde waarde, arbeid en energie: energiebesparend effect. Fossiele grondstoffen (kolen, aardolie, aardgas) worden niet alleen ingezet als energiebron, maar ook als grondstof, bijvoorbeeld in de chemie/kunststofindustrie. Hergebruik (product), recycling (materiaal), levensduurverlenging en de transitie naar biobased grondstoffen vermindert het beslag dat op primaire fossiele grondstoffen wordt gelegd, bespaart energie en vermindert de uitstoot van co 2. Biomassa kan ingezet worden als hernieuwbare energiebron, maar veelal ook duurzamer en efficiënter als grondstof voor producten: bio-plastics, bio-beton, natuurvezels, etc.. De provincie heeft op dit moment aparte programma s voor energietransitie en circulaire economie. Het ligt in de lijn der verwachting deze programma s in de toekomst verder te integreren. Vooruitlopend daarop zullen de dwarsverbanden en onderlinge samenhang (voor Gelderland) nader worden verkend. 25/25 Weg met de wegwerpeconomie